Tiểu luận Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của F. Kafka

Chia sẻ: Nguyễn Quốc Trịnh | Ngày: | Loại File: DOCX | Số trang:36

Thêm vào BST

Báo xấu

227
lượt xem 35
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đi vào thế giới nghệ thuật trong văn chương F. Kafka, ta như lạc vào một thế giới vừa quen vừa lạ. Điều đáng ngạc nhiên là mỗi độc giả lại thu về mình những cảm xúc không giống nhau... Mời các bạn tham khảo đề tài "Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của F. Kafka" để cùng tìm hiểu thêm về văn chương của F. Kafka.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tiểu luận Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của F. Kafka

Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Franz Kafka( 18831924) 1
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka A MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghiên cứu về Franz Kafka không còn là một cái gì quá mới mẻ với chúng ta. Có thể liệt kê ra đây những bài viết lớn nhỏ như: Tính chất mê cung trong tác phẩm của Kafka do Ths Lê Tử Hiển, Lê Minh Kha viết đăng trên báo NCVH và Tạp chí của viện nghiên văn học số 2/2009. Không gian nghệ thuật trong sáng tác của Kafka do Ths Lê Văn Mẫu viết trên tạp chí Viện văn học Việt Nam số 6/2009. Kafka với cuộc chiến chống phi lí Nguyễn Văn Dân, Tạp chí văn học nước ngoài. Đặc biệt là các tiểu luận, luận văn, luận án, các cuốn sách chuyên luận... Các bài viết, các công trình nghiên cứu này phần nào đã đi sâu tìm hiểu những vấn đề cơ bản về phong cách và nghệ thuật trên một số phương diệ như: kết cấu không gian, tính trí tuệ, lối văn bất động,khuynh hương hiện thực huyễn ảo, mạc văn theo dong ý thức... hầu hết mới chỉ tập trung đi vào những khía cạnh nhỏ trên phương diện cáu trúc học và thi pháp họ. Qua nghiên cứu khảo sát chúng tôi nhận thấy cái nghịch dị một yếu tố có ở hầu khắp các sáng tác của F. Kafka chưa được nghiên cứu triệt để. Vì lẽ đó mà với công trình này chúng tôi muốn đi sâu vào tìm hiểu yếu tố nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của F. Kafka để chứng minh nó là vấn đề mang tính cốt lõi khi phân tích bất cứ tác phẩm nào của nhà văn này. 2. Lịch sử vấn đề F. Kafka là một nhà văn phương Tây ở thế kỉ XX , với một cuộc đời ngắn ngủi và khi qua đời tên tuổi và tác phẩm còn bị vùi dập nên chúng ta biết về ông quá ít. Ngay ở phương 2
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Tây giới nghiên cứu cũng chưa khảo sát toàn vẹn hết về cuộc đời, sự nghiệp của F. Kafka thì với phương Đông, cụ thể là ở Việt Nam lại càng ít ỏi. Từ những năm 60 của thế kỉ XX, F. Kafka đã được biết tới ở Việt Nam qua tác phẩm dịch: Nữ ca sĩ giô giê phin hay chuyện cổ về loài chuột . Cũng trong thời điểm này, ta biết đến các bài dịch thuật của Trần Thiên Đạo và công trình nghiên cứu của Hoàng Trinh: Phương Tây văn học và con người. Đến năm 1990, PGS.TS Đặng Anh Đào phất cờ lệnh đưa F. Kafka vào chương trình giảng dạy bậc đại học cùng với đó là những bài nghiên cứu của bà về toàn bộ cuộc đời và sự nghiệp của F. Kafka. Bài viết được phát triển thành tiểu luận khá đầy đủ về tiểu sử của nhà văn này với những dấu ấn tạo nên phong cách mới lạ của nhà văn này trên cơ sở phân tích những tác phẩm tiêu biểu như: Biến dạng, Lâu dài, Vụ án. Tiếp theo đó, là các nhà nghiên cứu và dịch thuật có tên tuổi như Phùng Văn Tửu ( dịch Vụ án từ tiếng Pháp), Trương Đăng Dung( dịch Lâu đài từ tiếng Hunggari) và Nguyễn Văn Dân dịch các truyện ngắn từ tiếng Pháp. Chính bởi thế F. Kafka càng thâm nhập sâu vào đời sống văn học Việt Nam. Năm 1999, cuốn giáo trình văn học Phương Tây chính thức dành cho hệ đại học đã được xuất bản và dành cho F. Kafka một vị trí xứng đáng trong những trang viết về những nhà văn thế kỉ XX. Tính đến nay đã có 2 luận văn thạc sĩ và hơn mười khóa luận tốt nghiệp của sinh viên các trường đại học viết về F. Kafka. Từ những năm 2000 trở lại có nhiều tác phảm bài viết công trình nghiên cứu, chuyên luận, tiểu luận...về F. Kafka phổ biến trên các tạp chí các báo mạng như: Tính chất mê cung trong tiểu thuyết của F. Kafka do Ths Lê Từ Hiển, Lê Minh Kha đăng trên Tạp chí nghiên cứu văn nghệ đồng thời được đăng trên wed của Viện văn học Việt Nam. Nghệ thuật với cuộc chiến chống phi lí của Nguyễn Văn Dân tạp chí văn học nước ngoài. Nghệ thuật Phran kapka, Nxb Giáo dục, H, 2006. Về sáng tác của Franz Kafka, Nguyễn Văn Thảo dịch. 3
