Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Sinh học: Nghiên cứu, đánh giá nguồn lợi động vật thân mềm hai mảnh vỏ (Bivalvia) ở một số vùng triều phía Tây vịnh Bắc Bộ nhằm đề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý

Chia sẻ: Hieu Minh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:21

Thêm vào BST

Báo xấu

31
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án đánh giá hiện trạng đa dạng thành phần loài, phân bố, trữ lượng ngồn lợi và khả năng khai thác động vật thân mềm hai mảnh vỏ; đánh giá hình thức khai thác, nuôi trồng, chế biến, tiêu thụ sản phẩm và phân tích các nguyên nhân chính làm suy giảm nguồn lợi và đa dạng sinh học; đề xuất giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học, sử dụng nguồn lợi động vật thân mềm hai mảnh vỏ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Sinh học: Nghiên cứu, đánh giá nguồn lợi động vật thân mềm hai mảnh vỏ (Bivalvia) ở một số vùng triều phía Tây vịnh Bắc Bộ nhằm đề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý

Bé gi¸o dôc vμ ®μo t¹o bé n«ng nghiÖp vμ Ph¸t triÓn n«ng th«n ViÖn nghiªn cøu h¶i s¶n GEKH IJDF NguyÔn quang hïng Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ nguån lîi ®éng vËt th©n mÒm hai m¶nh vá (bivalvia) ë mét sè vïng triÒu phÝa t©y vÞnh b¾c bé nh»m ®Ò xuÊt c¸c gi¶I ph¸p sö dông hîp lý Chuyªn ngµnh: Thuû sinh häc M· sè: 62 42 50 01 Tãm t¾t LuËn ¸n tiÕn sÜ sinh häc -- H¶i Phßng, 2010 – -- 1 --
LuËn ¸n ®−îc hoµn thµnh t¹i ViÖn Nghiªn cøu H¶i s¶n, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n. Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: 1. TS. §ç C«ng Thung 2. PGS.TS. §ç V¨n Kh−¬ng Ph¶n biÖn 1: GS.TS. Vò Trung T¹ng Ph¶n biÖn 2: GS.TS. NguyÔn V¨n Chung Ph¶n biÖn 3: PGS.TS. NguyÔn ThÞ Xu©n Thu LuËn ¸n ®· b¶o vÖ t¹i Héi ®ång chÊm luËn ¸n TiÕn sÜ cÊp Nhµ n−íc. Häp t¹i: ViÖn Nghiªn cøu H¶i s¶n – sè 224, Lª Lai, H¶i Phßng Vµo håi 9 giê, ngµy 23 th¸ng 6 n¨m 2010. Cã thÓ t×m luËn ¸n t¹i Th− viÖn Quèc Gia vµ Th− viÖn ViÖn Nghiªn cøu H¶i s¶n. -- 2 --
Më ®Çu §éng vËt th©n mÒm (§VTM) hai m¶nh vá (Bivalvia) thuéc ngµnh ®éng vËt th©n mÒm (Mollusca), cã miÖng nguyªn sinh (Protostomia), ph©n giíi ®éng vËt ®a bµo (Metazoa) vµ thuéc nhãm ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng (Invertebrate). §VTM hai m¶nh vá cã ý nghÜa quan träng, võa lµ nguån thùc phÈm, võa lµ mÆt hµng xuÊt khÈu, d−îc phÈm, mü nghÖ, ®· vµ ®ang ®ãng gãp rÊt lín vµo tæng kim ng¹ch xuÊt khÈu cña ngµnh thuû s¶n. Do ®Æc tÝnh ¨n läc, nªn §VTM hai m¶nh vá cßn cã vai trß sinh th¸i rÊt lín trong viÖc lµm s¹ch n−íc vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. HÖ sinh th¸i vïng triÒu lµ n¬i cã tr÷ l−îng nguån lîi vµ ®a d¹ng sinh häc cao, nhiÒu b·i ®Æc s¶n quÝ, nhiÒu loµi §VTM hai m¶nh vá cã gi¸ trÞ kinh tÕ ®· vµ ®ang ®−îc khai th¸c, nu«i trång víi s¶n l−îng lín hµng n¨m phôc vô nhu cÇu tiªu thô trong n−íc vµ xuÊt khÈu, gãp phÇn thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ cña ngµnh Thuû s¶n. Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do khai th¸c qu¸ møc vµ sö dông nguån lîi thiÕu hîp lý, nªn tr÷ l−îng vµ chÊt l−îng nguån lîi §VTM hai m¶nh vá ®ang cã chiÒu h−íng suy gi¶m nhanh chãng. NhiÒu loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ, quÝ hiÕm hoÆc cã nguy c¬ ®e do¹ bÞ tuyÖt chñng vÉn ®ang bÞ khai th¸c qu¸ møc vµ liªn tôc hµng n¨m. XuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ tÇm quan träng cña nguån lîi §VTM hai m¶nh vá, t¸c gi¶ ®· thùc hiÖn ®Ò tµi luËn ¸n: “Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ nguån lîi ®éng vËt th©n mÒm hai m¶nh vá (Bivalvia) ë mét sè vïng triÒu phÝa T©y vÞnh B¾c Bé nh»m ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p sö dông hîp lý”. • Môc tiªu cña luËn ¸n: - §¸nh gi¸ ®−îc hiÖn tr¹ng ®a d¹ng thµnh phÇn loµi, ph©n bè, tr÷ l−îng nguån lîi vµ kh¶ n¨ng khai th¸c ®éng vËt th©n mÒm hai m¶nh vá ë mét sè vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé. - §¸nh gi¸ ®−îc t×nh h×nh khai th¸c, nu«i trång, chÕ biÕn, tiªu thô s¶n phÈm vµ ph©n tÝch c¸c nguyªn nh©n chÝnh lµm suy gi¶m nguån lîi vµ ®a d¹ng sinh häc. - §Ò xuÊt gi¶i ph¸p b¶o tån vµ sö dông hîp lý nguån lîi §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé theo quan ®iÓm ph¸t triÓn bÒn v÷ng. • ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña luËn ¸n: - Bæ sung c¬ së lý luËn khoa häc vÒ quÇn x· ®éng vËt th©n mÒm hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven biÓn ViÖt Nam vÒ mÆt ph©n lo¹i häc, cÊu tróc quÇn x·, ®Æc tÝnh thÝch nghi sinh th¸i, nghiªn cøu nguån lîi vµ ®a d¹ng sinh häc trong mèi liªn quan ®Õn hÖ sinh th¸i vïng triÒu. - §−a ra c¬ së thùc tiÔn phôc vô cho viÖc qui ho¹ch, qu¶n lý, b¶o tån vµ sö dông hîp lý nguån lîi §VTM hai m¶nh vá dùa trªn c¸c dÉn liÖu míi vÒ tr÷ l−îng nguån lîi, hiÖn tr¹ng khai th¸c, nu«i trång, chÕ biÕn vµ tiªu thô s¶n phÈm . • Tãm t¾t mét sè ®iÓm míi cña luËn ¸n: - LuËn ¸n ®−îc xem lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cã hÖ thèng, ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn nhÊt cho ®Õn nay vÒ quÇn x· §VTM hai m¶nh vá ë hÖ sinh th¸i vïng triÒu nh−: thµnh phÇn loµi, ph©n bè sinh th¸i, cÊu tróc quÇn x·, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc vµ nguån lîi ®−îc tiÕp cËn trªn quan ®iÓm sinh th¸i häc. -- 3 --
- Ph¸t hiÖn vµ bæ sung thªm ®−îc 8 loµi míi lÇn ®Çu tiªn ghi nhËn ë vïng triÒu ven bê T©y VBB. §· cËp nhËt ®Çy ®ñ danh lôc thµnh phÇn loµi, chØnh söa tªn khoa häc cña 25 loµi vµ s¾p xÕp l¹i c¸c bËc taxon theo hÖ thèng vµ danh ph¸p ph©n lo¹i míi ®−îc sö dông hiÖn nay trªn thÕ giíi. - Lµ mét trong nh÷ng nghiªn cøu ®Çu tiªn ë ViÖt Nam vÒ sinh häc ph©n tö vµ gi¶i m· tr×nh tù ADN trªn ®èi t−îng lµ §VTM hai m¶nh vá. KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· hç trî cho viÖc ph©n lo¹i b»ng ph−¬ng ph¸p h×nh th¸i so s¸nh vµ gi¶i quyÕt ®−îc sù nhÇm lÉn khi ph©n lo¹i c¸c mÉu vËt cã ®Æc ®iÓm h×nh th¸i ®a d¹ng thuéc gièng Ngao (Meretrix meretrix, M. lusoria, M. lyrata), Ngã (Cyclina sinensis). Ngoµi ra, ®· x¸c ®Þnh loµi Tu hµi ph©n bè ë vÞnh Nha Trang vµ Qu¶ng Ninh chØ lµ cïng mét loµi vµ cã tªn khoa häc lµ Lutraria rhynchaena Jonas, 1844. - Trªn c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ nguån lîi vµ ®a d¹ng sinh häc, hiÖn tr¹ng khai th¸c, nu«i trång, chÕ biÕn vµ tiªu thô s¶n