Tình hình tài chính và chính sách cổ tức của các ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam

Tình hình tài chính . . .<br /> <br /> TÌNH HÌNH TÀI CHÍNH VÀ CHÍNH SÁCH CỔ TỨC CỦA<br /> CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN VIỆT NAM<br /> Tô Thị Thanh Trúc*<br /> Nguyễn Thị Diễm Hiền**, Trần Thanh Vũ***<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> <br /> Bài viết nhằm đánh giá mối quan hệ giữa tình hình tài chính và chính sách cổ tức của các<br /> ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam trong khoảng thời gian từ năm 2009 đến năm 2013. Dựa<br /> trên việc đánh giá các chỉ tiêu phản ánh tình hình tài chính, xem xét thông lệ chi trả cổ tức và thực<br /> tế chi trả cổ tức của các ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam, qua bài viết cho thấy, chính sách<br /> cổ tức có quan hệ mật thiết với tình hình tài chính của các ngân hàng. Ngoài ra, các ngân hàng<br /> thương mại Việt Nam vẫn đang chia cổ tức cao so với lợi nhuận thu được cũng như nhu cầu vốn cho<br /> phát triển. Các chỉ tiêu phản ánh tình hình tài chính của các ngân hàng thương mại được sử dụng<br /> gồm mức độ an toàn vốn, chất lượng tài sản, hiệu quả hoạt động và các tỷ số thanh khoản. Các chỉ<br /> tiêu phản ánh chính sách cổ tức được sử dụng gồm tỷ lệ cổ tức, tỷ lệ chi trả cổ tức và tỷ suất cổ tức.<br /> Từ khóa: ngân hàng thương mại, tình hình tài chính, chính sách cổ tức<br /> <br /> FINANCIAL SITUATION AND DIVIDEND POLICY OF<br /> THE VIETNAMESE BANKING SECTOR<br /> ABSTRACT<br /> The paper study the relationship between the financial position and dividend policy<br /> of Vietnamese joint-stock commercial banks from 2009 to 2013. Based on the evaluation of the<br /> indicators reflecting financial position and the analysis of payout policy, the paper shows that there<br /> exists a association between the dividend policy and the financial performance of Vietnamese banks.<br /> Another finding is that given the fund requirements to support growth, the Vietnamese commercial<br /> banks return a large fraction of earnings to their shareholders in dividends.Capital adequacy, asset<br /> quality, efficiency and liquidity are used as indicators of financial performance of the banks while<br /> dividend rate, payout ratio and dividend yield as proxies for dividend policy.<br /> Keywords: commercial banking, financial condition, dividend policy<br /> <br /> * ThS. GV. Khoa TCNH, Trường ĐH. Kinh tế - Luật, ĐHQG TPHCM, Email: tructtt@uel.edu.vn<br /> ** ThS. GV. Khoa TCNH, Trường ĐH. Kinh tế - Luật, ĐHQG TPHCM, Email: hienntd@uel.edu.vn<br /> *** TS. GV. Khoa TCNH, Trường Đại học Kinh tế - Kỹ thuật Bình Dương<br /> <br /> 43<br /> <br /> Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật<br /> <br /> 1. Giới thiệu<br /> Đến mỗi mùa đại hội cổ đông, thông tin<br /> được các nhà đầu tư quan tâm hàng đầu có lẽ<br /> là những công bố của các công ty về kế hoạch<br /> chia cổ tức được trình trước đại hội cổ đông.