Tính nhạc trong ví giặm Nghệ Tĩnh

XỨ NGHỆ - ĐẤT VÀ NGƯỜI<br /> <br /> <br /> <br /> TÍNH<br /> NHẠC<br /> TRONG<br /> VÍ GIẶM<br /> NGHỆ<br /> TĨNH<br /> Lễ đón bằng công nhận dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh<br /> là di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại<br /> n TS. Nguyễn Hoài Nguyên<br /> Trường Đại học Vinh<br /> 1. Biểu hiện tính nhạc trong ví giặm Nghệ Tĩnh<br /> 1.1. Nói đến tính nhạc, hai yếu tố phải xem xét đầu tiên<br /> Tồn tại trong không gian và thời<br /> là âm vực và âm điệu. Âm vực thực chất là sự đối lập về<br /> gian, được gọt dũa bởi bao thế hệ<br /> người lao động Nghệ Tĩnh, ngôn ngữ<br /> cao độ. Trong ngữ âm tiếng Việt, đó là sự đối lập giữa âm<br /> ví giặm thực sự có nhiều nét độc đáo tiết cao (bổng) và âm tiết thấp (trầm), tựa như các nốt nhạc<br /> và tinh tế. Có thể nói, ngôn ngữ ví cao/thấp trong âm nhạc. Tính chất cao thấp của âm tiết<br /> giặm đã kết tụ những đặc điểm tinh tiếng Việt lại do thanh điệu đảm nhiệm. Đó là sự đối lập<br /> tuý nhất của tiếng Việt: vừa có cả các thanh cao: thanh ngang, thanh ngã, thanh sắc và các<br /> những cách nói óng ả, trau chuốt của thanh thấp: thanh huyền, thanh hỏi, thanh nặng. Do đó,<br /> ngôn ngữ văn học dân tộc, vừa vận nếu tổ chức có chủ ý các âm tiết mang thanh điệu cao/thấp<br /> dụng một cách tự nhiên, linh hoạt thứ thì hiệu quả của sự đối lập âm vực càng bộc lộ rõ.<br /> ngôn ngữ thô mộc địa phương. Cùng với âm vực, yếu tố giai điệu cũng hết sức quan<br /> Dễ dàng nhận ra, ví giặm Nghệ yếu trong âm nhạc. Nếu chỉ đối lập âm vực không thôi thì<br /> Tĩnh, dù tồn tại trong không gian diễn chưa thành âm nhạc. Trong phạm vi một âm tiết chứa<br /> xướng hay đọc lên thành tiếng từ các thanh điệu, sự biến thiên âm vực theo thời gian gọi là âm<br /> văn bản mà người đời sau sưu tầm thì điệu. Còn trong một ngữ đoạn, sự biến thiên âm vực theo<br /> âm hưởng vẫn vang lên từ mặt âm thời gian gọi là ngữ điệu. Hai yếu tố âm điệu và ngữ điệu<br /> thanh của nó. Đó chính là tính nhạc tựa như giai điệu trong âm nhạc, do vậy, chúng có vai trò<br /> của ví giặm Nghệ Tĩnh, tức là những rất quan yếu trong tổ chức âm nhạc. Sự đối lập âm điệu<br /> phẩm chất âm thanh trong ngôn từ ví trong âm tiết tiếng Việt chính là sự đối lập giữa thanh bằng<br /> (thanh ngang, thanh huyền) và thanh trắc (thanh ngã,<br /> thanh hỏi, thanh sắc, thanh nặng). Sự luân phiên bằng/trắc<br /> giặm có phẩm chất của âm thanh<br /> <br /> trong các ngữ đoạn tạo nên giai điệu.