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Năm 2003, Trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây đã phối hợp cùng các nhà nghiên cứ dịch thuật để viết nên cuốn sách Franz Kafka tuyển tập tác phẩm. Đây là công trình tổng kết quá trình nghiên cứu và dịch thuật Franz Kafka ở Việt Nam. Chính vì thế nhà văn Tiệp Khắc này dần trở nên quen thuộc với đời sống văn học ở Việt Nam nhưng không thể phủ nhận rằng xoay quanh tác giả này vẫn còn nhiều bí ẩn chửa giải mã hết. 3. Đối tượng nghiên cứu Với công trình này, chúng tôi đi vào tìm hiểu cái nghịch dị trong sáng tác của F. Kafka: Nghịch dị trong xây dựng hình tượng nhân vật. Nghịch dị trong không gian nghệ thuật. Nghịch dị trong thời gian nghệ thuật. Nghịch dị gắn với đời thường, đời văn, tương lai. 4. Phạm vi nghiên cứu Đề tài này tập trung nghiên cứu theo phạm vi sau: Cái nghịch dị trong tất cả các sáng tác của F. Kafka Tập trung cao độ vào cái nghịch dị trong 3 tiểu thuyết: Biến dạng, Lâu đài, Vụ án và một số truyện ngắn như: Một thầy thuốc nông thôn, Trước cửa pháp luật, Hang ổ... Khảo sát cái nghịch dị trong mối tương quan với cuộc đời nhà văn và cuộc sống đời thường. 5. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp phân loại và hệ thống hóa: giúp chúng tôi tìm ra cái phổ quát của cái nghịch dị trong các tác phẩm của F. Kafka. 4
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Phương pháp liên nghành: liên ngành lí luận và văn học, liên nghành ngôn ngữ và văn học. Phương pháp phân tích tổng hợp: giúp chúng tôi trong việc phân tích tác phẩm của F. Kafka để thấy rõ được cái nghịch dị và vai trò của nó trong việc khẳng định phong cánh nhà văn. 6. Đóng góp của đề tài Đây có thể coi là một trong những bài nghiên cứu đầu tiên sâu sắc và toàn diện về cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của F. Kafka. Đồng thời cũng tạo ra cái nhìn mới về cách tiếp cận một tác phẩm của nhà văn này. 7. Kết cấu đề tài A. MỞ ĐẦU B. NỘI DUNG CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1 Tác giả Franz Kafka 1.2 Một vài nét về cái nghịch dị CHƯƠNG 2: NGHỊCH DỊ TRONG XÂY DỰNG HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT 2.1 Hình tượng nhân vật trung tâm 2.2 Hình tượng nhân vật vắng mặt CHƯƠNG 3: NGHỊCH DỊ TRONG KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT 3.1 Nghịch dị trong không gian nghệ thuật 3.1.1 Không gian mê lộ 3.1.2 Không gian tù đọng, khó thở 3.2 Nghịch dị trong thời gian nghệ thuật 5
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka CHƯƠNG 4: NGHỊCH DỊ GẮN VỚI ĐỜI VĂN VÀ ĐỜI THƯỜNG 4.1 Nghịch dị gắn với cuộc đời F. Kafka 4.2 Nghịch dị gắn với cái đời thường 4.3 Nghịch dị gắn với hiện thực trong tương lai C. KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO B. NỘI DUNG CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1 Tác giả Franz Kafka Franz Kafka (1883 – 1924) xuất thân trong một gia đình tư sản tại Praha. Ông là nhà văn Tiệp Khắc gốc Do Thái và sáng tác bằng tiếng Đức, vì thế ông mang trong mình một nền văn hóa đa bản sắc. 6
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Kafka lấy bằng tiến sĩ luật năm 23 tuổi. Sau đó ông làm việc tại Hãng bảo hiểm tai nạn công nhân ở Praha và bắt đầu viết văn lúc rảnh rỗi. Từ đó ta thấy rằng Franz Kafka không sống bằng nghề cầm bút mà ông viết văn như là cầu nguyện, ông nói với bạn: “Đối với tôi, viết như là hình thức cầu nguyện”. Nhà văn Kafka cũng đã từng viết “Tôi chỉ là nhà văn, tôi không thể và cũng không muốn trở thành người khác, tất cả đều làm tôi chán, tôi chán tất cả những gì không phải là văn học” (Nhật kí, ngày 21 8 1913). Mặc dù cuộc đời ngắn ngủi và sáng tác ít ỏi nhưng F. Kafka lại có tầm ảnh hưởng mang tính thế giới, mang tầm thời đại. Trong giới phê bình văn học thế giới, các nhà phê bình không thể xếp ông vào một trào lưu nào mà nhiề trường phái đều coi ông là ông tổ của trường phái mình.Bởi vì chính F.kafka đã tạo cho mình một trường phái riêngtrường phái kiểu kafka với một phong cách độc đáo không dễ bắt chước.Với các nhà văn,sự xuất hiện của F.kafka khiến họ không thể cho phép mình viết theo lối cũ đực nữa mà buộc phải xúc tiến nhanh hơn yêu cầu đổi mới văn học.buộc họ phải làm một cuộc “cách mạng nghệ thuật” để làm phong phú thêm hệ thông các phương tiện tạo hinh như:dòng ý thức,độc thọa nội tâm,sự lắp ghép các liên tưởng ,sự tương giao của kí ức…nhằm thể hiện một cách sâu sắc đa dạng hơn mối quan hệ giữa con người với xã hội và quá trình lịch sử nhưng đó là sự thể hiện mang tính tuần hoàn vô nghĩa của kinh nghiệm sống,tình trạng tâm thần phân lập phổ biến như một quy luât tồn tại và sự bất lực của cá nhân trong việc đối lập với số phận của mình. Với bốn cuốn tiểu thuyết: Châu Mĩ (1912), Vụ án (1914), Biến dạng (1915), Lâu đài (1920), cùng với một số truyện ngắn, Kafka đã làm một cuộc cách tân to lớn trong nghệ thuật văn xuôi. “Ông trở thành một trong những cây cột trụ vững chãi làm cơ sở cho nền văn học phương Tây hiện đại phát triển, và hơn thế nữa, nhiều nhà văn trên thế giới cho đến nay vẫn còn lấy Kafka làm hình mẫu sáng tác, trong đó có cả nhà văn Việt Nam.” (Nguyễn Văn Dân) 1.2 Một vài nét về cái nghịch dị 7