<br /> Đối với ngành ngân hàng (NH), tại mùa đại<br /> hội cổ đông năm nay, bên cạnh việc mua bán<br /> và sáp nhập, xử lý nợ xấu thì chia cổ tức là<br /> một vấn đề được mong đợi đối với cổ đông.<br /> Điều này theo nhận định của các chuyên gia,<br /> trong thời gian qua các NH chia cổ tức ở mức<br /> thấp so với các công ty phi tài chính, thậm chí<br /> một số NH trong nhiều năm liền không trả<br /> cổ tức. Thêm vào đó, theo thông tin từ Ngân<br /> hàng Nhà nước (NHNN), từ năm 2015 mức<br /> chia cổ tức của mỗi NH có thể sẽ phụ thuộc<br /> vào sự chấp nhuận của NHNN sau khi đã xem<br /> xét kỹ lưỡng chất lượng tài sản và kết quả<br /> kinh doanh. Có nghĩa là các NH yếu kém với<br /> tỷ lệ nợ xấu cao hoặc những NH đang trong<br /> quá trình tái cấu trúc sẽ không được phép trả<br /> cổ tức.<br /> Như vậy, cổ tức NH rõ ràng là một thông<br /> điệp có hiệu lực mạnh mẽ về thực chất hiệu<br /> quả hoạt động, rủi ro và triển vọng của các<br /> NH. Ngược lại, việc chi trả cổ tức của NH<br /> phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố nội tại của bản<br /> thân từng NH, tình hình hoạt động chung của<br /> ngành và những quy định quản lý của nhà<br /> nước. Bài viết này nhằm đánh giá lại chính<br /> sách cổ tức của ngành NH trong thời gian qua<br /> cùng với hiệu quả hoạt động, thanh khoản, nợ<br /> xấu, chất lượng tài sản của các NH để thấy<br /> được mối liên hệ giữa các yếu tố tài chính và<br /> chính sách cổ tức của NH.<br /> 2. Cơ sở lý thuyết và phương pháp<br /> nghiên cứu<br /> 2.1. Cơ sở lý thuyết<br /> Cổ tức là phần chi trả của công ty cổ phần<br /> cho các cổ đông của họ, thường là chi trả lợi<br /> <br /> nhuận. Khi công ty kinh doanh có lời thì công<br /> ty có thể tái đầu tư hoặc chia lợi nhuận sau<br /> thuế cho cổ đông, phần lợi nhuận chia cho cổ<br /> đông được gọi là cổ tức. Hình thức phổ biến<br /> nhất của cổ tức là tiền mặt, ngoài ra các công<br /> ty có thể chia cổ tức bằng cổ phiếu. Cổ tức<br /> thường được phát biểu dưới dạng một số tiền<br /> cụ thể cho mỗi cổ phiếu (cổ tức trên một cổ<br /> phiếu), một tỷ lệ phần trăm so với giá cổ phiếu<br /> (tỷ suất cổ tức), riêng ở Việt Nam, cổ tức được<br /> phát biểu bằng một tỷ lệ % so với mệnh giá cổ<br /> phiếu. Những vấn đề liên quan đến chính sách<br /> cổ tức của một công ty bao gồm:<br /> yy Công ty nên trả cho cổ đông bao nhiêu<br /> trong số dòng tiền tự do của mình?<br /> yy Liệu họ nên trả lượng tiền mặt này cho<br /> cổ đông bằng cách tăng cổ tức chi trả hay<br /> bằng cách mua lại cổ phần?<br /> yy Họ có nên duy trì một chính sách phân<br /> phối ổn định và nhất quán, hay chính sách chi<br /> trả cổ tức nên thay đổi tùy thuộc vào kết quả<br /> hoạt động của công ty?<br /> Một công ty có thể theo đuổi chính sách<br /> cổ tức thụ động, chính sách có tỷ lệ chi trả cao<br /> hoặc thấp. Những tranh luận ủng hộ cho một<br /> chính sách chi trả nào đó dựa trên cở sở ảnh<br /> hưởng của chính sách đó đến giá trị tài sản<br /> của cổ đông.