<br /> trong âm nhạc, là cơ sở để tạo nên<br /> <br /> Trong ví giặm Nghệ Tĩnh, hai yếu tố âm vực và âm<br /> một số hình thức diễn tả tương tự như<br /> <br /> điệu được thể hiện khá rõ ràng: chúng phối hợp, hỗ trợ<br /> trong âm nhạc. Tuy nhiên, cần phải đi<br /> <br /> cho nhau để xác định tính nhạc. Chẳng hạn, đây là sự phân<br /> đến tận cùng câu hỏi, tính nhạc được<br /> <br /> bố bằng (B)/trắc (T), cao (c)/thấp (t) ở một khổ trong bài<br /> biểu hiện như thế nào trong ví giặm<br /> <br /> hát giặm:<br /> Nghệ Tĩnh. Bài viết này góp phần trả<br /> <br /> Nhớ (Tc) thuốc (Tc) gói (Tc), trầu (Bt) cơi (Bc)<br /> lời cho câu hỏi đó.<br /> <br /> <br /> SỐ 2/2015 Tạp chí<br /> [49]<br /> KH-CN Nghệ An<br /> XỨ NGHỆ - ĐẤT VÀ NGƯỜI<br /> <br /> Nhớ (Tc) thuốc (Tc) mở (Tt), trầu (Bt) mời (Bt) (đổ, chận, ngọn, gió) ở đầu và giữa. Sự phân<br /> Mới (Tc) vắng (Tc) mặt (Tt) một (Tt) hồi (Bt) bố có chủ ý đó tạo nên âm hưởng trầm bổng<br /> Trong (Tc) rọt (Tt) đã (Tc) nóng (Tc) sôi (Tc) cho bài hát ví.<br /> Trên (Bc) trán (Tc) đổ (Tt) mồ (Bt) hôi (Bc) 1.2. Nhạc điệu ví giặm còn được hình<br /> Ra (Bc) ngóng (Tc) đất (Tc) ngó (Tc) trời (Bt) thành từ hiệp vần và ngắt nhịp<br /> Ra (Bc) ngóng (Tc) ngược (Tc) ngó (Tc) xuôi (Bc) Về hiệp vần, do hầu hết các bài ví giặm<br /> Nước (Tc) uống (Tc) nỏ (Tt) muốn (Tc) rót (Tc) sáng tác theo thể lục bát (ví), hoặc ngũ ngôn<br /> Cơm (Bc) ăn (Bc) nỏ (Tt) muốn (Tc) nhơi (Bc) (giặm) nên các câu bao giờ cũng kết dính với<br /> Ta thấy, các âm tiết trắc, cao/thấp xuất hiện dày đặc, cho nhau bằng cách hiệp vần ở những vị trí nhất<br /> nên, các câu thơ phải đọc một hơi, không nghỉ như niềm yêu định. Đó là kiểu vần lưng ở hát ví. Chẳng hạn:<br /> đang dồn nén, đang dâng trào trong tâm tư. Hai câu mở đầu Bao giờ Hồng Lĩnh đá mòn/ Hoành Sơn mây<br /> sử dụng biện pháp lặp (lặp mô hình câu, lặp từ, lặp khuôn phủ, dạ còn nhớ anh... Đó là vần chân ở hát<br /> nhịp) nhưng có sự đối lập trắc cao (gói)/trắc thấp (mở), bằng giặm. Chẳng hạn: Dù biển cạn đá mòn/ Dạ<br /> cao (cơi)/bằng thấp (mời) ở những âm tiết cuối nhịp nhằm tạo sắt với lòng son/ Biết khi mô (nào) phai lạt<br /> tiết tấu chung cho đoạn thơ: nhanh, gấp gáp. Cao trào là câu (nhạt)/ Biết thủa nào phai lạt... Cách hiệp vần<br /> thơ gần cuối khổ Nước uống nỏ muốn rót gồm 5 âm tiết trắc, trong ví giặm hầu hết là vần chính (đồng nhất<br /> trong đó, chen giữa 4 âm tiết trắc, cao (nước, uống, muốn rót) hoàn toàn ở các yếu tố thanh điệu, âm cuối,<br /> là một âm tiết trắc thấp (nỏ) như tiếng nấc nghẹn ngào chứa âm chính), chỉ có một ít vần thông, do đó,<br /> chan niềm thương, nỗi nhớ đang dâng. chức năng hòa âm của vần phát huy tối đa.