phÈm, ®· ®Ò xuÊt ®−îc c¸c gi¶i ph¸p phï hîp, cã tÝnh kh¶ thi nh»m b¶o tån vµ sö dông hîp lý nguån lîi §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y VBB, gãp phÇn thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ cña c¸c tØnh ven biÓn. • Bè côc cña LuËn ¸n: LuËn ¸n gåm tæng sè 174 trang, 27 b¶ng, 39 h×nh, 145 tµi liÖu tham kh¶o vµ 7 phô lôc. Trong ®ã, PhÇn më ®Çu (6 trang), Ch−¬ng 1 - Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu (26 trang), Ch−¬ng 2 – Tµi liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu (18 trang), Ch−¬ng 3 – KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn (78 trang), PhÇn kÕt luËn vµ kiÕn nghÞ (3 trang), Danh môc c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña t¸c gi¶ (1 trang), Tµi liÖu tham kh¶o (10 trang) vµ Phô lôc (32 trang). Ch−¬ng 1. tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu 1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu trªn thÕ giíi Líp ®éng vËt th©n mÒm (§VTM) hai m¶nh vá tiÕn hãa tõ mét líp th©n mÒm Rostroconchs ®· bÞ tuyÖt chñng (Allen, 1985). §Õn nay trªn thÕ giíi ®· thèng kª ®−îc kho¶ng trªn 8.000 loµi ®ang sèng vµ 12.000 loµi ®· ho¸ th¹ch (Brian, Robert vµ Barry, 1998). Do ®Æc ®iÓm ph©n bè réng vµ gi¸ trÞ kinh tÕ cao, §VTM hai m¶nh vá ®· ®−îc quan t©m nghiªn cøu tõ rÊt sím víi nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau nh−: ph©n lo¹i vµ hÖ thèng kho¸ ph©n lo¹i (Linne, gi÷a thÕ kû 18; vµ Lamrck, 1977-1829; Beesley, 1998), ®a d¹ng thµnh phÇn loµi ë nhiÒu vïng biÓn trªn thÕ giíi (Deshayer, 1853; Tryon, 1884; Lamy, 1917; Shintaro, 1939; Tr−¬ng Tû, 1960; Hylleberg vµ Kilburn, 2003), ph©n bè vµ nguån lîi (Cernohorsky, 1972; Orensanz vµ Parma, 1991), ®Æc ®iÓm sinh häc, sinh s¶n, sinh th¸i (Harrision, 1994; Dame, 1996; Gosling, 2003), tiÕn ho¸ (Scarlato vµ Starobogatov, 1978; Morton, 1980; Allen, 1985; Runnegar, 1985), di truyÒn häc (Carvahlo vµ Hauser, 1995; Ignacio vµ Absher, 2000), s¶n xuÊt gièng vµ nu«i (Walne, 1979; Heslinga vµ céng sù, 1984; Quayle, 1988; Vakily, 1989). 1.2. T×nh h×nh nghiªn trong n−íc Nghiªn cøu vÒ líp §VTM hai m¶nh vá ë vïng biÓn ViÖt Nam míi chØ thùc sù ®−îc tiÕn hµnh tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû 20. Néi dung nghiªn cøu chñ yÕu giai ®o¹n nµy lµ ®iÒu tra c¬ b¶n vÒ thµnh phÇn loµi vµ ®Æc ®iÓm ph©n bè, nh−ng chñ yÕu quan t©m ®Õn c¸c loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ (Dautzenberg vµ Fisher, 1906; Gurianova, 1972; NguyÔn V¨n Chung vµ céng sù, 1977). Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ nguån lîi nh»m ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p -- 4 --
sö dông hîp lý cßn h¹n chÕ, nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc vµ nguån lîi dùa trªn quan ®iÓm sinh th¸i häc cßn ch−a ®−îc quan t©m nhiÒu (NguyÔn ChÝnh, 1996; NguyÔn Xu©n Dôc, 2001; Hylleberg, 2003). C¸c nghiªn cøu vÒ §VTM hai m¶nh vá sau nµy liªn quan ®Õn nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau nh−: sinh häc, sinh th¸i, ®a d¹ng sinh häc vµ nguån lîi, thøc ¨n vµ dinh d−ìng, s¶n xuÊt gièng vµ nu«i th−¬ng phÈm mét sè loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ. KÕt qu¶ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy ®· ®−îc tr×nh bµy vµ c«ng bè t¹i 6 Héi th¶o §VTM mÒm toµn quèc ®−îc tæ chøc 2 n¨m/lÇn t¹i ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n III, Nha Trang tõ n¨m 1997-2009. 