<br /> Theo quan điểm của Miller và Modigliani<br /> (1961), trong một thị trường vốn hoàn hảo và<br /> giả định chính sách đầu tư của công ty độc<br /> lập với quyết định phân phối thì giá trị công<br /> ty độc lập với chính sách cổ tức. Yếu tố tạo<br /> nên giá trị doanh nghiệp là các quyết định đầu<br /> tư, bởi vì quyết định đầu tư tạo ra thu nhập và<br /> dòng tiền trong tương lai cho doanh nghiệp.<br /> Các công ty nên chia cổ tức từ lợi nhuận còn<br /> lại sau khi các dự án NPV dương đã được<br /> thực hiện.<br /> Myron Gordon (1959) cho rằng cổ tức<br /> 44<br /> <br /> Tình hình tài chính . . .<br /> <br /> dễ dự đoán hơn lãi vốn, các nhà quản lý có<br /> thể ổn định cổ tức nhưng họ không thể kiểm<br /> soát giá cổ phiếu. Và như vậy, khi giữ lại lợi<br /> nhuận để tái đầu tư, công ty đã thay thế dòng<br /> cổ tức chắc chắn ở hiện tại cho cổ đông bằng<br /> một dòng tiền xa hơn, không chắc chắn trong<br /> tương lai.<br /> Nghiên cứu của Bhattacharya (1979),<br /> Miller và Rock (1985), John và William<br /> (1985) cho rằngtrongđiều kiện bất cân xứng<br /> thông tin, các nhà quản lý sử dụng việc chi trả<br /> cổ tức để đưa ra thông tin về triển vọng của<br /> công ty đến thị trường. Nhà đầu tư sẽ dựa vào<br /> việc chia trả cổ tức để đánh giá tình hình tài<br /> chính hiện tại và triển vọng hoạt động tương<br /> lai của công ty.<br /> Một tranh luận khác ủng hộ chính sách trả<br /> cổ tức cao là lý thuyết đại diện, giả định của<br /> lý thuyết này là các nhà quản lý không phải<br /> luôn hành động theo lợi ích của cổ đông là<br /> tối đa hóa giá trị cổ phiếu do có sự mâu thuẫn<br /> quyền lợi giữa ban điều hành và cổ đông.<br /> Theo Jensen (1986), khi lợi nhuận giữ lại cao<br /> các nhà quản lý công ty thường đầu tư vào<br /> những dự án xấu. Do đó, chính sách cổ tức<br /> cao làm tăng giá trị công ty bởi vì nó giảm<br /> dòng tiền tự do mà ban điều hành có thể tùy<br /> nghi sử dụng và do đó kiểm soát được vấn đề<br /> đầu tư quá mức.<br /> Ủng hộ cho chính sách chi trả cổ tức thấp<br /> có lý thuyết chi phí giao dịch. Theo lý thuyết<br /> này, công ty có thể chịu chi phí cho việc chia<br /> cổ tức cao, trong khi đó cổ đông cũng có thể<br /> chịu chi phí trong quá trình nhận cổ tức và tái<br /> đầu tư thu nhập nhận được này. Khi chi trả cổ<br /> tức, công ty phải huy động vốn từ bên ngoài<br /> để đáp ứng các nhu cầu đầu tư và phải chịu<br /> các chi phí phát hành, nếu công ty phải huy<br /> động vào thời điểm không thuận lợi, chi phí<br /> huy động vốn sẽ rất cao. Theo Bhattacharya<br /> <br /> (1979), chi phí giao dịch phát sinh trong việc<br /> phải dùng đến nguồn tài trợ bên ngoài chính<br /> là chi phí của cổ tức.<br /> Về mặt lý thuyết, các công ty cổ phần sẽ<br /> lựa chọn chính sách cổ tức sao cho đạt được<br /> mục tiêu trong dài hạn là tối đa hóa giá trị tài<br /> sản của cổ đông trên cơ sở xem xét các yếu tố<br /> ảnh hưởng đến quyết định cổ tức của họ. Các<br /> yếu tố này có thể được chia thành bốn nhóm<br /> chính: (1) quy định quản lý của nước sở tại và<br /> các ràng buộc trong các khế ước vay nợ, (2)<br /> tính sẵn có của tiền mặt, (3) các cơ hội đầu tư,<br /> (4) tính sẵn có và chi phí sử dụng các nguồn<br /> vốn khác, và (5) các tác động của chính sách<br /> cổ tức lên chi phí vốn cổ phần.