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka “Chủ nghĩa hiện đại là một trào lưu triết học mĩ học trong triết học văn nghệ thế kỉ XX,phản ánh sự khủng hoảng của thế giới tư bản và hệ ý thức do nó tạo ra” (Từ điển thuật ngữ văn học, Lê Bá Hán,Trần Đình Sử, Nguyễn khắc Phi, chủ biên,NXB Giáo dục 2009) Thuật ngữ này dùng để chỉ chung các trường phái văn nghệ phương Tây hiện đại như chủ nghĩa vị lai, chủ nghĩa tượng trưng, chủ nghĩa siêu thực, chủ nghĩa hiện sinh, tiểu thuyết dòng ý thức, tiểu thuyết mới… Cơ sở tư tưởng của chủ nghĩa hiện đại là triết học của Nitsơ, Bécxông, Hútxen, học thuyết Phrớt và chủ nghĩa hiện sinh của Haidêgô. Tất cả những chủ nghĩa và học thuyết này đều lấy những giải thích khác nhau theo lối chủ quan chủ nghĩa để đối lập với chủ nghĩa duy lí của tư duy tư sản trong việc nhận thức thực tại. Điều này gắn liền với sự phát hiện những bất cập của chủ nghĩa duy lí truyền thống đối với nhận thức đời sống con người. Sang đầu thế kỉ XX với những phát minh khoa học hiện đại đã tác động to lớn tới cảm thức nhà văn. Cho nên,buộc các nhà văn phải nhìn hiện thực bằng con mắt hiện đại. Nhắc tới chủ nghĩa hiện đại là phải nhắc tới những phát minh mới xét về mặt kĩ thuật viết . Chính kĩ thuật là niềm đam mê lớn nhất của các nhà văn hiện đại. Đặc biệt là trong việc xây dựng cấu trúc tác phẩm. Một trong những nhà văn đặt nền móng cho chủ nghĩa hiện đại trong văn học là Franz Kafka. F.kafka là một ngôi sao sáng nhất trên bầu trời văn học thế kỉ XX, ông đã khiến văn đàn thế giới phải chuyển mình tích cực. Ông có thể được xem như một “cơn động đất” cực mạnh khiến cho chủ nghĩa hiện đại có khả năng khuyếch tán rộng khắp tới mọi nền văn học. Trong số tất cả những sáng tạo mang tính nguyên tắc của các nhà hiện đại chủ nghĩa thì cái nghịch dị được xem là ưu tiên số 1. Và chính F. Kafka là người tiên phong sáng tạo ra “ cái nghịch di”. Cùng với những phá cách về phương thức tự sự và cấu trúc tự sự, giọng điệu, điểm nhìn về thế giới và con người, phạm vi chủ đề, cách xây dựng hình tượng và chiếm lĩnh hiện thực…, yếu tố ngịch dị đi trong tác phẩm của Kafka bằng một hình dạng khác thường, kì lạ, nhiều màu sắc đã đẩy vết đứt gãy của “ cơn động đất” Kafka nên sắc nhọn hơn và cũng vọng lại sâu sắc hơn thanh âm muôn thuở của văn chương phương Tây. Cái nghịch dị trong sáng tác của Kafka nó nhẹ nhàng chồi lên khỏi câu chữ nhưng nó không nằm yên tại đó mà nó va đập với thế giới và khủng khiếp hơn nó va đập vào chính nội 8
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka tâm nhân vật. Yếu tố ngịch dị trong tác phẩm của F. Kafka vừa cái vỏ bọc để vừa chứa đựng, vừa bộc lộ một cách cụ thể thế giới tinh thần, thế giới bên trong và đồng thời ngay bản thân nó cũng là một thế giới trừu tượng mang cơn dư chấn. Theo Từ điển Văn học, khái niệm “ nghịch dị” ( grotesque) cũng có cách dịch khác là thô kệch hoặc kỳ quặc. Thuật ngữ chỉ một kiểu hình thức tổ chức nghệ thuật ( hình tượng, phong cách, thể loại) dựa và huyễn tưởng, vào tính trào phúng, tính ngụ ngôn, ngụ ý, vào sự kết hợp và tương phản một cách kỳ quặc cái huyền hoặc và cái xấu, cái bi và cái hài, cái giống thực và cái biếm họa” ( trang 1053, từ điển văn học bộ mới. Đỗ Đức Hiếu, Nguyễn Huệ Chi, Phùng Văn Tửu, Trần Hữu Tá chủ biên, NXB Thế giới, 2004). Yếu tố nghịch dị đã xuất hiện và gắn liền với đời sống văn học từ trong thần thoại, biểu hiện quan niệm duy vật tự phát của dân gian về tồn tại và phát triển lên đến đỉnh cao với nghệ thuật thời Phục Hưng và mang tính “ lưỡng trị”. Đến thế kỉ XX, yếu tố nghệ thuật này có những sự biến đổi để vừa vặn với kích cớ chiếc áo của thời đại. Xu thế của kiểu nghịch dị này là sự biến hóa đột ngột từ thế giới quen thuộc “ của ta” thành thế giới xa lạ và thù nghịch do “nó” cai quản. “ Nó” là một thế lực phi nhân và không thể hiểu được, một “tinh thần tất yếu” tuyệt đối biến con người thành con rối, nghịch dị thấm nhuần “ nỗi sợ sống”, thấm nhuần ý thức về tính phi lý của tồn tại”( trang 1054, từ điển Văn học (bộ mới), Đỗ Đức Hiếu, Nguyễn Huệ Chi, Phùng Văn Tửu, Trần Hữu Tá chủ biên, NXB Thế giới, 2004). Như vậy, cùng với sự biến đổi và phát triển, yếu tố nghịch dị đến thế kỉ XX đã hiện hữu trong văn học như là sự biểu thị cho cái phi lý, trái ngược với cái thông thường. Đó không phải là cái huyễn ảo giả tưởng được đặt ra như một sự giả định hiện thực. Nghịch dị dịch chuyển giữa cái thực và cái phi lý. Nó là cái phi lý của hiện thực có thực. Như vậy, có thể hiểu, yếu tố nghịch dị là yếu tố tạo nên hình tượng trái với thông thường, ở dạng thức méo mó, lệch lạc so với thông niệm. Và trong sáng tác của F. kafka, yếu tố nghịch dị ám khói lên nhân vật, tạo tác cả một màn sương mù có khi ủ uất, có khi huyễn hoặc, nhẹ nhàng nhưng bủa vây, tĩnh lặng và mờ ảo nhưng luôn gào thét, cuồng nộ. Đi ra từ cuộc sống đời thường và từ cuộc đời tác giả, những nghịch dị ấy vừa mang tính thời đại, vừa đi sâu vào bản thể con người, chạm đến những vấn đề muôn thưở của cuộc sống. 9
