Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học “trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở thực vật” (sinh học 11) nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh ở trường phổ thông

VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 40-45; 34<br /> <br /> <br /> TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG DẠY HỌC<br /> “TRAO ĐỔI CHẤT VÀ CHUYỂN HÓA NĂNG LƯỢNG Ở THỰC VẬT”<br /> (SINH HỌC 11) NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VẬN DỤNG KIẾN THỨC<br /> CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG<br /> Phạm Thị Hồng Tú - Nguyễn Thị Hằng, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên<br /> Lương Thị Kim Mùi - Trường Trung học phổ thông chuyên Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn<br /> <br /> Ngày nhận bài: 06/8/2019; ngày chỉnh sửa: 24/8/2019; ngày duyệt đăng: 05/9/2019.<br /> Abstract: In the article, we present some tool concepts such as experiential activity, competency<br /> to apply knowledge to solve practical problems; Since then, we have introduced a process to<br /> organize experiential activities in teaching the subject “Exchange matter and energy metabolism<br /> in plants” and apply this process to teaching in Bac Kan High school for the Gifted, Bac Kan<br /> province; At the same time, the results of the initial assessment of the effectiveness of the<br /> experiential organization to develop students' competency to apply knowledge to solve practical<br /> problems are also presented.<br /> Keywords: Learning through experience, experiential activity, competency to apply knowledge.<br /> <br /> 1. Mở đầu Học trải nghiệm (experiential learning) hay còn gọi<br /> Mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông năm là “Giáo dục trải nghiệm” là một cách học thông qua làm,<br /> 2018 là giúp học sinh (HS) làm chủ kiến thức phổ thông, với quan niệm việc học là quá trình tạo ra tri thức mới<br /> biết vận dụng hiệu quả kiến thức, kĩ năng đã học vào đời trên cơ sở trải nghiệm thực tế, dựa trên những đánh giá,<br /> sống, chương trình chuyển từ tiếp cận nội dung sang hình phân tích trên những kinh nghiệm, kiến thức sẵn có. J.<br /> thành và phát triển những phẩm chất và năng lực (NL) Deway là người đưa ra quan điểm “Học qua làm, học bắt<br /> của HS, trong đó với mục tiêu gắn kết môn Sinh học với đầu từ làm”, theo ông, dạy học phải giao việc cho HS<br /> làm, chứ không phải giao vấn đề cho HS học [1]. Quan<br /> các môn khoa học khác, với Công nghệ và Toán học để<br /> điểm học từ trải nghiệm chỉ trở thành tư tưởng giáo dục<br /> giải quyết các vấn đề liên quan của đời sống. Bản thân<br /> chính thống và phát triển thành học thuyết khi gắn liền<br /> môn Sinh học là khoa học thực nghiệm, việc kết hợp giữa với các nhà tâm lí học, giáo dục học trên thế giới như:<br /> dạy lí thuyết với các hoạt động trải nghiệm (HĐTN), thực John Dewey, Kurt Lewin, Jean Piaget, Carl Jung, Paulo<br /> hành sẽ giúp HS khám phá thế giới tự nhiên, phát triển Freire, David Kolb, Carl Rogers, William James và các<br /> NL chung và NL Sinh học, trong đó có NL vận dụng kiến nhà giáo dục hiện đại sau này [2].<br /> thức (VDKT) vào thực tiễn. Do vậy, để tổ chức dạy học HĐTN là hoạt động giáo dục do nhà giáo dục định<br /> môn Sinh học theo định hướng phát triển NL cần có hướng, thiết kế và hướng dẫn thực hiện, tạo cơ hội cho<br /> nhiều biện pháp, trong đó thiết kế và tổ chức các HĐTN HS tiếp cận thực tế, thể nghiệm các cảm xúc tích cực,<br /> là một hướng mang lại hiệu quả cao. khai thác những kinh nghiệm đã có và huy động tổng hợp<br /> Bài viết trình bày một số khái niệm công cụ như kiến thức, kĩ năng của các môn học khác nhau để thực<br /> HĐTN, NL VDKT vào giải quyết vấn đề thực tiễn; từ đó hiện những nhiệm vụ được giao hoặc giải quyết những<br /> đưa ra quy trình tổ chức HĐTN trong dạy học chủ đề vấn đề của thực tiễn đời sống nhà trường, gia đình, xã hội<br /> “Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở thực vật” và phù hợp với lứa tuổi [3]. Bản chất của HĐTN là hoạt<br /> vận dụng quy trình này để tổ chức dạy học ở Trường động giáo dục và hoạt động dạy học được tổ chức trong<br /> Trung học phổ thông Chuyên Bắc Kạn, tỉnh Bắc Kạn; môi trường học tập trải nghiệm nhằm hình