<br /> Ở Việt Nam theo quy định của Luật Doanh<br /> nghiệp năm 2005 và năm 2014, công ty cổ<br /> phần chỉ được trả cổ tức cho cổ đông khi đã<br /> hoàn thành nghĩa vụ thuế và các nghĩa vụ tài<br /> chính khác theo quy định của pháp luật; trích<br /> lập các quỹ và bù đắp đủ lỗ trước đó theo quy<br /> định của pháp luật và điều lệ công ty. Sau khi<br /> trả hết số cổ tức đã định, công ty vẫn phải bảo<br /> đảm thanh toán đủ các khoản nợ và nghĩa vụ<br /> tài sản khác đến hạn.<br /> Ngân hàng thương mại là doanh nghiệp<br /> kinh doanh tiền tệ, nguồn vốn chính cho hoạt<br /> động kinh doanh là tiền gửi của dân cư,những<br /> thất bại trong hoạt động của một NH có ảnh<br /> hưởng đến toàn bộ hệ thống NH và của cả nền<br /> kinh tế. Cho nên quản trị ngân hàng không<br /> chỉ vì lợi ích của cổ đông, mà quyền lợi của<br /> người gửi tiền và lợi ích của xã hội cũng cần<br /> được bảo vệ. Chính vì thế, chính sách cổ tức<br /> của các NH ngoài việc phải tuân thủ các quy<br /> định chung áp dụng cho các doanh nghiệp còn<br /> chịu sự kiểm soát của NH nhà nước. Tại điểm<br /> a, khoản 2, điều 59 Luật NH Nhà nước đã quy<br /> định “Tùy theo tính chất và mức độ rủi ro, NH<br /> Nhà nước được áp dụng các biện pháp như<br /> 45<br /> <br /> Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật<br /> <br /> hạn chế chia cổ tức, chuyển nhượng cổ phần,<br /> chuyển nhượng tài sản; hạn chế việc mở rộng<br /> phạm vi, quy mô và địa bàn hoạt động; hạn<br /> chế, đình chỉ, tạm đình chỉ một hoặc một số<br /> hoạt động NH… đối với đối tượng thanh tra,<br /> giám sát NH”. Dựa theo đó, từ năm 2012 NH<br /> nhà nước đã ra chỉ thị “NH nào không trích<br /> lập đủ dự phòng rủi ro thì không được chia<br /> cổ tức. NHNN sẽ có biện pháp thanh tra, giám<br /> sát  cần thiết để đảm bảo lợi nhuận của NH<br /> trước tiên để giải quyết nợ xấu”. Ngay trước<br /> mùa đại hội cổ đông năm 2015, vào cuối<br /> tháng 3/2015 vừa qua, NH Nhà nước cũng đã<br /> yêu cầu các NHTM báo cáo về kế hoạch chi<br /> trả cổ tức dự kiến năm 2014; trên cơ sở quy<br /> mô nợ xấu, rủi ro tiềm ẩn, mức độ trích lập<br /> đủ dự phòng rủi ro theo đánh giá chất lượng<br /> tín dụng của NH Nhà nước để xác định mức<br /> chia cổ tức.<br /> Như vậy, đối với ngành ngân hàng, ngoài<br /> những yếu tố thông thường tác động đến chính<br /> sách cổ tức, mà quan trọng nhất là khả năng<br /> sinh lợi,thì những yếu tố đặc trưng đo lường<br /> sức khỏe tài chính của ngân hàng như độ an<br /> toàn vốn, chất lượng tài sản, thanh khoản rõ<br /> ràng có liên quan mật thiết đến quyết định<br /> chia cổ tức. Các chỉ tiêu tài chính đo lường<br /> các yếu tố này không chỉ được công bố bởi<br /> bản thân các NHTM để phục vụ cho việc<br /> giám sát của các cơ quan chức năng và nội bộ<br /> ngân hàng mà còn có các giới hạn phải tuân<br /> thủ do NHNN đưa ra. Dưới đây là cách tính<br /> toán và hàm ý đánh giá của một số chỉ tiêu.