<br /> Hát giặm (thường là thơ 5 chữ), hát ví (thường theo thể lục Trong nhiều trường hợp, ngay các âm tiết<br /> bát) thể hiện khá phong phú về giai điệu do sự phân bố đối (tiếng) trong câu cũng bắt vần với nhau gia<br /> lập và/hoặc hài hòa bằng trắc. Còn những bài theo thể thơ tự tăng âm hưởng cho câu ví giặm. Chẳng hạn:<br /> do thì có sự biến hóa đa dạng hơn. Trong những trường hợp Đi qua nghe tiếng em reo/ Nghe xa em kéo<br /> như thế, ngữ điệu của câu thơ đóng vai trò quan trọng trong muốn đeo (đem) em về; ngoài cặp vần lưng<br /> việc tạo tính nhạc. Chẳng hạn, so sánh giai điệu 2 bài hát ví trong reo/đeo còn có các âm tiết bắt vần:<br /> dưới đây: qua/xa, nghe/về, reo/kéo/đeo. Hay: Đôi đụa<br /> - Đi (Bc) qua (Bc) nghe (Bc) tiếng (Tc) em (Bc) reo (Bc) (đũa) sơn son/ Gắp hòn tro đỏ/ Bỏ vô cơi<br /> Nghe (Bc) xa (Bc) em (Bc) kéo (Tc) muốn (Tc) đeo (Bc) vàng/ Đến đây xa xạ (xã) ngái làng/ Ước<br /> em (Bc) về (Bt) răng (sao) cho được con phượng bắc ngang<br /> - Anh (Bc) nghe (Bc) em (Bc) đau (Bc) đầu (Bt) chưa (Bc) con rồng. Bài ví phường vải hợp thể này,<br /> khá (Tc) ngoài các âm tiết hiệp vần theo nguyên tắc thi<br /> Anh (Bc) băng (Bc) ngàn (Bt) bẻ (Tt) lá (Tc) em (Bc) xông (Bc) ca son/hòn, vàng/làng/ngang, còn có hàng<br /> Biết (Tc) mần (Bt) răng (Bc) cho (Bc) đó (Tc) vợ (Tt) đây loạt âm tiết cũng bắt vần đụa/ tro/ đỏ/ bỏ/ vô/<br /> (Bc) chồng (Bt) cho, cơi/ đây/ ngái, làng/ răng/ ngang, ước/<br /> Đổ (Tt) mồ (Bt) hôi (Bc) ra (Bc) thì (Bt) anh (Bc) chận được/ bắc ríu vào nhau tạo nên âm điệu thiết<br /> (Tt) ngọn (Tt) gió (Tc) nồng (Bt) anh (Bc) che (Bc). tha, da diết, qua đó bộc lộ nội dung câu ví.<br /> Ở bài hát ví là một cặp lục bát, các âm tiết trắc tiếng (câu Nhạc tính của ví giặm còn được hình<br /> lục), kéo, muốn (câu bát) là những vị trí nhấn mạnh (nốt nhấn) thành từ ngắt nhịp (ngừng giọng) trong từng<br /> trên cái nền âm điệu cao vút, du dương của 11 âm tiết bằng, câu, từng bài. Trong ví giặm Nghệ Tĩnh, ngắt<br /> trong đó có 10 bằng cao. Dễ nhận ra, tuy tỷ lệ không cân xứng nhịp không chỉ thực hiện chức năng phân giới<br /> nhưng vẫn đảm bảo sự hài hòa bằng trắc, diễn tả tiếng reo vui, các thành phần câu, các câu mà còn thực hiện<br /> náo nức, si mê của lòng trai đang yêu. chức năng duy trì nhạc tính, qua đó tăng thêm<br /> Còn ở bài hát ví theo thể tự do, sự luân phiên bằng/ trắc, sức mạnh biểu đạt ý nghĩa, góp phần thể hiện<br /> sự phân bố cao/ thấp biến thiên đa dạng bởi không bị ràng nội dung các câu ví giặm. Do đó, ngoài việc<br /> buộc âm luật, do đó, tạo được sự phong phú, đa dạng về giai tổ chức nhịp theo thi pháp thể loại (nhịp chẵn<br /> điệu. Các âm tiết bằng xuất hiện dày đặc làm khung âm điệu 2/2/2 và 2/2/2/2 lục bát trong ví, nhịp 3/2 ngũ<br /> mượt mà, thướt tha cho bài hát ví, nhưng trên cái nền âm điệu ngôn trong giặm), ngắt nhịp trong ví giặm<br /> ấy xuất hiện những nốt nhấn cao/thấp (chủ yếu âm vực cao) Nghệ Tĩnh không phải bao giờ cũng suôn sẻ,<br /> từ các âm tiết trắc đan xen. Các âm tiết trắc xuất hiện theo êm đềm mà biến thiên đa dạng theo cảm hứng<br /> hướng tăng dần, phân bố ở các vị trí