thành và phát<br /> đồng thời đưa ra kết quả đánh giá bước đầu về hiệu quả triển phẩm chất, NL cho HS. Đây là quá trình học mà<br /> của tổ chức HĐTN nhằm phát triển năng lực VDKT vào người học được tiếp cận và tác động trực tiếp với thực tế<br /> giải quyết vấn đề thực tiễn của HS. mà họ nghiên cứu, học tập, với cuộc sống thực tiễn. Theo<br /> 2. Nội dung nghiên cứu [4], trong nhà trường có nhiều hình thức tổ chức HĐTN,<br /> 2.1. Hoạt động trải nghiệm và năng lực vận dụng kiến có thể sử dụng các hình thức HĐTN trong dạy học Sinh<br /> thức vào giải quyết vấn đề thực tiễn học, trong đó hình thức mang tính khám phá thường<br /> 2.1.1. Hoạt động trải nghiệm được sử dụng nhiều hơn.<br /> <br /> 40 Email: hongtutn@gmail.com<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 40-45; 34<br /> <br /> <br /> 2.1.2. Năng lực vận dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề pháp đó để giải quyết vấn đề (GQVĐ) của thực tiễn. Việc<br /> thực tiễn thực hiện quy trình kĩ thuật được tiến hành theo các bước:<br /> Trong Chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh Quan sát thực tiễn xác định vấn đề (thực tiễn đòi hỏi)<br /> học năm 2018, NL VDKT, kĩ năng đã học là một trong - Giải pháp (Ý tưởng giải quyết, đề xuất và thực hiện thiết<br /> ba NL đặc thù của môn Sinh học. Theo đó, NL VDKT kế) - Thử nghiệm - Kết luận [6].<br /> vào thực tiễn là khả năng vận dụng được kiến thức, kĩ - Bước 3. Thực hiện tổ chức HĐTN theo kế hoạch:<br /> năng đã học để giải thích, đánh giá hiện tượng thường Chính là việc tổ chức HS thực hiện một cách linh hoạt<br /> gặp trong tự nhiên và trong đời sống, có thái độ và hành các hoạt động mà kế hoạch đã đề ra. Đó là các hoạt động:<br /> vi ứng xử thích hợp. NL này gồm các biểu hiện gồm: Quan sát nhạy bén phát hiện vấn đề - Đặt các câu hỏi thắc<br /> (i) Giải thích thực tiễn: Giải thích được vấn đề thực tiễn mắc từ sự quan sát nhạy bén - Đưa ra những ý tưởng để<br /> và mô hình công nghệ dựa trên kiến thức sinh học và dẫn giải quyết vấn đề - Thiết kế được giải pháp GQVĐ… Kết<br /> ra được các bằng chứng về vấn đề đó; (ii) Có hành vi, quả là sáng chế hoặc cải tiến được vấn đề bất cập trong<br /> thái độ thích hợp: Đề xuất, thực hiện được một số giải thực tiễn tạo ra các sản phẩm như vấn đề, giải pháp, giải<br /> pháp để bảo vệ sức khoẻ bản thân, gia đình và cộng đồng; pháp đã được thiết kế thành bản vẽ, mô hình hoặc sản<br /> bảo vệ thiên nhiên, môi trường; thích ứng với biến đổi phẩm... Các hoạt động sẽ được thực hiện bởi giáo viên,<br /> khí hậu và có hành vi, thái độ hợp lí nhằm phát triển bền HS và các lực lượng có liên quan. Nhiệm vụ chính của<br /> vững [5]. Có nhiều cách phát triển NL VDKT vào thực giáo viên là tạo hứng thú, gợi ý để chính các em là người<br /> tiễn cho HS trong dạy học môn Sinh học, trong đó tổ xác định vấn đề, đề xuất giải pháp..., từ đó giao nhiệm<br /> chức cho HS tham gia các HĐTN theo quy trình kĩ thuật vụ, tư vấn hỗ trợ HS thực hiện nhiệm vụ, tổ chức báo cáo,<br /> là biện pháp có hiệu quả. đánh giá và đưa ra kết luận. HS hứng thú, tích cực tham<br /> 2.2. Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy gia vào việc phát hiện vấn đề, đề xuất giải pháp; Nghiên<br /> học chủ đề “Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng cứu tài liệu để thiết kế giải pháp và thực hiện giải pháp,<br /> ở thực vật” (Sinh học 11) báo cáo và thảo luận với sự tư vấn hỗ trợ của giáo viên<br /> Trên cơ sở nghiên cứu các quy trình thiết kế và tổ và các bên liên quan.<br /> chức HĐTN của nhiều tác giả [6], [7], [8], chúng tôi đưa - Bước 4. Đánh giá kết quả HĐTN và điều chỉnh kế<br /> ra quy trình tổ chức HĐTN cho HS trong dạy học Sinh hoạch: Để đánh giá được mức độ đạt được của việc thực<br /> học ở trường phổ thông như sau: hiện kế hoạch so với yêu cầu của mục tiêu ban đầu đề ra,<br /> - Bước 1. Phân tích nội dung và xác định nhu cầu tổ từ đó phát triển kế hoạch HĐTN cho hợp lí.