<br /> Mức độ an toàn vốn, thể hiện số vốn NH<br /> có để hỗ trợ cho hoạt động kinh doanh của<br /> ngân hàng. Ngân hàng càng chấp nhận nhiều<br /> rủi ro thì càng đòi hỏi phải có nhiều vốn để<br /> hỗ trợ hoạt động của ngân hàng và bù đắp tổn<br /> thất tiềm năng liên quan đến mức độ rủi ro<br /> cao hơn. Chỉ tiêu này được thể hiện qua các tỷ<br /> <br /> số Vốn tự có/ Tài sản điều chỉnh theo trọng số<br /> rủi ro, Vốn chủ sở hữu / Tổng tài sản<br /> Chất lượng tài sản, chỉ tiêu tổng hợp nói<br /> lên chất lượng quản lý, khả năng thanh toán,<br /> khả năng sinh lời và triển vọng bền vững của<br /> một ngân hàng. Phần lớn rủi ro trong hoạt<br /> động ngân hàng đều tập trung ở phía tài sản<br /> của nó, nên cùng với việc đảm bảo an toàn<br /> vốn thì vấn đề nâng cao chất lượng tài sản có<br /> là yếu tố quan trọng đảm bảo cho ngân hàng<br /> hoạt động an toàn. Chỉ tiêu này bao gồm các<br /> tỷ số Nợ xấu/Dư nợ, Dự phòng rủi ro tín dụng/<br /> Dư nợ, Chi phí dự phòng rủi ro tín dụng/Dư<br /> nợ, Dư nợ theo lĩnh vực kinh tế / Tổng dư nợ<br /> Các chỉ tiêu phản ánh hiệu quả hoạt<br /> động, nhằm đánh giá hiệu quả kinh doanh và<br /> mức độ phát triển của một NHTM, bao gồm<br /> các tỷ số NIM = Thu nhập lãi thuần/Tài sản<br /> có sinh lời, ROA = Lợi nhuận ròng/Vốn chủ<br /> sở hữu, ROE = Lợi nhuận ròng/Vốn chủ sở<br /> hữu, Thu nhập ròng từ lãi / tổng thu nhập, Thu<br /> nhập từ giao dịch tài chính / Tổng thu nhập,<br /> Chi phí nhân viên / Tổng chi phí<br /> Các chỉ tiêu phản ánh mức độ thanh<br /> khoản, bao gồm: Tài sản thanh khoản/tổng<br /> tài sản, Tài sản thanh khoản / Nguồn vốn ngắn<br /> hạn. Những ngân hàng thiếu hụt khả năng<br /> thanh khoản là biểu hiện của tình trạng không<br /> lành mạnh, ngân hàng đang gặp khó khăn, rất<br /> dễ rơi vào nguy cơ bị ồ ạt rút tiền của công<br /> chúng, nghiêm trọng hơn có thể làm sụp đổ<br /> ngân hàng và tác động xấu đến cả hệ thống.<br /> 2.2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Phương pháp nghiên cứu của bài viết chủ<br /> yếu là phân tính định tính, thông qua tính toán<br /> các chỉ số đánh giá hoạt động, thanh khoản,<br /> chất lượng tài sản và chính sách cổ tức của<br /> các NH, phân tích diễn biến các tỷ số này qua<br /> thời gian của toàn bộ các NH trong mẫu phân<br /> tích. Mẫu dữ liệu cũng được phân chia thành<br /> 46<br /> <br /> Tình hình tài chính . . .<br /> <br /> các nhóm để có thể tìm thấy được quy luật<br /> chung theo thời gian và theo nhóm NH. Đầu<br /> tiên các NH được chia thành hai nhóm: (1)<br /> có vốn nhà nước (NN) và không có vốn nhà<br /> nước. Sau đó, nhóm NH không có vốn NN lại<br /> được theo hai cách. Cách thứ nhất là: (1) có<br /> chia cổ tức; (2) không chia cổ tức và cách thứ<br /> hai chia theo tỷ lệ cổ tức, các NH này được<br /> chia thành 3 nhóm: (1) dưới 5%; (2) từ 5 đến<br /> 10%; (3) trên 10%.<br /> Các tỷ số trong phân tích được tính toán<br /> từ các số liệu thu thập được ban đầu, sau đó<br /> được phân nhóm, tính trung bình cho tổng thể<br /> và từng nhóm. Các tính toán và đồ thị được<br /> thực hiện bằng excel.