1.3. §iÒu kiÖn tù nhiªn, m«i tr−êng ë vïng triÒu ven bê T©y VBB Trong môc nµy, t¸c gi¶ ®· tæng quan c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· ®−îc c«ng bè trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y cña c¸c t¸c gi¶ Vò Trung T¹ng (1994), §Æng Ngäc Thanh vµ NguyÔn Xu©n Dôc (1995), NguyÔn §øc Cù (1995) ®Ó ph©n tÝch mét sè ®Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn m«i tr−êng ë vïng triÒu liªn quan ®Õn ph¹m vi vµ néi dung nghiªn cøu cña luËn ¸n nh−: c¸c yÕu tè m«i tr−êng c¬ b¶n (§é ®ôc, pH, ®é mÆn, c¸c chÊt dinh d−ìng, kho¸ng, v« c¬ hoµ tan), trÇm tÝch vïng triÒu cöa s«ng, c¸c nh©n tè ®éng lùc c¬ b¶n ë vïng triÒu (thuû v¨n, sãng, dßng ch¶y ven bê, båi tô, xãi lë) c¸c chu tr×nh sinh ®Þa ho¸ c¬ b¶n (l−u huúnh, dinh d−ìng, c¸c bon h÷u c¬, nit¬, photpho), ®Æc ®iÓm vµ ph©n bè c¸c kiÓu sinh c¶nh ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé (b·i triÒu lÇy cöa s«ng cã rõng ngËp mÆn vµ kh«ng cã rõng ngËp mÆn, b·i triÒu cån c¸t gÇn cöa s«ng, b·i triÒu ®¸y c¸t, b·i triÒu r¹n ®¸, b·i triÒu san h« chÕt). Ch−¬ng 2. tμi liÖu vμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. Nguån sè liÖu sö dông trong luËn ¸n LuËn ¸n ®−îc hoµn thµnh dùa trªn kÕt qu¶ ®iÒu tra, nghiªn cøu trong khu«n khæ cña nhiÒu ®Ò tµi/dù ¸n liªn quan tõ n¨m 2004-2008 mµ t¸c gi¶ lµ ng−êi trùc tiÕp thu thËp, ph©n tÝch vµ xö lý. Trong ®ã, c¸c nguån sè liÖu thu thËp chñ yÕu trong 9 chuyÕn kh¶o s¸t, bao gåm: 04 chuyÕn kh¶o s¸t thùc ®Þa (th¸ng 12/2004, 4/2005, 8/2005 vµ 8/2006) thuéc ®Ò tµi cÊp c¬ së: “Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ nguån lîi vµ nguyªn nh©n lµm suy gi¶m ®éng vËt th©n mÒm ë vïng biÓn ven bê miÒn B¾c ViÖt Nam vµ ®Ò xuÊt ph−¬ng h−íng sö dông hîp lý"; 02 chuyÕn kh¶o s¸t thùc ®Þa (th¸ng 5-6/2008 vµ 9-10/2008) thuéc ®Ò tµi cÊp Nhµ n−íc “Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ nguån lîi thuû s¶n vµ ®a d¹ng sinh häc cña mét sè vïng rõng ngËp mÆn ®iÓn h×nh ®Ó khai th¸c hîp lý vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng”; 03 chuyÕn kh¶o s¸t thùc ®Þa (th¸ng 5/2006; 3/2007 vµ 10/2007) do t¸c gi¶ vµ ®ång nghiÖp cïng thu thËp nguån t− liÖu liªn quan ®Õn néi dung cña luËn ¸n. Ngoµi ra, ®Ó ph©n tÝch vµ so s¸nh víi nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña luËn ¸n, t¸c gi¶ ®· trÝch dÉn vµ sö dông c¸c nguån t− liÖu nghiªn cøu liªn quan ë vÞnh B¾c Bé, c¸c t− liÖu chÝnh bao gåm: KÕt qu¶ ®iÒu tra tæng hîp vÞnh B¾c Bé gi÷a ViÖt Nam - Trung Quèc vµ ViÖt Nam - Liªn X« trong nh÷ng n¨m 1960; Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu sinh vËt ®¸y biÓn ViÖt Nam (1985); Ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra nguån lîi ®Æc s¶n vïng biÓn n«ng ven bê vµ ven ®¶o ViÖt Nam (1994) vµ mét sè nguån tµi liÖu kh¸c. 2.2. §èi t−îng vµ lÜnh vùc nghiªn cøu §èi t−îng nghiªn cøu lµ líp §VTM hai m¶nh vá (Bivalvia) thuéc ngµnh ®éng vËt th©n mÒm (Mollusca). LÜnh vùc nghiªn cøu