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka CHƯƠNG 2 NGHỊCH DỊ TRONG XÂY DỰNG HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT Cái nghịch dị trong các tác phẩm của Kafka để thể hiện rõ nét qua thế giới nghệ thuật “ Đó là một thế giới riêng được sáng tạo ra theo các nguyên tắc tư tưởng… có không gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lý riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niện đạo đức, thang bậc giá trị riêng…chỉ xuất hiện một cách ước lệ trong sáng tác nghệ thuật”(trang 302, từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục Lê Bá Hán, Trần Đình Sử Nguyễn khắc Phi chủ biên, 2009). Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Kafka là một hiện tượng độc đáo nhất trong văn học thế giới thế kỉ XX. Qua thế giới đó, Kafka đã cảm nhận được sâu sắc về tình trạng tồn tại của con người và thể hiện bản chất của thời đại mình một cách độc đáo mở ra những khả năng mới cho tiểu thuyết hiện đại. Chỉ với 3 tiểu thuyết và hơn 20 truyện ngắn, F.Kafka đã vẽ lên một thế giới nghệ thuật thế giới của những nghịch dị, thế giới của Kafka. 2.1 Hình tượng nhân vật trung tâm 10
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka F.kafka xây dựng nên những hình tượng nhân vật chứa đựng những ám ảnh về thân phận con người cô đơn, lạc loài phải sống kiếp lưu đày ngay trong không gian sống của mình.Số phận nhân vật chứa đựng những cái phi lý, cái không thể giải quyết bằng lý trí nhưng khi đi sâu vào ta vẫn thấy le lói cái hợp lý của nó. Trong tiểu thuyết “ Biến dạng”, Gregor Samsa nhân vật của truyện vốn là một nhân viên chào hàng cần mẫn và nghiêm túc, là nơi nương tựa và niềm tự hào của gia đình... song một sáng thức dậy, Samsa “ thấy mình đã biến thành một con côn trùng khổng lồ. Lưng anh rắn chắc thể được bọc một lớp giáp sắt , anh nằm ngửa dợm nhấc đầu lên nhìn thấy bụng mình khum tròn, nâu bóng phân chia thành nhiều đốt cong cứng đỏ, tấm chăn bông đắp trên bụng đã bị xô lệch, gần tuột hẳn. Chân anh nhễu ra, mảnh khảnh đến thảm hại so với phần còn lại của thân hình to đùng, vùng vẫy bất lực trước mắt anh” Số phận nghịch dị của G.Samsa bắt đầu từ đây. Trong cái hình hài của một con bọ giữa cuộc sống đời thường, người ta sẽ tự hỏi: làm sao có thể huyền hoặc như vậy? làm sao lại phi lý như thế? Nhưng có như vậy mới là nghịch dị, mới là Kafka. Hiện tượng biến dạng của Samsa là một sự biến dạng đặc biệt làm ta gợi nhớ sự biến dạng trong cổ tích thần kì đó là chu kì trở về nguồn gốc cũ: ngườivậtngười hoặc vậtngườivật nhưng cái làm cho tác phẩm của Kafka khác so với truyện cổ tích là ở chỗ chu kỳ số phận con người là mới lạ: ngườivậtchết. Đến các truyện dựa trên nền tảng cái phi lý vật hóa người của truyện ngụ ngôn như: Hang ổ, Chó sói và người Ả rập, Nữ ca sĩ Giôđephin, F.Kafka đã tạo ra những sắc thái phi lí mới trong mê lộ của ông. Nó không ở đâu xa mà ngay trong cuốc sống tự nó chi phối vận mệnh con người, là đối tượng nhận thức là không thể nhận thức. Nút mở là nhân vật suy nghĩ, tồn tại trong phi lý và tính phi lý này dẫn đường cho toàn truyện . Mở đầu Hang ổ, con vật ở hang mà sống thật bất an. Nó tạo ra một mê lộ tầng hầm mà không có một phút yên tâm. Trong mê lộ ấy có một sự gắn kết vô hình giữa các con vật và tấn bi kịch kiếp người. Có thể nói, yếu tố cơ bản làm nên sự khác biệt của cái nghịch dị trong tác phẩm Kafka so với thần thoại, cổ tích, tôn giáo nằm ở sự phi thần thánh hóa thế giới. Đây là một hiện tượng mang tính thời đại, Gắn với sự nhìn lại, đánh giá lại lịch sử và các huyền thoại nở 11
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka rộ vào những năn đầu thế kỉ XX, đúng như lời miêu tả của Heidegger: “ Và như vậy, cuối cùng thượng đế đã ra đi. Khoảng trống để lại được lấp đầy bằng sự thăm giò về mặt lịch sử và các tâm lý huyền thoại” Cái nghịch dị trong thân phận của nhân vật trong tác phẩm của Kafka thường được trải dài từ bản thể đến tha nhân. Cả Gregor Samsa ( Biến dạng), Joseph K. ( Vụ án) lẫn K. ( Lâu đài) đến thiếu năng lực phản tư để tự nhận ra mình và hoàn cảnh xung quanh. Chút lóe sáng trong nhận thức của Joseph K ở đoạn kết của Vụ án chỉ là ánh sao băng qua trời. Nhưng đấy là chớp sáng cho mỗi người thức tỉnh và trầm tư trước mê lộ của cõi lòng mình. Để làm nổi bật cái bản thể cô đơn, các nỗi bất an của nhân vật, Kafka thường đặt nhân vậy của mình vào giữa đám đông. Hình ảnh đám đông trong tác phẩm của ông gắn liền với nguy cơ tha hóa, gợi ý niệm về cái chết. Có nhứng đám đông cầm cờ, xuất hiện bên nghĩa trang ( Giấc mơ), có những đám đông hát những lời ca nhạt nhẽo như một nghi lễ cúng tế, cởi quần áo và đặt viên thầy thuốc bất lực trên chiếc giường bệnh nhân (Một thầy thuốc nông thôn), có đám đông chen chúc dọc theo các hành lang và phồng xử án nơi tầng áp mái ( Vụ án)… Trong cách nhìn của Kafka “ Tha nhân là địa ngục”. Mối quan hệ giữa bản thể và tha nhân luôn trong tình trạng mất liên lạc, không thấu hiểu, con người đã đánh mất sợi dây dẫn đường, khiến cái tôi không thể nào kết giao, hòa nhập với cộng đồng, và dần dần