<br /> Các tỷ số chủ yếu được sử dụng phân tích<br /> được liệt kê dưới đây<br /> Nhóm chỉ tiêu đánh giá chính sách<br /> cổ tức:<br /> - Tỷ lệ cổ tức = Cổ tức/Mệnh giá cổ phiếu<br /> - Tỷ lệ chi trả cổ tức = Cổ tức một cổ<br /> phiếu/Lợi nhuận một cổ phiếu (cổ tức năm<br /> nay, lợi nhuận năm trước)<br /> - Tỷ suất cổ tức = Cổ tức/Giá cổ phiếu<br /> Nhóm chỉ tiêu đánh giá tình hình tài<br /> chính của NH<br /> - Mức độ an toàn vốn: CAR = Vốn chủ<br /> sở hữu/ Tài sản có điều chỉnh rủi ro. Nhằm<br /> bảo vệ người gửi tiền và tăng tính ổn định<br /> và hiệu quả của hệ thống tài chính, các NH<br /> thương mại phải tuân theo các quy định về<br /> an toàn vốn của cơ quan quản lý hoặc của ủy<br /> ban giám sát NH BASEL. Để đảm bảo tỷ lệ<br /> an toàn vốn như quy định, các NH có thể phát<br /> hành thêm cổ phiếu để huy động vốn chủ sở<br /> hữu hoặc giảm phân phối tiền mặt bao gồm<br /> chi trả cổ tức, mua lại cổ phiếu và chia thưởng<br /> cho nhân viên. Như vậy chúng ta có thể kỳ<br /> vọng rằng những NH có tỷ lệ an toàn vốn thấp<br /> sẽ hạn chế chi trả cổ tức, trong khi những NH<br /> <br /> vốn đã có tỷ lệ an toàn vốn cao sẽ sẵng lòng<br /> chia cổ tức ở mức cao hơn.<br /> - Chất lượng tài sản: Tỷ lệ nợ xấu = Nợ<br /> xấu/Dư nợ, Dự phòng rủi ro tín dụng/ Dư<br /> nợ, Chi phí dự phòng rủi ro tín dụng/Dư nợ.<br /> Phần lớn tài sản của các NH nằm ở các khoản<br /> cho vay, nên chất lượng tài sản cỏ thể được<br /> đánh giá qua chất lượng khoản vay, được thể<br /> hiện qua tỷ lệ nợ xấu, tỷ lệ nợ quá hạn hay dự<br /> phòng rủi ro tín dụng. Một NH có tỷ lệ nợ xấu<br /> cao sẽ bị hạn chế chia cổ tức vì theo quy định,<br /> NH phải trích lập đầy đủ dự phòng trước khi<br /> chia cổ tức.<br /> - Hiệu quả hoạt động: NIM = Thu nhập<br /> lãi thuần/Tài sản có sinh lời, ROA = Lợi nhuận<br /> ròng/Vốn chủ sở hữu, ROE = Lợi nhuận ròng/<br /> Vốn chủ sở hữu. Rõ ràng cổ tức được chia từ<br /> lợi nhuận, nên NH có ROE cao sẽ có khả năng<br /> chia cổ tức cao.<br /> - Các tỷ số thanh khoản: Tài sản thanh<br /> khoản/tổng tài sản. Về lý thuyết, cổ tức được<br /> chia từ lợi nhuận nhưng cổ tức tiền mặt lại<br /> lấy từ tiền mặt của NH. Khi chia cổ tức, một<br /> lượng tiền mặt lớn được lấy ra khỏi, hoặc trừ<br /> ra khỏi khoản mục tiền mặt của NH nên tỷ số<br /> thanh khoản rõ ràng có ảnh hưởng đến chính<br /> sách cổ tức của các NH. NH sẽ không thể thực<br /> hiện việc chi trả cổ tức nếu việc đó ảnh hưởng<br /> nghiêm trọng đến trạng thái thanh khoản cho<br /> dù NH có thể có lợi nhuận cao.<br /> Dữ liệu cho phân tích này là dữ liệu thứ<br /> cấp từ các báo cáo tài chính, các công bố của<br /> các NH, được tổng hợp từ nhiều nguồn khác<br /> nhau: website của sở giao dịch chứng khoán<br /> TP. HCM, sở giao dịch chứng khoán Hà Nội,<br /> các công ty chứng khoán và các NH. Số liệu<br /> cho phân tích được thu thập từ 29 NH trong<br /> giai đoạn 2009 đến 2013, riêng dữ liệu về cổ<br /> tức được thu thập cho các năm từ 2011 -2013.<br /> Tổng số tiền chi trả cổ tức được thu thập từ<br /> 47<br /> <br />