lµ ®a d¹ng sinh häc vµ nguån lîi, chuyªn ngµnh Thuû sinh häc. 2.3. Thêi gian vµ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu Thêi gian nghiªn cøu tõ th¸ng 1/2005 – 12/2009. Ph¹m vi vµ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu lµ vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé (tÝnh tõ phÝa ®ª biÓn Quèc gia) däc theo c¸c huyÖn ven biÓn thuéc 4 tØnh Qu¶ng Ninh (20 tr¹m), Th¸i B×nh (20 tr¹m), NghÖ An (20 tr¹m) vµ Qu¶ng B×nh (15 tr¹m). TÇn suÊt thu mÉu vµ sè l−îng mÉu ®Þnh l−îng: Mçi tr¹m nghiªn cøu thu tõ 1-3 mÆt c¾t ®¹i diÖn cho c¸c d¹ng cÊu tróc nÒn ®¸y. Mçi mÆt c¾t thu 12 mÉu khung ®Þnh l−îng (1m x 1m) t¹i 3 vïng: vïng Cao triÒu (4 mÉu), vïng Trung triÒu (4 mÉu) vµ H¹ triÒu (4 -- 5 --
mÉu). Trong 9 chuyÕn kh¶o s¸t, tæng sè ®· thu ®−îc 2.040 mÉu ®Þnh l−îng t¹i vïng triÒu ven bê c¸c TØnh Qu¶ng Ninh (588 mÉu), Th¸i B×nh (552 mÉu), NghÖ An (516 mÉu) vµ Qu¶ng B×nh (384 mÉu). TÇn suÊt thu mÉu vµ sè l−îng mÉu ®Þnh tÝnh: MÉu ®Þnh tÝnh ®−îc thu liªn tôc trong tÊt c¶ c¸c chuyÕn kh¶o s¸t ®Ó nghiªn cøu thµnh phÇn loµi, ®Æc ®iÓm sinh häc vµ sinh th¸i. §· thu thËp ®−îc 816 mÉu vËt trong 9 chuyÕn kh¶o s¸t ®Ó ph©n tÝch thµnh phÇn loµi vµ sinh häc. C¸c mÉu vËt sau khi ph©n tÝch ®−îc l−u tr÷ vµ tr−ng bµy t¹i Phßng mÉu vËt ViÖn Nghiªn cøu H¶i s¶n vµ ViÖn Tµi Nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn. 2.4. Ph−¬ng ph¸p thu thËp sè liÖu §iÒu tra, thu thËp sè liÖu ngoµi thùc ®Þa theo ph−¬ng ph¸p cña WWF (2003), Caddy (1989) vµ English et al (1994). Ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc vµ nguån lîi §VTM hai m¶nh vá theo h−íng dÉn cña Holme (1994), Krebc (1999) vµ Nybakken (1996). Ph©n lo¹i vµ gi¸m ®Þnh mÉu vËt: ®· sö dông mét sè tµi liÖu chñ yÕu cña Shintaro (1939), Habe (1965), Voke (1967), NguyÔn ChÝnh (1996), Abbott (1974), Cernohorsky (1972, 1978), Hylleberg (2000, 2002, 2003, 2004), Lamprell & Whitehead (1992). Sö dông hÖ thèng ph©n lo¹i míi cña Beesley et al (1998) ®Ó s¾p xÕp hÖ thèng ph©n lo¹i vµ bËc taxon cña c¸c loµi §VTM hai m¶nh vá ph©n bè ë vïng triÒu ven bê T©y VBB. Sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p quan s¸t trùc tiÕp, dïng mÉu phiÕu ®iÒu tra pháng vÊn, thu thËp th«ng tin thø cÊp ®Ó ®iÒu tra hiÖn tr¹ng khai th¸c, nu«i trång, chÕ biÕn vµ tiªu thô s¶n phÈm. Ph©n tÝch vai trß, ¶nh h−ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn khai th¸c, b¶o vÖ vµ sö dông nguån lîi §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y VBB. Nghiªn cøu sinh häc ph©n tö vµ gi¶i m· tr×nh tù ADN cña mét sè loµi §VTM hai m¶nh vá dùa theo tµi liÖu cña Lª §×nh L−¬ng (2001) vµ Carvahlo & Hauser (1995). C¸c mÉu loµi ®· ph©n tÝch bao gåm: Ngao dÇu, Ngao v©n, Nghªu BÕn tre, Ngã, Tu hµi ph©n bè ë Qu¶ng Ninh vµ Tu hµi ph©n bè ë Nha trang. C¸c mÉu ®−îc ph©n tÝch t¹i Phßng thÝ nghiÖm cña ViÖn C«ng nghÖ Sinh häc – ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt Nam. 2.5. Ph©n tÝch vµ xö lý thèng kª sinh häc - §¸nh gi¸ vµ −íc tÝnh tr÷ l−îng tøc thêi: sö dông c«ng thøc W = B * S - §¸nh gi¸ sù t−¬ng ®ång vÒ cÊu tróc thµnh phÇn loµi: sö dông c¸c chØ sè nh−: chØ sè t−¬ng ®ång vÒ thµnh phÇn loµi Sorensen (S) (Krebc, 