<br /> chức HĐTN phù hợp với địa phương: Trên cơ sở những 2.3. Vận dụng Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm<br /> yêu cầu cần đạt theo quy định của Bộ GD-ĐT, Chương trong dạy học chủ đề “Trao đổi chất và chuyển hóa<br /> trình nhà trường gắn với địa phương, trên cơ sở phân tích năng lượng ở thực vật” (Sinh học 11) vào thực tiễn tại<br /> và lựa chọn những nội dung đề xuất HĐTN phù hợp Trường Trung học phổ thông Chuyên Bắc Kạn, tỉnh<br /> trong dạy học chủ đề Sinh học. Bắc Kạn<br /> - Bước 2. Lập kế hoạch tổ chức dạy học và HĐTN HS Trường Trung học phổ thông Chuyên Bắc Kạn,<br /> cho chủ đề: Việc lập kế hoạch dạy học và HĐTN cho chủ đa số thông minh, nhanh nhẹn và rất thích tham gia các<br /> đề gồm có 2 kế hoạch: 1) Kế hoạch chung cho chủ đề: hoạt động giáo dục, đặc biệt là HĐTN. HĐTN này còn<br /> Đây là kế hoạch tổng thể cho việc tổ chức dạy học và chưa được áp dụng đối với bộ môn Sinh học, nên việc tổ<br /> HĐTN cho cả chủ đề với thời lượng và điều kiện thực chức các HĐTN gắn liền với những kiến thức Sinh học<br /> hiện cho phép; 2) Kế hoạch tổ chức HĐTN cho chủ đề: lí thuyết là hết sức cần thiết, để mỗi HS phát huy hết<br /> Trên cơ sở xác định mục tiêu cụ thể của HĐTN, nhiệm những thế mạnh của mình nhằm nâng cao chất lượng dạy<br /> vụ chính của bước này là thiết kế các hoạt động để HS học và giáo dục trong nhà trường<br /> thực hiện, thông qua việc thực hiện các hoạt động, HS<br /> hứng thú học tập, hứng thú khám phá thế giới tự nhiên, - Phân tích nội dung và xác định nhu cầu HĐTN cho<br /> thỏa sức sáng tạo. HS sẽ chủ động khắc sâu kiến thức chủ đề phù hợp với thực tiễn địa phương<br /> đồng thời rèn luyện các kĩ năng và phát triển NL. Việc Chủ đề “Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở<br /> thiết kế các hoạt động có thể được thực hiện bởi các quy thực vật” bao gồm 15 bài với các kiến thức cơ bản liên<br /> trình khác nhau trong đó thực hiện theo quy trình kĩ thuật quan đến sinh trưởng, phát triển và sinh sản ở thực vật.<br /> phù hợp với HS phổ thông. Với quy trình này, những nhà Từ 15 bài trên có thể thiết kế thành 3 chủ đề nhỏ: 1) Trao<br /> nghiên cứu xuất phát từ đòi hỏi thực tiễn, sử dụng tích đổi nước và dinh dưỡng khoáng; 2) Quang hợp với năng<br /> hợp các kiến thức khoa học, toán học… đã sáng chế hoặc suất cây trồng, 3) Hô hấp và vấn đề bảo quản nông sản.<br /> cải tiến các giải pháp công nghệ, từ đó ứng dụng các giải Nếu HS được trải nhiệm thực tiễn trồng trọt của người<br /> <br /> 41<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 40-45; 34<br /> <br /> <br /> dân thì các em sẽ hiểu sâu kiến thức lí thuyết cũng như giai đoạn dạy học trên lớp (Gồm lí thuyết và thực hành);<br /> hình thành phẩm chất và NL. giai đoạn tham quan và trải nghiệm tại vườn quýt; giai<br /> Bắc Kạn là một tỉnh miền núi cao, địa hình bị chi đoạn trải nghiệm qua cuộc thi. Thông qua giai đoạn 1,<br /> phối bởi những dãy núi vòng cung quay lưng về phía HS có được những kiến thức cơ bản về các yếu tố ảnh<br /> đông xen lẫn với những thung lũng, khí hậu nhiệt đới ẩm hưởng đến năng suất cây trồng. Thông qua thăm quan và<br /> gió mùa. Nhìn chung, khí hậu, địa hình của tỉnh có nhiều trải nghiệm tại vườn quýt, HS vừa củng cố và phát triển<br /> thuận lợi cho việc phát triển nông, lâm nghiệp. Xã Quang được kiến thức học trên lớp đồng thời vận dụng được<br /> Thuận, huyện Bạch Thông, tỉnh Bắc Kạn là một vùng đất kiến thức các môn liên quan đề phát hiện và giải quyết<br /> nổi tiếng với nghề trồng quýt và được coi là vùng trồng vấn đề thực tiễn, từ đó có được những sản phẩm chuẩn<br /> quýt ngon nhất Bắc Kạn, thương hiệu “quýt Bắc Kạn” đã bị cho cuộc thi tiếp theo.<br /> và đang phổ biến rộng rãi, có thương hiệu không những - Lập kế hoạch HĐTN chủ đề “Trao đổi chất và<br /> trong tỉnh mà còn ở cả các tỉnh khác trong nước ta. Cây chuyển hóa năng lượng ở thực vật”<br /> quýt với vùng đất Bắc Kạn được coi là cây xoá đói, giảm + HS xác định được cụ thể các yếu tố đã học ở phần<br /> nghèo. Vì vậy, trong dạy học môn Sinh học, đặc biệt là lí thuyết trên lớp như: nước, phân bón, chế độ ánh sáng…<br /> dạy học chủ đề “Trao đổi chất và năng lượng ở thực vật”, ảnh hưởng đến năng suất cây trồng (quả quýt), từ đó khắc<br /> rất cần dành một thời lượng tổ chức cho HS đi thăm quan sâu và phát triển kiến thức đã học; HS được trải nghiệm<br /> và trải nghiệm tại vườn quýt của người dân (ở xã Quang thực tiễn việc chăm sóc, hái và bảo quản quả (quýt), từ<br /> Thuận, huyện Bạch Thông, tỉnh Bắc Kạn). HĐTN này đó biết VDKT kĩ năng để giải quyết vấn đề thực tiễn; HS<br /> nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho HS được học qua làm,<br /> được quan sát, tích cực phát hiện vấn đề, đề xuất ý tưởng<br /> từ đó hình thành phẩm chất và NL, đồng thời góp phần<br /> tìm ra những giải pháp, sáng tạo những cái mới trên cơ<br /> giúp các em định hướng nghề nghiệp.