hết sức quan trọng trong của chủ thể trữ tình, từ đó làm nên các phức<br /> các câu thơ: câu mở đầu có một âm tiết trắc (khá) ở cuối, câu điệu. Chẳng hạn: Đừng/ cờ/ cờ/ bạc/ bạc//<br /> tiếp theo có 2 âm tiết trắc (bẻ, lá) ở giữa, câu thứ ba có 3 âm Đừng/ rượu/ rượu/ chè/ chè// Đừng/ rủ bạn/<br /> tiết trắc (biết, đó, vợ) ở đầu và giữa, câu cuối có 4 âm tiết trắc rủ bè// Đừng/ nghe mồm thiên hạ// Chớ/ nghe<br /> <br /> [50]<br /> Tạp chí<br /> SỐ 2/2015<br /> KH-CN Nghệ An<br />  XỨ NGHỆ - ĐẤT VÀ NGƯỜI<br /> <br /> mồm thiên hạ (Hát giặm). Trong một khổ năm câu, mỗi hiện ở câu bát. Chẳng hạn, đó là vần o trong các<br /> câu có nhịp biến thiên khác nhau: nhịp 1/1/1/1/1 (câu 1 âm tiết (tiếng) có, đó, vô: Lắng tai nghe tiếng ai<br /> và 2), nhịp 1/2/2 (câu 3), nhịp 1/4 (câu 4 và 5). Hay: Một/ mô/ Có phải chàng đó mời vô ăn trầu (hát ví).<br /> là duyên/ là nợ// Hai/ tại mẹ/ tại thầy// Ba/ tại số ai đây// Nhiều trường hợp, điệp vần xuất hiện ở cả cặp lục<br /> Cho duyên rày áy náy// Cho phận rày áy náy (Hát giặm). bát. Chẳng hạn, đó là vần o trong các âm tiết<br /> Những dẫn cứ này cho ta thấy nhịp trong ví giặm gồ ghề, (tiếng) có, vo, cho, o: Cây cao có lá trong vo/ Cho<br /> đa dạng như cuộc sống gian khó của người lao động Nghệ anh chung cậu chung o (cô) với chàng (hát giặm).<br /> Tĩnh vậy. Ở các ví dụ trên, điệp vần, bao gồm vần bằng<br /> 1.3. Cuối cùng, hiện tượng điệp âm ở các cấp độ cũng và vần trắc vừa tạo nên nhịp điệu cho lời hát vừa<br /> tạo nên tính nhạc trong ví giặm Nghệ Tĩnh tăng sức gợi cảm. Trong những trường hợp này,<br /> Tính nhạc được hình thành từ điệp âm đầu. Chẳng người lao động Nghệ Tĩnh đã dùng nhạc điệu của<br /> hạn: Biết là chắc chắn chi chăng/ Giơ tay ta chỉ bóng ngôn từ để mô phỏng nhạc điệu của cuộc sống và<br /> trăng ta thề (hát ví). Âm đầu ch trong bốn âm tiết chắc tâm hồn mình.<br /> chắn chi chăng (ở câu lục) hình thành tiết tấu chậm nhưng Nhạc tính của ví giặm Nghệ Tĩnh còn được<br /> dứt khoát, một kiểu âm điệu nhấn nhá, thắc thỏm. thể hiện ở biện pháp điệp âm tiết (tiếng) trong các<br /> Hay: Một tại duyên tại số/ Hai tham lắm thời thâm/ lời hát. Chẳng hạn: Thương thương, nhớ nhớ, sầu<br /> Đã lừa lắm thời lầm/ Đoạn trường rồi mới biết (hát sầu/ Biết là bấc có bén dầu cho không (hát ví).<br /> giặm). Âm đầu th trong các âm tiết tham, thời, thâm, kết Ba cung bậc tình cảm trong tình yêu lứa đôi là<br /> hợp với âm đầu l trong lừa, lắm, lầm giống như những thương, nhớ, sầu được lặp lại cùng với sự đều đặn<br /> nốt luyến láy trong âm nhạc. Với cách điệp âm đầu, hai của khuôn thanh điệu lục bát truyền thống BB TT<br /> câu thơ giữa khổ thơ không thể đọc nhanh mà phải đọc BB cộng hưởng tạo nên cái âm điệu sâu lắng mà<br /> chậm theo cái nhạc điệu buồn cứ lan ra, thấm dần vào da diết, thấp thỏm và khắc khoải từ những cơn<br /> tâm can người đọc, mang chứa một triết lí nhân nào quả sóng lòng của người Nghệ Tĩnh đang yêu. Còn<br /> ấy nhuốm màu sắc Phật giáo. thêm câu hỏi lửng lơ bấc có bén dầu như một nốt<br /> Có trường hợp, cách điệp âm đầu trong ví giặm không trầm thổn thức lòng người.