1999); chØ sè loµi chung K (Nybakken, 1996); møc ®é t−¬ng ®ång cña c¸c quÇn x· ®−îc tÝnh trªn phÇn mÒm Primer v.5 (Data/Similarity/Bray-Curtis). - §¸nh gi¸ møc ®é ®a d¹ng sinh häc: th«ng qua c¸c chØ sè ®a d¹ng sinh häc theo tõng vïng ®Þa lý, ®é s©u vµ ®íi triÒu, sö dông c«ng thøc cña Clarke vµ Gorley (2001) vµ ®−îc tÝnh to¸n trªn phÇn mÒm Primer v-5.0. C¸c chØ sè bao gåm: chØ sè ®a d¹ng loµi Shannon & Weiner (H’), chØ sè møc ®é phong phó (d), chØ sè c©n b»ng (J) vµ chØ sè −u thÕ Simpson (λ). - Dïng ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ph−¬ng sai (ANOVA-Analysis of Variance) trong phÇn mÒm SPSS ®Ó kiÓm ®Þnh sù sai kh¸c cã ý nghÜa cña c¸c chØ tiªu gi÷a c¸c tr¹m thu mÉu, gi÷a c¸c vïng triÒu hoÆc gi÷a c¸c hÖ sinh th¸i. - Dïng ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch møc ®é t−¬ng ®ång (ANOSIM – Analysis of Similarity) trong phÇn mÒm Primer v-5.0 ®Ó kiÓm ®Þnh møc ®é t−¬ng ®ång cã ý nghÜa cña c¸c chØ tiªu gi÷a c¸c vïng triÒu, c¸c vïng ®Þa lý vµ gi÷a c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau. - Sö dông phÇn mÒm “Statistica 6.0” ®Ó ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ mèi liªn quan ®¬n chiÒu vµ ®a chiÒu gi÷a §VTM hai m¶nh vá víi mét sè yÕu tè sinh th¸i ë vïng triÒu. - Sö dông phÇn mÒm “Map-Infor 6.5” vµ c«ng nghÖ “GIS” ®Ó x©y dùng b¶n ®å c¸c líp d÷ liÖu vµ b¶n ®å c¸c b·i gièng cña mét sè loµi kinh tÕ. -- 6 --
Ch−¬ng 3. KÕt qu¶ nghiªn cøu vμ th¶o luËn 3.1. §a d¹ng sinh häc cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá 3.1.1. §a d¹ng vÒ thµnh phÇn loµi §· x¸c ®Þnh ®−îc 182 loµi §VTM hai m¶nh vá ph©n bè ë vïng triÒu ven bê T©y VBB, thuéc 106 gièng vµ 34 hä, n»m trong 8 bé (b¶ng 3.1). T¹i vïng triÒu ven biÓn Qu¶ng Ninh cã 119 loµi, Th¸i B×nh cã 58 loµi, NghÖ An cã 84 loµi vµ Qu¶ng B×nh cã 54 loµi. Trong ®ã ®· ph¸t hiÖn thªm ®−îc 8 loµi míi lÇn ®Çu tiªn ghi nhËn cho quÇn x· §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y VBB. §· cËp nhËt, chØnh söa tªn khoa häc cña 25 loµi. Ngoµi ra, danh lôc thµnh phÇn loµi trong nghiªn cøu nµy ®· ®−îc chØnh söa, bæ sung ®Çy ®ñ c¸c th«ng tin vÒ tªn loµi, tªn t¸c gi¶, n¨m, tªn ®ång danh (synonym) vµ s¾p xÕp c¸c bËc taxon theo hÖ thèng ph©n lo¹i míi ®ang ®−îc sö dông trªn thÕ giíi. Trong sè 182 loµi ®· ph¸t hiÖn, cã 33 loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao ®ang ®−îc khai th¸c hµng ngµy phôc vô nhu cÇu tiªu thô trong n−íc vµ xuÊt khÈu. CÊu tróc thµnh phÇn loµi, ®Æc tr−ng ph©n bè vµ sù hiÖn diÖn cña mét sè nhãm loµi cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé cã nhiÒu nÐt t−¬ng ®ång víi khu hÖ §VTM hai m¶nh vá ë vïng biÓn Trung Quèc vµ NhËt B¶n. Nh− vËy cã thÓ thÊy, quÇn x· §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y VBB cã mèi liªn quan vÒ ph¹m vi ®Þa lý gi÷a c¸c vïng ë khu vùc BiÓn §«ng. KÕt qu¶ nghiªn cøu nµy còng ®ång quan ®iÓm víi nh÷ng nhËn ®Þnh tr−íc ®©y cña Gurianova (1972) khi nghiªn cøu vÒ khu hÖ §VTM ven bê vÞnh B¾c Bé. 3.1.2. KÕt qu¶ nghiªn cøu sinh häc ph©n tö ADN KÕt qu¶ ph©n tÝch sinh häc ph©n tö vµ gi¶i m· tr×nh tù ®o¹n Gen 18S Ribosomal RNA ®· x¸c ®Þnh tªn khoa häc cña mét sè mÉu loµi §VTM hai m¶nh vá khã ph©n