<br /> sở kiến thức học trên nhà trường và những gì trải qua<br /> - Lập kế hoạch HĐTN chung cho chủ đề “Trao đổi<br /> trong hoạt động thực tiễn; HS thấy được khả năng phát<br /> chất và chuyển hóa năng lượng ở thực vật”<br /> triển kinh tế từ những cây trồng của địa phương từ đó có<br /> Dựa trên những yêu cầu cần đạt của Bộ GD-ĐT về định hướng nghề phù hợp. HS cảm nhận những khó<br /> chủ đề “Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở thực<br /> khăn, vất vả và cả những niềm vui của người lao động,<br /> vật”; căn cứ vào đối tượng HS, điều kiện và sự tạo điều<br /> qua đó các em có những cảm thông, chia sẻ và ý thức<br /> kiện quan tâm của lãnh đạo nhà trường; căn cứ vào thực<br /> được trách nhiệm.<br /> tiễn của địa phương…, giáo viên xác định mục tiêu cụ<br /> thể cho chủ đề. Trên cơ sở mục tiêu cần đạt, thiết kế các + Kế hoạch cụ thể cho HĐTN được thể hiện ở bảng 2:<br /> chuỗi hoạt động bao gồm các hoạt động lí thuyết trên lớp Kết quả của HĐTN tại vườn quýt đã đem lại những<br /> đến các HĐTN thực tế tại vườn quýt xã Quang Thuận và thành công bước đầu về khả năng VDKT và khả năng<br /> HĐTN tại các cuộc thi sáng tạo ở trường. Cụ thể kế sáng tạo của HS trong việc phát hiện và GQVĐ. Một số<br /> hoạch thực hiện được thể hiện ở bảng 1: kết quả được thể hiện ở bảng 3 (trang bên).<br /> Như vậy, chủ đề “Trao đổi chất và chuyển hóa năng Phân tích 1 sản phẩm đạt được của HS sau khi đi trải<br /> lượng ở thực vật” được thiết kế gồm 3 giai đoạn chính: nghiệm. Những phát hiện từ buổi HĐTN tại vườn quýt,<br /> <br /> Bảng 1. Kế hoạch dạy học và tổ chức HĐTN cho HS trong dạy học chủ đề<br /> “Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở thực vật” (Sinh học 11)<br /> Nội dung Chương trình nhà trường<br /> Số tiết: 8 (3 chủ đề); Thời gian thực hiện: tháng 8, đầu tháng 9/2018<br /> Chủ đề 1 (3 tiết): Trao đổi nước và muối khoáng ở thực vật (bài 1-7); Chủ đề 2 (3 tiết): Quang<br /> Phần lí thuyết<br /> hợp với năng suất cây trồng (bài 8-11 và bài 13); Chủ đề 3 (2 tiết): Hô hấp và vấn đề bảo quản<br /> nông sản (bài 12 và 14).<br /> Tham quan và làm việc 1 buổi tại vườn quýt ở địa phương; Số tiết: 04; Thời gian thực hiện:<br /> HĐTN 1<br /> tháng 9/2018.<br /> Hoạt động 1: Báo cáo cá ý tưởng, đề xuất giải pháp và kế hoạch thực hiện thiết kế giải pháp<br /> Sau HĐTN 1 của nhóm.<br /> Hoạt động 2: Định hướng cho thiết kế giải pháp (hoạt động ở nhà).<br /> HĐTN 2 Tổ chức cuộc thi “Em là nhà sáng tạo trẻ”. Số tiết: 04; thời gian thực hiện: tháng 12/2018.<br /> <br /> 42<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 40-45; 34<br /> <br /> <br /> Bảng 2. Các hoạt động chính và yêu cầu trong HĐTN<br /> Giai Dự kiến: Thời gian, Địa điểm,<br /> Hoạt động chính và yêu cầu<br /> đoạn Đối tượng, sản phẩm<br /> - HĐ 1 (hoạt động trước khi đi trải nghiệm): Vai trò của cây quýt<br /> trong sự phát triển kinh tế của người dân ở địa phương. Khi đi trải<br /> nghiệm tại thực tiễn, cần chú ý cách quan sát, cách tư duy nghiên<br /> cứu theo quy trình khoa học và kĩ thuật. Bài báo cáo thực<br /> 08/11/2018 hành của HS<br /> - HĐ 2: Tham quan và nghiên cứu địa hình.<br /> tại xã Quang<br /> - HĐ 3: Quan sát và tìm hiểu thực tiễn: Có giấy bút để ghi chép sau<br /> Thuận, huyện<br /> khi quan sát và ghi lại các hình ảnh để phục vụ cho các hoạt động<br /> Bạch Thông,<br /> tiếp theo. Chú ý một số vấn đề chính sau: (1) Địa hình, khoảng cách<br /> tỉnh Bắc Kạn. Sản phẩm là các<br /> giữa các cây, chế độ ánh sáng; (2) Cách tưới nước, bón phân, loại quả hái được và<br /> Tham phân; (3) Cách thu hái, chế biến, bảo quản; (4) Hiệu quả kinh tế. Cả khối 11<br /> các công việc khác<br /> quan trải - HĐ 4: Tham gia trải nghiệm tại vườn cùng người dân (hái quả,<br /> nghiệm chế biến, bảo quản). Chú ý những điều còn tồn tại và phân tích<br /> vườn những tồn tại đó.