họ tự thu mình vào những ốc đảo cô đơn. “ Con người cô đơn đi lang thang thang trong mê cung vắng ngắt của một thế giới nơi diễn ra những sự mô phỏng lố bịch bang bổ của luật pháp”. Khi biến thành con bọ, cứ tưởng đó sẽ là lúc G. Samsa cần sự an ủi nhất thì tất cả mọi người đều chĩa cái nhìn như mũi nhọn về phía anh: Viên quản lý sợ hãi bỏ chạy, người mẹ bối rối ngã qụy, người cha hung tợn giận dữ, G.Samsa bị ghẻ lạnh ngay chính tại ngôi nhà của mình, anh phải sống những tháng ngày cô đơn trong bốn bức tường và bị đối xử như một con quái vật. Mọi sự nỗ lực của Samsa nhằm làm cho mọi người hiểu mình, nhằm bày tỏ tình cảm của mình vói người thân, chỉ càng đào sâu thêm hố ngăn cách: từ sự kinh hoàng, sợ hãi trước sự biến dạng của anh, mọi người chuyển sang thái độ ân cần thương hại, rồi nhanh chóng trở nên thờ ơ và cuối cùng hoàn toàn trở nên xa lạ. Không những thế họ còn xem anh như một vết nhơ, một nỗi nhục nhã, một sự đe dọa đối với cuộc sống của mình. Cả gia đình tỏ ra nhẹ nhõm sung sướng như trút được gánh nặng trước cái chết của con bọ người Gregor Samsa 12
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Chúng ta hãy chú ý đến chi tiết nói về sự nỗ lực của Samsa, vượt lên trên mọi nỗi đau của thể xác, sự mắc cảm xấu hổ về hình hài của mình để lết đến bên cạnh cô em gái, tìm cách an ủi, động viên cô khi cô chơi đàn, tâm sự với cô về những dự định tốt đẹp của anh dành cho cô… Song những tình cảm đẹp đẽ ấy của anh không những không ai cảm nhận được, không ai hiểu được, mà hành động của anh còn là nguyên cớ làm bùng lên sự giận dữ của cả nhà, dẫn đến kết cục anh phải chết. Rõ ràng, Samsa và gia đình đồng loạt đã là những con người hoàn toàn xa lạ. Họ không cùng một “kênh” giao tiếp, họ thuộc về những thế giới khác nhau. Cảm giác xa lạ của con người về thế giới còn được đẩy lên một mức cao hơn sự xa lạ với chính mình. Hình tượng đầy ẩn dụG.Samsa bị biến thành bọ, chính là biểu tượng bi đát về sự tha hóa, lạ hóa con người. Không những không cắt nghĩa được thế giới mà ngay chính bản thân mình, con người cũng không thể hiểu nổi. Cuộc sống sẽ đi về đâu khi ngay cả mình cũng không còn là mình, không thể tự lý giảimình là ai? Cái bản thể con người đặt trong khối hỗn độn giữa thế giới và chính mình là nguồn gốc của trạng thái lo âu, bất an khiến nhân vật cứ đứng mãi trước cánh cổng cách ngăn giữa mình và thế giới. Trong truyện ngắn “ Khởi hành” mục đích chuyến đi của nhân vật “ tôi” chính là “ rời khỏi nơi đây”. Truyện ngắn “ Làng gần nhất” gắn liền với ý niệm về cuộc đời ngắn ngủi đến lạ, về một cái đích không bao giờ tới, nơi” một kiếp sống bình thường và trôi chảy cũng còn khó mà đủ cho cuộc lãm du ấy”. người nông dân tìm đến cửa pháp luật, nhưng đến chết cũng không được vào (Trước cửa pháp luật). Trong toàn bộ truyện ngắn, người nông dânngười yêu của anh ta chỉ được nghe nhắc tới loáng thoáng. Nhiều nhân vật khác không có tên, hoặc nếu có tên thì hình ảnh nhân vật cũng mơ hồ chẳng kém. Và hầu như chẳng nhân vật nào làm cái công việc của mình. Ta không thấy Joseph K. hiện ra với tư cách nhân viên ngân hàng, các ông chánh phó giám đốc không được miêu tả ở cương vị của họ, luật sư Hun không bào chữa cho bị cáo, họa sĩ Titoreli không vẽ tranh, hai tên đao phủ thực ra chẳng phải vốn là đao phủ…Họ là ai? Họ làm gì? Họ hành động vì mục đích gì? Chỉ mãi là những câu hỏi bỏ ngỏ. Cái nghịch dị trong thân phận con người chính là ở chỗ F. Kafka luôn dán cho nhân vật những dấu hỏi lớn, mỗi nhân vật một dấu hỏi riêng như là một nhãn hiệu để phân biệt với các nhân vật khác, nhưng cái độc đáo là không ai có thể trả lời được những câu hỏi ấy, ngay cả chính tác giả. 13
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Joseph K. chết vì lí do gì? Không ai biết, chỉ biết rằng anh vô tội. Vô tội mà phải chết, chết mà không biết lí do vì sao mình phải chết đã đưa Joseph K. trở thành một nạn nhân của xã hội tha hóa, với những mối nguy hiểm rình rập xung quanh, nó đến bất thình lình, giết người cũng bất thình lình. Joseph K. là nạn nhân của một xã hội bị tha hóa. Trong xã hội tư sản, không phải ai cũng ý thức được điều này. Mọi người đã quá quen với tình trạng đó đến mức không còn cảm thấy nặng nề, cũng như họa sĩ Titoreli không cảm thấy chỗ ở của mình là ngột ngạt, và hai nhân viên khu văn phòng kia thậm chí có thể bị ngất khi ra chỗ thoáng khí. Jôsep K. là người duy nhất cảm nhận được sự thật, vì vậy anh trở thành một cá nhân cô đơn bị cả một xã hội bao vây và không thể tồn tại. Thân phận con người được đẩy lên tới mức cao trước sự tồn tại của xã hội mà không làm sao để thay đổi được. Cái nghịch dị ấy đeo bám con người và không bao giờ buông tha con người. Và câu nói cuối cùng đầy ái oán của Joseph K. về số phận của mình: “ như một con chó!” chính là sự phản kháng cuối cùng về cái nghịch dị bám riết lấy anh trong suốt một năm qua. Trong cuộc sống tinh thần người phương Đông, với