biÖt b»ng h×nh th¸i nh− loµi Ngao v©n (Meretrix lusoria (Roding, 1798)), Ngao dÇu (Meretrix meretrix Linnaeus, 1758), Nghªu BÕn tre (Meretrix lyrata (Sowerby, 1851)) vµ Ngã (Cyclina sinensis (Gmelin, 1791)). KÕt qu¶ so s¸nh víi tr×nh tù ®o¹n Gen 18S Ribosomal RNA trªn Ng©n hµng Gen Quèc tÕ (GenBank) ®Òu thÊy cã sù t−¬ng ®ång ®¹t tõ 96-99% víi tr×nh tù c¸c ®o¹n Gen 18S Ribosomal RNA ®· ®−îc c«ng bè trªn GenBank cña ViÖn C«ng NghÖ HuaiHai, Trung Quèc, víi c¸c m· sè t−¬ng øng lµ: EF426292, EF426291, EF426290, EF426289. Ngoµi ra, kÕt qu¶ so s¸nh tr×nh tù 2 ®o¹n Gen 18S Ribosomal RNA ®· x¸c ®Þnh loµi Tu hµi ph©n bè ë vÞnh Nha Trang vµ ph©n bè ë Qu¶ng Ninh chØ lµ cïng 1 loµi vµ cã tªn khoa häc lµ Lutraria rhynchaena Jonas, 1844. B¶ng 3.1. §a d¹ng vÒ c¸c taxon vµ sè l−îng loµi §VTM hai m¶nh vá ë mét sè vïng triÒu ven bê T©y VÞnh B¾c Bé T Tªn Bé Tªn hä Sè Tû lÖ T loµi (%) 1. Hä Nuculidae 2 1,1 1 a nuculoid 2. Hä 2 Nuculanidae 1,1 3. Hä Yoldiidae 1 0,5 2 arcoida 4. Hä Arcidae 12 6,6 3 a mytiloid 5. Hä Mytilidae 17 9,3 -- 7 --
6. Hä 6 4 pterioid Isognomonidae 3,3 a 7. Hä Pinnidae 2 1,1 8. Hä Placunidae 1 0,5 5 limoida 9. Hä Limidae 2 1,1 10. Hä Ostreidae 9 4,9 11. Hä 2 Pectinidae 1,1 6 ostreoid a 12. Hä 3 Spondylidae 1,6 13. Hä 3 Anomiidae 1,6 14. Hä 1 Cuspidariidae 0,5 15. Hä 4 Lucinidae 2,2 16. Hä 2 Carditidae 1,1 17. Hä 3 Trapeziidae 1,6 18. Hä 1 Corbiculidae 0,5 19. Hä 2 Chamidae 1,1 20. Hä Cardiidae 9 4,9 7 Veneroid a 21. Hä Veneridae 28 15,4 22. Hä 4 Mactridae 2,2 23. Hä 4 Donacidae 2,2 24. Hä 11 Psammobidae 6,0 25. Hä Hä 1 Pharidae 0,5 26. Hä 14 Tellinidae 7,7 27. Hä 2 Glauconomidae 1,1 28. Hä Solenidae 9 4,9 29. Hä 2 Corbulidae 1,1 30. Hä 1 Gastrochaenidae 0,5 31. Hä 7 8 myoida Pholadidae 3,8 32. Hä 12 Teredinidae 6,6 33. Hä 2 Laternulidae 1,1 34. Hä 1 Hiatellidae 0,5 Tæng sè 182 100 3.1.3. ChØ sè ®¸nh gi¸ møc ®é ®a d¹ng sinh häc Møc ®é ®a d¹ng sinh häc cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá cã sù kh¸c nhau gi÷a c¸c khu vùc ®Þa lý tõ Qu¶ng Ninh ®Õn Qu¶ng B×nh (ANOVA, víi F = 5,38 vµ P < 0,05). ChØ sè ®a d¹ng sinh häc Shannon – Weiner (H’) dao ®éng tõ 3,3-4,3; ChØ sè phong phó vÒ thµnh phÇn loµi (d) dao ®éng tõ 9,4-19,7; ChØ sè c©n b»ng (J’) dao ®éng tõ 0,6-0,9 vµ chØ sè −u thÕ Simpson (λ) dao ®éng tõ 1,9-3,5. -- 8 --
Ngoµi ra, møc ®é ®a d¹ng sinh häc còng cã sù kh¸c nhau gi÷a c¸c ®íi triÒu vµ ®é s©u (ANOVA, víi F = 8,02 vµ P < 0,05). ChØ sè ®a d¹ng sinh häc Shannon – Weiner (H’) dao ®éng tõ 2,9-4,5; ChØ sè phong phó vÒ thµnh phÇn loµi (d) dao ®éng tõ 9,3-18,4; ChØ sè c©n b»ng (J’) dao ®éng tõ 0,5-0,8 vµ chØ sè −u thÕ Simpson (λ) dao ®éng tõ 2,2-3,1. 3.1.4. Møc ®é t−¬ng ®ång Møc ®é t−¬ng ®ång vÒ cÊu tróc quÇn x·, chØ sè t−¬ng ®ång vµ chØ sè loµi chung gi÷a c¸c khu vùc nghiªn cøu ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé ®Òu cã sù biÕn ®éng nhá vµ møc ®é t−¬ng ®ång thÊp. Møc ®é t−¬ng ®ång vÒ cÊu tróc c¸c quÇn x· §VTM biÕn ®éng trong kho¶ng tõ 40,9 % – 47,0 %, chØ sè t−¬ng ®ång Sorensen vÒ thµnh phÇn loµi biÕn ®éng trong kho¶ng tõ 0,34 – 0,49 vµ chØ sè loµi chung (K) biÕn ®éng trong kho¶ng tõ 20,3% – 32,5%. 