<br /> quýt<br /> - HĐ 4: Chú ý địa hình của vườn quýt và đặc điểm của đất trồng,<br /> phân bón, cách bón phân, loại phân, tưới nước và các kĩ thuật Theo nhóm Sản phẩm để dự thi<br /> chăm sóc khác…; chú ý đến cách thu hoạch, bảo quản… để xác HS yêu thích khoa học kĩ thuật<br /> định những tồn tại và đề xuất cách khắc phục. môn Sinh học cấp trường (bản<br /> Bài báo cáo gồm các nội dung sau: Vấn đề thực tiễn đòi hỏi, Mục của từng lớp, word, poster, sản<br /> tiêu đề ra, đề xuất giải pháp; Các kiến thức được sử dụng để giải tại vườn quýt. phẩm thiết kế).<br /> quyết vấn đề; Thiết kế giải pháp và thử nghiệm giải pháp.<br /> - HĐ 6: Định hướng HS đưa ra vấn đề từ thực tiễn, và đề xuất giải Cả lớp tại vườn<br /> Bản báo cáo<br /> pháp ban đầu từ đó định hướng về nghiên cứu tài liệu. quýt<br /> HĐ1: Thi sản phẩm khoa học kĩ thuật. Mỗi lớp chọn 1 sản phẩm 19/12/2018 tại - Giải được ô chữ<br /> Cuộc thi<br /> khoa học kĩ thuật. Các nhóm báo cáo sản phẩm khoa học kĩ thuật Trường Trung với từ khóa.<br /> “Nhà<br /> bao gồm bài thuyết trình, bản Poster, sản phẩm thiết kế. học phổ thông - Bài báo cáo bản<br /> sáng tạo<br /> HĐ2: Thi VDKT liên môn GQVĐ thực tiễn. Các nhóm báo các Chuyên Bắc poster, sản phẩm<br /> trẻ”<br /> bằng poster. Kạn thiết kế.<br /> Bảng 3. Mốt số kết quả thu được từ HĐTN tại vườn quýt<br /> STT Quan sát thực tiễn Vấn đề thực tiễn Đề xuất các giải pháp GQVĐ<br /> Các đồi quýt ngày một trở nên bạc<br /> Địa hình dốc làm đất bạc màu, bị<br /> 1 màu, mà người dân không tìm ra Trồng xen cây học đậu với cây quýt<br /> xói mòn. trên địa hình đồi dốc nhằm giữ đất,<br /> cách phủ xanh trên nền mặt.<br /> giữ nước đồng thời cung cấp phân tự<br /> Bón phân hóa học nhiều tốn tiền và Có cách nào vừa tiết kiệm tiền vừa<br /> nhiên cho cây quýt (rễ cây họ đậu có<br /> 2 hỏng đất và giảm chất lượng quả. đảm bảo cung cấp thêm phân bón vi khuẩn cố định Ni tơ cộng sinh).<br /> Xếp đá quanh gốc cây giữ nước dưới dạng tự nhiên cho cây quýt.<br /> Phun thuốc hóa học gây độc cho<br /> Khi quýt bị bệnh, người dân sử Sản xuất thuốc trừ sâu sinh học từ tỏi<br /> 3 cây, gây ô nhiễm môi trường và hại<br /> dụng thuốc trừ sâu hóa học. ớt và gừng.<br /> sức khỏe người dân.<br /> Liệu có cách nào để hái quýt giúp<br /> Địa hình dốc, hái quả bằng thang<br /> cho việc thu hoạch đỡ vất vả mà Thiết kế kéo cắt quả trên cao ở địa<br /> 4 nguy hiểm, năng suất thấp, đẽo<br /> năng suất thu hoạch cao hơn cũng hình dốc<br /> gai của cây gây tổn thương cây.<br /> như tránh cho cây bị tổn thương.<br /> Hái quả rồi bán trực tiếp. Không Quả chưa bán được thì để đống gây Bảo quản quả trong điều kiện nồng<br /> 5<br /> có cách bảo quản hỏng quả và giảm chất lượng độ CO2 cao<br /> Vỏ quýt nhiều nhưng bỏ đi vừa Vỏ quýt có tinh dầu (cay) có thể<br /> 6 Điều chế nước lau sàn từ vỏ quýt<br /> lãng phí. được chiết xuất.<br /> <br /> 43<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 40-45; 34<br /> <br /> <br /> kết hợp với các kiến thức đã học các môn đã học, 1 nhóm<br /> HS lớp 11 đã đưa ra được giải pháp GQVĐ thực tiễn đó<br /> là: Thiết kế dụng cụ hỗ trợ hái quả trên cao. Cụ thể:<br /> Trong buổi trải nghiệm:<br /> (1) Xuất phát từ vấn đề thực tiễn: HS qua quan sát và<br /> nghiên cứu, xác định được quả quýt đang ngày càng<br /> được người dân Bắc Kạn cũng như các địa phương trong<br /> vùng ưa chuộng, trở thành sản phẩm hàng hóa nông sản<br /> đặc trưng của vùng núi giúp người dân giảm nghèo, làm<br /> giàu bền vững. Tuy nhiên, việc thu hoạch quýt rất khó<br /> khăn, phải trèo lên cây hái hay bắc thang để hái, hiệu<br /> Hình. HS đang sử dụng kéo<br /> quả thu hoạch có nguy hiểm hơn và thường làm gãy<br /> cành quýt. Ngoài ra, để hái được quýt, người dân còn (6) Thực hiện giải pháp: HS thực hiện các công việc:<br /> đẽo cả gai quýt, gây ra hiện tượng tổn thương cây và 1) Hủy phần cán kéo phù hợp với mục đích; Vít một bên<br /> điều này là một trong những nguyên nhân gây nên một cố định kéo vào thanh sắt, bên còn lại cố định vào thanh<br /> số bệnh cho cây, từ đó làm giảm năng suất và chất trợ lực, gắn đĩa quay của mô tơ vào thanh trợ lực; Cố định<br /> lượng sản phẩm. kéo, mô tơ với cán cầm: Cán cầm gồm 2 đoạn tháo lắp<br /> phù hợp với độ cao; Đấu dây điện: 1 đầu đấu với mô tơ,<br /> (2) Đề xuất ý tưởng và đưa ra vấn đề cần giải phần còn lại đặt ngầm trong dây; 2) Làm túi hứng quả.