cái nhìn nhất thể về vũ trụ, với quan niệm “ thiên nhiên tương đồng”, con người dù cô đơn vẫn còn có một điểm tựa tinh thần, đó chính là thiên nhiên. Đến với thiên nhiên hòa mình trong đó, con người không chỉ tìm được sự thảnh thơi trong tâm hồn, mà còn có cảm giác như được trở về với ngôi nhà thân yêu, đầy ấm cúng của mình. Vì thế, khi muốn diễn tả sự cô đơn, các nhà thơ cổ phương Đông thường đặt con người trong một không gian rộng lớn vô biên, xa lạ. Ở đó, họ không tìm thấy một hình ảnh gì thân thuộc gần gũi với mình, con người như lạc vào một không gian, một thời gian nằm ngoài dòng chảy cuộc đời. Bài thơ bất hủ của Trần Tử Ngang cũng phần nào nói lên điều ấy: “ Tiền bất kiến cổ nhân Hậu bất kiến lai giả Niệm thiên địa chi du du Độc thương nhiên nhi thế hạ ’’ (Đăng U Châu đài ca) Như vậy, nếu như trong nghệ thuật phương Đông, nỗi cô đơn của con người thường được tô đậm trong sự đối lập với không gian mênh mông xa lạ, thì trong sáng tác của F.Kafka 14
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka cũng như các nhà văn phương Tây sau này, con người cô đơn lạc lõng ngay trong những không gian quen thuộc, gần gũi nhất. Con người xa lạ ngay giữa cuộc sống cộng đồng, xa lạ với người thân, thậm chí với chính mình. Vì thế, dù hình ảnh con người cô đơn, lạc lõng vốn không phải là hình ảnh hoàn toàn mới mẻ, lạ lẫm trong đời sống văn học. Song đến G.Kafka nó vẫn tiếp tục tạo nên những xúc động lớn lao. 2.2 Hình tượng nhân vật vắng mặt Trong số những biệt tài khi sáng tạo nghệ thuật của Kafka, ta thấy nổi bật lên cái biệt tài thể hiện cái vắng mặt. Đây được xem là một đặc sắc góp phần làm nên phong cách nhà văn. Trong tác phẩm của Kafka ta luôn thấy có một nhân vật nào đó không xuất hiện nhưng lại có sức mạnh, quyền lực không tưởng chi phối tới tiến trình của truyện và đặc biệt có sự tác động trực tiếp và sâu sắc tới nhân vật trung tâm. Ở Vụ án có thể thấy một nhân vật vắng mặt nhưng lại đóng vai trò là nhân vật trung tâm trong tác phẩm đó là tòa án. Một tòa án không có địa điểm xác định, không nguyên tắc, không luật pháp, gồm nhiều cấp ở đó nó không những “sử dụng những viên thanh tra hám tiền, đội trưởng canh binh và những viên dự thẩm ngu độn”, sách luật pháp mà những vị quan tòa sử dụng thì trong đó là “bức tranh thô tục” nhưng nó lại như ma quỷ hiện hình ở khắp mọi nơi “Chẳng có cái gì là không thuộc về tổ chức tư pháp!” Nó như là tất cả thế giới, là cái gì bí ẩn phức tạp không thể thấy được. Và nó thích ai thì sẽ dìm người ta đến chết mặc dù anh không có tội “Tổ chức tư pháp chìm ngập trong vô vàn những cái tinh vi! Rồi cuối cùng nó cũng khám phá ra một tội trạng ở chỗ xưa nay chưa từng bao giờ có cả.” Vì thế mà ai cũng sợ. Một tòa án phi lý và ta biết chắc nó không có thực trong cuộc sống. Và đúng thế! Franz Kafka không muốn qua Vụ án chỉ để xây dựng lên một tòa án quan liêu. Nếu tác phẩm của Kafka chỉ nói có thế thì đâu có thể được coi là nhà văn tiên phong trong thế kỷ XX, không được coi là một nhà tiên tri. Với tác phẩm của mình Franz Kafka như muốn nói đến một một 15
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka thế giới bất ổn với những điều phi lý, một thế giới mà con người ta thản nhiên chém giết nhau, muốn coi cảnh hấp hối của người khác như một điều gì thú vị “Đôi mắt đã lờ đờ, nhưng Joseph K. vẫn còn nhìn thấy hai đứa chụm đầu vào nhau cúi sát xuống mặt anh để quan sát cảnh chót”. Đặc biệt Franz Kafka luôn bị cuốn hút bởi các chi tiết, ông ý thức rất rõ rằng chi tiết là hình thức xuất hiện của những quy luật không thể thấy, là khả năng để diễn đạt cái không thể diễn đạt được. Trong thế giới nghệ thuật của Vụ án có một hình ảnh bao trùm lên tất cả như là ấn tượng duy nhất: một tòa án kết án tử hình người ta vô cớ. Đó là hình ảnh của một hiện thực hai mặt. Nhà văn không mang đến cho người đọc những gì có thể tin ngay, phù hợp với yêu cầu thẩm mĩ của sự bắt chước hiện thực, mà đưa ra một hiện thực tưởng như không thể có mà vẫn có thực. Xây dựng lên một thế giới nhân vật mờ nhạt với những quan hệ lỏng lẻo “Nhà văn khao khát tìm kiếm sự thật về kiếp người và mong ước Con người được sống với Con người, được hòa hợp với gia đình, xã hội và tìm được chính mình trong một thế giới có ý nghĩa. Mục đích của ông là làm thế nào để nói được bằng nghệ thuật những điều quan trọng đó về Con người một cách hiệu quả nhất.” (Trương Đăng Dung) Trong Trước cửa pháp luật ta cũng thấy một nhân vật ẩn lấp bên trong cánh cửa, không hề ló mặt ra, không hề được miêu tả chỉ được nhắc tới qua lời thoại của người nông dân và gã gác cổng, đó là nhân vật đại diện cho pháp luật. Mặc dù, nhân vật này không xuất hiện nhưng thông qua những gì nó tác động tới các nhân vật khác cũng đủ thấy được mãnh lực phi thường của nó.Ta không hề biết nhân vật vắng mặt dùng cái gì và dùng nó như thế nào mà khiến người gác cổng cả cuộc đời không có phút giây nào lơ là việc canh gác của mình, đồng thời khiến người nông dân cũng dành cả đời mình để chờ đợi. Đó là ván bài số phận, cả hai chỉ biết chấp nhận vô điều kiện kẻ mình không hề được gặp mặt. Trong Biến dạng dù không thấy xuất hiện cũng không hề được nhắc tới ở bất cứ chi tiết nào nhưng ta vẫn thấy có một nhân vật vắng mặt nào đó đang chỉ huy toàn bộ tiến trình câu chuyện và đang cố gắng biến nhân vật trung tâm thành con rối để nó giật dây. Ta vẫn thắc mắc: ai đã khiến G. Samsa biến thành con bọ? ai đã làm nên tấn bi kịch đời anh? Kẻ đó là ai? Ta cố gắng tìm mà không thấy và khi đã không thấy thì ta phải chấp nhận như chính cách bản thể nghịch dị đã chấp nhận trong tác phẩm mà thôi. 16