<br /> chỉ mang đến những xúc cảm mạnh mẽ về mặt thính giác 2. Nhạc điệu là yếu tính của ngôn từ thi ca<br /> mà còn gửi đến người nghe một thông điệp nhân văn, ấm và cũng là yếu tố tạo mĩ cảm cho người thưởng<br /> áp tình người. Chẳng hạn: Anh ơi, mời anh vô nhà/ Đừng thức. Nhạc tính trong ví giặm Nghệ Tĩnh được<br /> đứng ngoài ngõ sương sa lạnh lùng (hát ví). Cái nhịp đôi tạo nên bởi cách sử dụng ngôn từ độc đáo: kết<br /> lục bát cộng hưởng làm nổi rõ các âm đầu được lặp lại hợp khai thác những ưu thế vỏ ngữ âm của tiếng<br /> đều đặn ở câu bát đ/đ (đừng đứng), ng/ng (ngoài ngõ), Việt toàn dân với việc chắt lọc những tinh túy<br /> s/s (sương sa), l/l (lạnh lùng) tạo âm hưởng trầm bổng của phương ngữ Nghệ Tĩnh. Từ cách tổ chức<br /> diễn tả lời thủ thỉ tâm tình của người con gái. Cái tài của âm vực và âm điệu, vần và nhịp cho đến biện<br /> tác giả dân gian Nghệ Tĩnh không chỉ đưa âm nhạc vào pháp điệp âm thanh ở các cấp độ, người lao<br /> ví giặm mà còn dùng nhạc điệu của ngôn ngữ để tạo hình. động Nghệ Tĩnh đã làm cho ngôn từ ví giặm<br /> Điệp vần cũng là một yếu tố góp phần tạo nhạc điệu giàu có nhạc điệu. Những phân tích trên đây cho<br /> cho ví giặm. Hiện tượng điệp vần xuất hiện dày đặc trong thấy nhạc điệu trong ví giặm Nghệ Tĩnh là hơi<br /> các bài ví giặm Nghệ Tĩnh. Có khi, điệp vần xuất hiện ở thở nồng nàn, là tiếng lòng thổn thức, là điệu<br /> câu lục. Chẳng hạn, đó là vần ơi trong các âm tiết (tiếng) tâm hồn dung dị và thành thực nhưng cũng rất<br /> ơi, mời, chơi: Anh ơi, mời anh chơi nhà/ Võng đào ra đa cảm và tinh tế của biết bao thế hệ người lao<br /> rước, chiếu hoa trải ngồi (hát ví). Có khi, điệp vần xuất động Nghệ Tĩnh./.<br /> <br /> Tài liệu trích dẫn<br /> 1. Nguyễn Đổng Chi, Ninh Viết Giao, Hát giặm Nghệ Tĩnh, tập 1, 2, Nxb Khoa học xã hội, H. 1962.<br /> 2. Ninh Viết Giao, Hát phường vải, Nxb Văn hoá thông tin, H. 2002.<br /> <br /> Tài liệu tham khảo<br /> 1. Ninh Viết Giao, Về văn học dân gian xứ Nghệ, Nxb Chính trị Quốc gia, H. 2004.<br /> 2. Mai Ngọc Chừ, Tính nhạc trong thơ ca Việt Nam, Ngôn ngữ, 2006, số 5, 3-7.<br /> 3. Nguyễn Thị Thanh Hà, Giá trị nghệ thuật và các phương thức sử dụng hiện tượng láy trong thơ Việt Nam, Luận án<br /> TS Ngữ văn, H. 2002.<br /> 4. Nguyễn Hoài Nguyên, Ngôn từ thể hiện ý nghĩa trào phúng trong ví giặm Nghệ Tĩnh, Ngôn ngữ, 2015, số 1, 23-30.<br /> <br /> SỐ 2/2015 Tạp chí<br /> [51]<br /> KH-CN Nghệ An<br />