<br /> quyết: Nghiên cứu và thiết kế dụng cụ cắt quả quýt để Miệng túi rộng khoảng 15-17cm tuỳ loại quả ta thu hái,<br /> giúp cho việc thu hoạch quýt trở nên đỡ vất vả mà độ dài túi khoảng 2,5-3m tuỳ vào độ cao của loài cây cần<br /> năng suất thu hoạch cao hơn cũng như tránh cho cây thu hái. Đáy dưới túi thủng để dẫn quả trực tiếp vào dậu<br /> bị tổn thương, với mục tiêu có thể giúp cho những hộ chứa quả. Tạo ra kéo hái quả hoàn thiện.<br /> gia đình trồng quýt sử dụng dụng cụ để thu hoạch quýt<br /> thuận lợi và không làm gãy cành sau khi thu hoạch. (7) Thử nghiệm thiết kế: HS đã thử sản phẩm của<br /> mình trong việc thu hái quýt. Kéo cắt quýt đem lại hiệu<br /> (3) Đề xuất giải pháp: Thu hoạch quýt là một trong quả cao. Cắt quýt không còn phải trèo lên cây, mỗi lần<br /> những công đoạn rất cần sự tỉ mỉ và cẩn thận. Việc thu hái quýt không còn phải mang theo thang khó khăn và<br /> hoạch quýt phải đảm bảo sau khi thu hoạch không bị không còn nỗi lo bị tai nạn trong khi thu hoạch quýt (do<br /> dập, cành cây cũng không bị ảnh hưởng xấu. Mặt ngã thang trên đồi dốc). Kéo sử dụng dễ dàng, phụ nữ<br /> khác, do địa hình đồi dốc, việc bắc thang trèo lên cây hay nam giới đều có thể sử dụng được. Cách thu hái nhẹ<br /> còn gây nguy hiểm cho người hái. Vì vậy, có thể thiết nhàng và năng suất gấp 2 đến 3 lần so với cách thu hái<br /> kế được dụng cụ là kéo hái quả trên cao phù hợp với trước đây.<br /> địa hình dốc.<br /> Người dân trồng quýt thử nghiệm sản phẩm: Người<br /> Sau buổi trải nghiệm: dân đánh giá rất cao sản phẩm bởi vì họ cho rằng với sản<br /> (4) Nghiên cứu tài liệu: HS xác định từ những kiến phẩm này thì chỉ cần một người là có thể thu hái được<br /> thức đã học của bài 36: Động cơ đốt trong dùng cho quýt trên mọi địa hình. Họ nhận thấy tính ưu việt của kéo<br /> máy nông nghiệp môn Công nghệ lớp 11, xác định so với cách hái trèo thang. Ngoài ra, với bộ lưu điện<br /> được hệ thống truyền lực của kéo. Từ kiến thức đã học 1000VA/600 W có thể sử dụng trong một buổi sáng (4h<br /> của môn Vật lí (bài: Công suất của lớp 9) đã xác định liên tục) chỉ cần kéo nhẹ (khoảng 2kg), sử dụng dễ dàng<br /> được công suất của mô tơ bằng công thức P = U.I. Từ cho cả phụ nữ và phù hợp với địa bàn đồi dốc của xã<br /> việc nghiên cứu các loại kéo cắt thông thường như kéo Quang Thuận.<br /> cắt tóc, cắt giấy, cắt thức ăn, cắt vải, cắt cành,… đã 2.4. Bước đầu đánh giá hiệu quả của tổ chức hoạt động<br /> quyết định chọn kéo cắt cành vì lưỡi kéo cắt cành trải nghiệm đến khả năng vận dụng kiến thức vào giải<br /> được làm bằng kim loại nên rất cứng, bền, sử dụng quyết vấn đề thực tiễn trong dạy học Sinh học<br /> được lâu và đầu kéo được thiết kế hẹp để cắt chính xác Để đánh giá được mức độ ảnh hưởng của HĐTN<br /> các cành. trong dạy học Sinh học, chúng tôi đã sử dụng phiếu hỏi,<br /> (5) Thiết kế giải pháp: 1 kéo cắt cành loại chuyên điều tra 120 HS ở các lớp về trước khi được tham gia<br /> dụng tỉa cành; 1 mô tơ (220V-250W), dây điện dài 3,5 HĐTN và sau khi được tham gia HĐTN trong quá trình<br /> mét; công tắc đóng; thanh trợ lực; cán cố định; bộ lưu học môn học. Kết quả thu được ở bảng 4 (0: Không bao<br /> điện 1000VA/600 W sử dụng để hoạt động kéo. giờ, 1: Thỉnh thoảng, 2: Thường xuyên).<br /> <br /> 44<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 40-45; 34<br /> <br /> <br /> Bảng 4. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của HĐTN tới năng lực VDKT vào GQVĐ thực tiễn<br /> của lớp thực nghiệm trước thực nghiệm (TTN) và sau thực nghiệm (STN)<br /> Tỉ lệ HS ở lớp TTN và STN<br /> Nội dung hỏi - Mức độ 0 1 2<br /> TTN STN TTN STN TTN STN<br /> Em thấy môn Sinh học có ý nghĩa trong đời sống 0,17 0,02 0,71 0,13 0,13 0,86<br /> Học lí thuyết kết hợp với HĐTN giúp em có hứng thú hơn<br /> 0,25 0,04 0,60 0,42 0,15 0,88<br /> với môn học<br /> HĐTN giúp em hiểu bài hơn và biết VDKT vào thực tiễn 0,67 0,05 0,21 0,28 0,13 0,68<br /> Thấy thực tiễn có nhiều vấn đề cần giải quyết 0,58 0,03 0,29 0,38 0,13 0,60<br /> Từ vấn đề phát sinh em có ý tưởng cho việc khắc phục<br /> 0,63 0,08 0,25 0,34 0,13 0,58<br /> vấn đề đó<br /> Thúc đẩy em tìm cách để GQVĐ trong thực tiễn 0,65 0,09 0,29 0,32 0,06 0,59<br /> Tìm được giải pháp GQVĐ thực tiễn 0,62 0,24 0,28 0,33 0,11 0,43<br /> Thiết kế được giải pháp GQVĐ thực tiễn 0,71 0,22 0,27 0,46 0,03 0,33<br /> <br /> Kết quả điều tra của bảng 4 cho thấy, việc tổ chức sản phẩm “Trồng xen cây họ đậu với cây ăn quả trên địa<br /> HĐTN trong dạy học Sinh học có tác động tích cực hình đồi dốc nhằm đạt năng suất cao” đạt giải nhất cấp<br /> đáng kể tới HS. Biểu hiện mức độ hứng thú học tập của tỉnh và được giải ba toàn quốc.