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Trong các sáng tác của mình, Kafka không bao giờ đi vào nhũng chi tiết cụ thể, với nhân vật trung nhà văn chỉ phác họa vài nết không ăn nhập gì lắm với biến cố cuộc đời của họ, còn với nhân vật vắng mặt thì không hề có một sự miêu tả mang tính phác họa nào, cả nhân vật trung tâm và độc giả đều “mù” thông tin về nó. Nó chỉ được gợi ra bằng những tên gọi như quan tòa, pháp luật... và đặc biệt ta biết được nó nhiều hơn thông qua những gì nóa gây ra cho nhân vật trung tâm. Trong tiểu thuyết Lâu đài ta bắt gặp một con người nào đó đang sai khiến K. và thách thức K. như một ông chủ nhử mồi con thú đói của mình nhưng tuyệt nhiên ta không thấy nhân vật đó nổi lên bề mặt câu chữ. Và nhân vật vắng mặt ấy hoàn toàn đối lập với K.: nó to lớn K. nhỏ bé, nó mạnh mẽ K. yếu đuối, nó đông đảo K. đơn độc, nó là kẻ thống trị K. là kẻ bị trị... sự đối lập này tương tự cả với G. Samsa trong Biến dạng, cả Joseph K trong Vụ án và bất cứ bản thể nghịc dị nào trong sáng tác của F. Kafka. Đây thực chất là một dấu ấn sáng tạo của F. Kafka trong thời đại mà mọi thứ không chỉ được xem xet trong mối liên hệ bề mặt mà phải luôn đặt trong mối tương quan của cái vô hình, cái vô thức của con người. Điều này cho thấy tầm nhận thức của F. Kafka với hiện thực cuộc sống là hoàn toàn phủ nhận đi cái nhìn của các nhà văn hiện thực trước đó, cái nhìn tiên phong của một nhà văn hiện đại chủ nghĩa. Bởi vì, sau F. Kafka ta sẽ thấy một bộ mặt văn học mới hơn rất nhiều, khi các nhà văn có sự thay đổi về tư duy và lối viết khiến cho văn đàn thế giới thế kỉ XX mang tính cách mạng toàn diện, triệt để hơn. CHƯƠNG 3 NGHỊCH DỊ TRONG KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT 3.1 Nghịch dị trong không gian nghệ thuật Không gian nghệ thuật là hình thức bên trong của hình tương nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó. Sự miêu tả trần thuật trong nghệ thuật bao giờ cũng xuất phat từ một điểm nhìn, diễn ra trong trường nhìn nhất định, qua đó thế giới nghệ thuật cụ thể, cảm tính bộc lộ 17
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka toàn bộ quảng tính của nó: cái này bên cạnh cía kia, liên tục, cách quãng, tiếp nối, cao, thấp, xa gần, rộng, dài, tạo thành viễn cảnh nghệ thuật.( trang 106 Từ điển thuật ngữ văn học, Lê Bá Hán Trần Đình Sử, Nxb Giáo dục 2009). Khi sáng tạo ra một hình tượng nhân vật, nhà văn luôn đặt trong một không gian nghệ thuật nhất định để nhân vật thực hiện sứ vụ của nó. Với Kafka cũng vậy, sự sáng tạo ra bản thể nghịch dị luông song hành với sự sáng tạo ra một không gian nghịch dị để nhân vật bộc lộ tất cả những cái nghịch dị mà nhà văn giao cho nó nhằm khắc họa sâu hơn bản thể ấy. Và việc sáng tạo ra không gian nghịch dị luôn mang tính hợp lý trong các sáng tác của F. Kafka, cho thấy cái nhìn đầy tinh tế, độc đáo của nhà văn với hiện thực được phản ánh trong tác phẩm, cũng như là hiện thực cuộc sống được quy chiếu từ tác phẩm. 3.1.1 Không gian mê lộ Đặc điểm chung của loại không gian này là sự xuất hiện các yếu tố ngẫu nhiên, biến hóa dị thường, gây tâm lý bất an và làm mất phương hướng nhân vật chính; đẩy nhân vật chính vào kết thúc bi kịch và cái chết như là định mệnh đã an bài. Tiểu thuyết Vụ án là một mê cung của các thiết chế quyền lực tòa án pháp luật phi lý. Joseph K – nhân vật chính của tiểu thuyết – bị bắt không rõ nguyên do. Cũng như hai tên cảnh sát, viên đội và thẩm phán được giao nhiệm vụ xét xử Joseph K nhưng cũng không biết bị cáo mắc tội gì. Joseph K phải đối mặt với bộ máy cai trị khổng lồ bí hiểm tồn tại khắp nơi, hữu hình hoặc vô hình. Anh như bị thôi miên bởi cái thế giới đó, cái tổ chức bí mật đó, những người canh giữ luật pháp đó, họ hỏi cung và thẩm vấn không cần biết tại sao. Bị lạc vào mê lộ pháp luật, Joseph K không còn tự minh oan cho mình được, phải nhờ vào sự giúp đỡ của người khác như Tiến sĩ Hun, nhà kỹ nghệ gia, Họa sĩ Titoreli... Song, anh phát hiện thấy bọn chúng cũng là tay chân, dây mơ rễ má của trật tự tối cao ấy, là những tên ngớ ngẩn, dốt nát, bịp bợm và bất minh. Các lối thoát dần đóng lại. Và Joseph K đã bị xử tử mà không biết tội trạng, không được khiếu nại. Tiểu thuyết Lâu đài “là hình ảnh huyền thoại về một tổ chức quyền lực quan liêu với những sợi dây vô hình đã trói buộc cuộc đời của từng con người”. 18