<br /> HS với môn học ở TTN chủ yếu tập trung ở thỉnh 3. Kết luận<br /> thoảng mới thích (60-70%), còn STN thì số HS thường Dạy học chủ đề “Trao đổi chất và chuyển hóa năng<br /> xuyên có hứng thú học tập chiếm tỉ lệ cao (85-88%). Về lượng ở thực vật” theo hướng kết hợp giữa học trên lớp<br /> NL VDKT vào GQVĐ thực tiễn thì STN thể hiện rõ với tham gia các HĐTN tại địa phương có ý nghĩa quan<br /> mức độ thường xuyên phát hiện vấn đề, đề xuất giải trọng tới hình thành phẩm chất và NL HS. Qua HĐTN,<br /> pháp và thiết kế giải pháp được tăng lên đáng kể (33- HS tự biến đổi mình, tự làm phong phú mình khi tương tác<br /> 60%). Trong các kĩ năng của NL VDKT vào thực tiễn với môi trường xung quanh. Kết quả bước đầu cho thấy,<br /> thì khả năng phát hiện vấn đề và có được ý tưởng cho việc vận dụng quy trình tổ chức HĐTN trong dạy học chủ<br /> việc GQVĐ ở mức thường xuyên là khá cáo so với TTN đề “Trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng ở thực vật” là<br /> (từ 58-60%). Còn khả năng tìm được giải pháp và đặc khả thi, góp phần thực hiện công cuộc đổi mới giáo dục<br /> biệt là thiết kế giải pháp ở mức thường xuyên chưa cao toàn diện theo hướng hình thành phẩm chất và phát triển<br /> (33%) cho thấy, để phát triển được khả năng thiết kế NL cho HS. Việc học tập qua làm hay học qua HĐTN có<br /> giải pháp GQVĐ thực tiễn đòi hỏi ở nhóm HS thật sự ý nghĩa quan trọng trong dạy học bộ môn, giúp HS thấy<br /> yêu thích môn học, có kiến thức vững vàng và có khả được ý nghĩa của môn học và có hứng thú hơn với những<br /> năng vận dụng các lĩnh vực kiến thức khác nhau để môn học trên lớp, giúp HS tự tin có thể làm được những<br /> GQVĐ thực tiễn. Điều này chỉ có được khi HS được sản phẩm phục vụ đời sống nói riêng và khả năng VDKT<br /> tham gia và trải nghiệm trong dạy học môn học nhiều để GQVĐ thực tiễn nói chung. Tuy nhiên, thực tiễn cho<br /> hơn. Như vậy, việc HS được học môn học thông qua thấy, việc tổ chức HĐTN trong dạy học môn Sinh học gặp<br /> trải nghiệm thực tiễn, học môn học thông qua làm thực nhiều khó khăn, từ điều kiện thực hiện như cơ sở vật chất<br /> tiễn có ảnh hưởng tích cực tới hứng thú học tập, tới hình đến việc nhận thức, trình độ chuyên môn của giáo viên. Để<br /> thành phẩm chất và NL cho HS trung học phổ thông. tổ chức được HĐTN trong dạy học môn học, cần có sự nỗ<br /> lực của các giáo viên trong bộ môn cũng như sự hỗ trợ và<br /> Ngoài ra, việc tổ chức HĐTN trong dạy học Sinh học tạo điều kiện của các cấp quản lí.<br /> có những kết quả khả quan. Các sản phẩm của HS được<br /> dự thi Hội thi khoa học kĩ thuật cấp trường. Sản phẩm đạt<br /> giải xuất sắc cấp trường đã được lựa chọn đi thi khoa học Tài liệu tham khảo:<br /> kĩ thuật cấp tỉnh và đạt giải nhất. Sản phẩm được lựa chọn [1] Deway J. (2012). Kinh nghiệm và giáo dục. NXB<br /> đi thi cấp quốc gia và được giải khuyến khích hội thi Trẻ TP. Hồ Chí Minh.<br /> Khoa học kĩ thuật toàn quốc. Tương tự như vậy, với kết [2] David A. Kolb (2015). Experiential Learning:<br /> quả cuộc thi VDKT liên môn để giải quyết các tình experience as the source of learning and<br /> huống thực tiễn có kết quả khả quan. Các giải nhất của development. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.<br /> mỗi khối được chọn để tham gia dự thi cấp tỉnh, kết quả (Xem tiếp trang 34)<br /> <br /> 45<br />  VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 30-34<br /> <br /> <br /> bố cục 3 phần, trong đó tập trung chú trọng việc rèn viết Tài liệu tham khảo<br /> đoạn mở bài và kết bài cho phù hợp với nội dung bài văn, [1] Trần Thị Thìn (2002). Những bài văn mẫu bậc trung<br /> đáp ứng yêu cầu từ đề bài là công việc hữu ích. Bởi lẽ, học cơ sở. NXB Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh.<br /> đây là khâu khớp nối các bộ phận vào tổng thể. GV rèn [2] Nguyễn Đăng Mạnh - Đỗ Ngọc Thống (2000).<br /> HS viết bài văn hoàn chỉnh cần chú ý đến đối tượng cụ Muốn viết được văn hay. NXB Giáo dục.<br /> thể. Tùy từng lớp, nội dung học tập mà bố trí nội dung [3] Nguyễn Quang Ninh (1997). 150 bài tập rèn luyện<br /> rèn luyện cho hợp lí. Như vậy, để rèn HS viết bài văn kĩ năng dựng đoạn văn. NXB Giáo dục.<br /> hoàn chỉnh, GV cần lựa chọn hệ thống đề đáp ứng các<br /> [4] Nguyễn Quang Ninh - Nguyễn Thị Ban - Trần Hữu<br /> tiêu chí đặt ra để yêu cầu HS tạo lập bài văn. Đề văn<br /> Phong (2000). Luyện cách lập luận trong đoạn văn<br /> cần nêu rõ các yêu cầu để HS viết.<br /> nghị luận cho học sinh phổ thông. NXB Đại học<br /> Ví dụ: Phân tích bài thơ “Ông đồ” của Vũ Đình Quốc gia Hà Nội.<br /> Liên.<br /> [5] Bảo Quyến (2000). Rèn kĩ năng làm văn nghị luận.<br /> - Bước 1: GV nêu đề bài, yêu cầu HS viết bài văn NXB Giáo dục.<br /> hoàn chỉnh theo yêu cầu cụ thể của đề về nội dung, thời<br /> [6] Lê A - Nguyễn Trí (2001). Làm văn (Giáo trình đào<br /> gian...<br /> tạo giáo viên trung học cơ sở hệ cao đẳng sư phạm).<br /> - Bước 2: HS viết bài. GV theo dõi, hướng dẫn nếu NXB Giáo dục.<br /> HS nêu thắc mắc và những điều chưa rõ.<br /> [7] Phạm Kiều Anh (2013). Một số dạng bài tập rèn<br /> - Bước 3: GV thu bài, chấm, trả bài, hướng dẫn sửa luyện thao tác lập luận trong làm văn nghị luận<br /> chữa. Có thể sử dụng nhiều hình thức sửa chữa như cho (chương trình Ngữ văn 11). Tạp chí Giáo dục, số<br /> HS đổi vở lẫn nhau, tự chữa dưới sự hướng dẫn của GV; 304, tr 32-34.<br /> HS trình bày bài trước lớp, GV tổ chức chữa bài... Lựa<br /> [8] Nguyễn Thị Thu Thủy (2012). Dạy học văn nghị<br /> chọn và giới thiệu những bài viết tốt nhất của HS hoặc<br /> luận xã hội ở trung học phổ thông. Tạp chí Giáo dục,<br /> bài viết trong các tài liệu khác. số 284, tr 32-34.<br /> Ví dụ: Vũ Đình Liên là một nhà thơ thuộc trào lưu<br /> Thơ mới trước Cách mạng tháng Tám. Ông viết không<br /> nhiều nhưng cái tình của ông đối với thơ thật sâu đậm.<br /> Bài thơ “Ông đồ” ra đời đã hơn nửa thế kỉ nhưng nó vẫn TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM…<br /> được bao thế hệ yêu thơ trân trọng.<br /> (Tiếp theo trang 45)<br /> Đây là một bài thơ tự sự, kể về một ông đồ già, cứ<br /> mỗi lần xuân đến lại ngồi bên lề đường viết chữ thuê,<br /> trong cái tình cảnh đáng thương của Nho học giai đoạn [3] Bộ GD-ĐT (2018). Chương trình giáo dục phổ<br /> cuối. Hình ảnh ông đồ già hiện lên trong dòng suy thông - Chương trình tổng thể (Ban hành kèm theo<br /> tưởng, hoài niệm của nhà thơ (...). Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018<br /> Những hình ảnh có sức biểu cảm cao kết hợp với lối của Bộ trưởng Bộ GD-ĐT).<br /> nhân hóa, tượng trưng sắc sảo tạo cho bài thơ một vẻ [4] Nguyễn Thị Liên (2016). Tổ chức hoạt động trải<br /> đẹp nghệ thuật độc đáo. Tuy vậy, cái đẹp nhất vẫn là nghiệm sáng tạo trong nhà trường phổ thông. NXB<br /> tình cảm chân thành của nhà thơ: Chữ tâm kia mới bằng Giáo dục Việt Nam.<br /> ba chữ tài. Chúng ta đồng tình với nhận định của Hoài [5] Bộ GD-ĐT (2018). Chương trình giáo dục phổ<br /> Thanh và Hoài Chân khi đánh giá về bài thơ “Ông đồ”. thông môn Sinh học (Ban hành kèm theo Thông tư<br /> Theo đuổi nghề văn mà làm được một bài thơ như thế số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 của Bộ<br /> cũng đủ. Nghĩa là đủ lưu danh với người đời [1; tr 132]. trưởng Bộ GD-ĐT).<br /> 3. Kết luận [6] Bộ GD-ĐT (2018). Tài liệu hội thảo định hướng<br /> Tóm lại, kết bài và mở bài tuy không được xem là giáo dục STEM trong trường trung học.<br /> phần chính nhưng lại là phần quan trọng tạo nên sự [7] Nguyễn Thị Liên (chủ biên) - Nguyễn Thị Hằng -<br /> hoàn chỉnh của cả bài văn nghị luận. Vì vậy, trong quá Tưởng Duy Hải - Đào Thị Ngọc Minh (2016). Tổ<br /> trình dạy học Làm văn ở trung học cơ sở, GV cần xây chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong nhà<br /> dựng hệ thống bài tập và cách thức rèn luyện viết mở trường phổ thông. NXB Giáo dục Việt Nam.<br /> bài và kết bài cho HS. Rèn kĩ năng viết mở và kết bài văn [8] Trương Xuân Cảnh (chủ biên, 2016). Tổ chức hoạt<br /> nghị luận cho HS trung học cơ sở do đó có tầm quan động giáo dục trải nghiệm sáng tạo cho học sinh<br /> trọng, đặc biệt trong xu hướng dạy học theo hướng hình trung học cơ sở (Tài liệu hướng dẫn). NXB Giáo<br /> thành năng lực cho HS hiện nay. dục Việt Nam.<br /> <br /> 34<br />