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Thế giới của Lâu đài là thế giới của mê cung, mang sức mạnh siêu nhiên. Con đường dẫn K vào Lâu đài là một tiểu mê cung. Ngay từ đầu, K đã muốn đi vào nhưng con đường rất dài và nó không dẫn chàng đến Lâu đài. Khi đến gần, dường như cố ý, nó lại vòng sang lối khác. Nhìn từ xa, K có thể thấy Lâu đài, song chàng không thể và vĩnh viễn không bao giờ đến được. Cùng với con đường, hình ảnh Lâu đài thấp thoáng hiện lên trái với logic thông thường. Lâu đài không có vẻ cổ kính, tráng lệ mà chỉ là những quần thể nhà hợp thành, không ai biết đó là Lâu đài. Có một tháp chuông nhưng không thể nhận ra đó là tháp chuông ở nhà thờ hay của nhà ở. Con quạ xuất hiện báo hiệu sự chết chóc. Đó là quan sát từ xa. Còn nhìn gần, “Lâu đài này trong thực tế chỉ là một thị trấn thảm hại”. Tiếng chuông nghe ma quái “Đổ từng hồi trầm ấm vang lên một cách vui vẻ, tiếng chuông như đe dọa vì nó cũng vang lên đau đớn”. Sau đó là những tiếng chuông yếu ớt vang lên “lay lắt”. Bộ máy hành chính của Lâu đài cũng là một thứ mê cung. Lâu đài thông qua những mắt xích vô tận các viên chức, thư ký, liên lạc đều nhằm đích là chống lại K. Ngẫu nhiên, Lâu đài viết thư nhận K làm đạc điền, rồi có thư khen thưởng K về công việc tuy thật ra K chưa hề biết công việc đạc điền. Qua những cuộc tiếp xúc của K với nhân viên Lâu đài, ta thấy K bị lừa. Viên trưởng thôn đã nói trắng ra: “Những cuộc tiếp xúc ấy chỉ là giả tạo, nhưng vì thiếu hiểu biết ông lại tưởng thật”. K chỉ còn biết tìm đến chánh thanh tra Klamm để tìm hiểu thực hư. Song, Klamm là một chánh thanh tra quan liêu, không thèm nói chuyện với bất cứ ai trong làng, chưa một ai thật sự biết mặt y, bởi Klamm luôn thay đổi hình dạng, bí hiểm. Vì vậy, K cố biết sự thật về Lâu đài, nhưng càng theo đuổi mục đích này, anh lại càng xa nó hơn. Lâu đài là một mê cung của thế giới hành chính quyền lực vô hình. Nó cũng giống như mê cung luật pháp trong Vụ án: không thể tiếp cận, không thể tìm gặp, nó tồn tại trong cụ thể; khắp mọi nơi đều có nó mà vẫn như không có nó. Với ba tiểu mê lộ F. Kafka đã tạo dựng thành một đại mê lộ của Lâu đài. F. Kafka cho thấy rõ nguyên nhân bị lưu đày của con người trong thế giới hiện đại, trong mê lộ của những thiết chế mờ ám và phi lý được bày đặt ra như những cái bẫy, con người bị tước mất khả năng tìm hiểu và thiết lập quan hệ đối với thế giới một cách bình thường, con người không phải chủ nhân mà là nạn nhân của thế giới. 19
Cái nghịch dị trong thế giới nghệ thuật của Franz Kafka Trong truyện ngắn Trước cửa pháp luật, F. Kafka đưa ra kiểu kết cấu mê lộ khác, đó là kết cấu trùng điệp của nhiều vòng bảo vệ cửa pháp luật. Càng vào trong, các vòng cửa pháp luật càng có sức mạnh bí hiểm. Bác nông dân đến xin vào cổng pháp luật, khi nghe người bảo vệ vòng đầu kể về mê lộ pháp luật ấy, bác không dám bước qua cửa, đứng chôn chân đợi rồi gục chết ở đó: “Nếu bác muốn thì cứ thử vượt quyền tôi mà vào thử xem. Nhưng bác nên nhớ rằng: tôi có sức mạnh đấy nhé. Đã thế, tôi mới chỉ là bảo vệ ở vòng ngoài, trong kia trước mỗi vòng cửa còn có các nhân viên bảo vệ khác nữa, người bảo vệ vòng trong lại khỏe hơn người vòng ngoài. Ngay cả tôi mà còn không dám nhìn mặt người bảo vệ ở vòng ba cơ đấy”. Nếu như Lâu đài, Vụ án, Trước cửa pháp luật không gian mê lộ là không gian của các thiết chế quyền lực bí hiểm về bộ máy hành chính, bộ máy pháp luật tòa án phi lý thì truyện ngắn Hang ổ không gian mê lộ là không gian của hệ thống đường ngầm chằng chịt những “đường ngang lối dọc”, là công trình được tạo ra bởi một con vật luôn sống trong tâm trạng bất an giữa một thế giới thù địch. Để chống lại kẻ thù, chống lại sự bất an, con vật đã tạo ra mê lộ rắc rối đó, kẻ thù của nó nếu tấn công vào hang sẽ bị “chết ngợp trong dãy mê lộ này”. F. Kafka miêu tả cái hang ổ đầy bí hiểm, khó định vị được rõ ràng: “Cách chỗ này một nghìn bước chân gì đó mới thật sự là lối vào chỗ ở của tôi, nó nằm ẩn, dưới một lớp rêu”, “cứ một trăm mét tôi lại mở rộng đường hầm của mình, tôi khoét những hầm tròn nhỏ ở giữa ngã tư đường hầm”. Hang ổ có khoảng năm mươi chỗ được che kín và một pháo đài trung tâm kiên cố. Pháo đài có diện tích rộng gấp mười lần so với những khoảng trống trong rừng, có mười ngách tỏa ra “Mỗi ngách tùy theo sơ đồ tổng thể đi sâu xuống hoặc đi lên, kéo dài ra hoặc lượn vòng tròn, mở rộng hoặc thu hẹp”. Chính tác giả của công trình nhiều lúc cũng bị lạc trong mê cung của mình, khi ấy mê cung trở thành kẻ thù của nó. Như vậy, thế giới mê lọ của Hang ổ tồn tại trong bản thể nó một điều nghịch lý: mê lộ được tạo ra là nơi để trú ẩn, làm tan những lo âu, nhưng chính mê lộ ấy cũng đồng thời là điều lo âu, thù địch, một khi chủ nhân của nó bị lạc lối, mất phương hướng. 3.1.2 Không gian tù đọng, khó thở 20