3.2. §Æc tr−ng ph©n bè vµ nguån lîi §VTM hai m¶nh vá 3.2.1. Ph©n bè theo c¸c sinh c¶nh kh¸c nhau Sè l−îng loµi, sinh vËt l−îng vµ cÊu tróc quÇn x· §VTM hai m¶nh vá cã sù ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau, thÓ hiÖn tÝnh ®Æc tr−ng ph©n bè cña c¸c loµi vµ c¸c nhãm loµi sinh th¸i thÝch nghi víi tõng kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau ë vïng triÒu. T¹i vïng triÒu ®¸y bïn vµ bïn-c¸t cã 122 loµi, mËt ®é trung b×nh 1,4 c¸ thÓ/m2, khèi l−îng trung b×nh 12,7 g/m2. Vïng triÒu ®¸y c¸t vµ c¸t-bïn cã 81 loµi, mËt ®é trung b×nh 0,8 c¸ thÓ/m2, khèi l−îng trung b×nh 6,7 g/m2. Vïng triÒu ®¸y ®¸ vµ r¹n ®¸ cã 32 loµi, mËt ®é trung b×nh 14,9 c¸ thÓ/m2, khèi l−îng trung b×nh 50,9 g/m2. Vïng triÒu cã c©y rõng ngËp mÆn cã 37 loµi, mËt ®é trung b×nh 0,3 c¸ thÓ/m2, khèi l−îng trung b×nh 3,7 g/m2. Vïng triÒu cã c©y cá biÓn cã 6 loµi, mËt ®é trung b×nh 0,2 c¸ thÓ/m2, khèi l−îng trung b×nh 1,2 g/m2. n o r q p H×nh 3.9. KÕt qu¶ ph©n tÝch ®a chiÒu (Multi-Dimension Scaling: MDS) vµ sù h×nh thµnh c¸c d¹ng tËp hîp quÇn x· §VTM hai m¶nh vá Chó gi¶i: Sù h×nh thµnh 5 tËp hîp quÇn x· riªng biÖt ®Æc tr−ng cña c¸c nhãm loµi sinh th¸i ph©n bè t¹i 5 kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau ë vïng triÒu: (1) §¸y bïn vµ bïn-c¸t; (2) §¸y c¸t vµ c¸t-bïn ; (3) C©y rõng ngËp mÆn ; (4) R¹n ®¸, m¶nh vôn san h« vµ gi¸ thÓ; (5) Sèng ®ôc trong gç, ®¸ hoÆc trong c¸c t¶ng san h« chÕt. -- 9 --
KÕt qu¶ ph©n tÝch trªn kh«ng gian ®a chiÒu (Multi-Dimension Scaling – MDS) (h×nh 3.9) vµ ph©n tÝch nhãm (Cluster Analysis) dùa vµo thµnh phÇn loµi vµ møc ®é phong phó cña c¸c quÇn x· §VTM hai m¶nh vá t¹i c¸c tiÓu vïng sinh th¸i còng cho thÊy cã sù h×nh thµnh 5 tËp hîp quÇn x· riªng biÖt ®Æc tr−ng cña c¸c nhãm loµi sinh th¸i ph©n bè t¹i 5 kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau ë vïng triÒu. Ngoµi ra, kÕt qu¶ ph©n tÝch sù gièng nhau gi÷a c¸c tËp hîp quÇn x· b»ng ph−¬ng ph¸p thèng kª (ANOSIM test) theo c¸c tiÓu vïng sinh th¸i còng cho thÊy sù kh¸c nhau rÊt râ rµng gi÷a 5 tËp hîp quÇn x· §VTM hai m¶nh vá theo c¸c tiÓu vïng sinh th¸i ë vïng triÒu (víi hÖ sè t−¬ng quan Global R = 9,8 vµ p < 0,01). §iÒu nµy thÓ hiÖn nÐt ®Æc tr−ng ph©n bè sinh th¸i cña c¸c nhãm loµi vµ c¸c quÇn thÓ §VTM hai m¶nh vá ë hÖ sinh th¸i vïng triÒu. 3.2.2. Ph©n bè theo vïng ®Þa lý Sè l−îng loµi, cÊu tróc quÇn x· vµ sinh vËt l−îng cña §VTM hai m¶nh vá cã sù sai kh¸c gi÷a c¸c vïng ®Þa lý (KiÓm ®Þnh ANOVA, sai kh¸c cã ý nghÜa, F = 4,25 vµ p < 0,05). Tuy nhiªn ch−a ph¸t hiÖn thÊy cã qui luËt biÕn ®éng râ rµng theo c¸c vïng ®Þa lý tõ Qu¶ng Ninh ®Õn Qu¶ng B×nh. 3.2.3. Ph©n bè theo ®íi triÒu vµ ®é s©u mùc n−íc thuû triÒu §VTM hai m¶nh vá cã sù ph©n bè kh¸c biÖt gi÷a c¸c ®íi triÒu vµ ®é s©u mùc n−íc thuû triÒu. MËt ®é vµ khèi l−îng trung b×nh t¹i hÇu hÕt c¸c vïng triÒu ven bê T©y VBB cña 4 tØnh cã xu h−íng t¨ng dÇn tõ vïng cao triÒu ®Õn trung triÒu vµ h¹ triÒu. Tuy nhiªn, t¹i mét sè vïng cao triÒu cã nÒn ®¸y lµ c¸c r¹n ®¸, v¸ch ®¸ hoÆc b·i ®¸ th× mËt ®é trung b×nh cña c¸c loµi §VTM hai m¶nh vá l¹i lín h¬n so víi mét sè vïng trung triÒu vµ h¹ triÒu, do cã sù ph©n bè tËp trung cña c¸c quÇn thÓ Hµu (Ostrea spp) sèng b¸m. 3.2.4. Nguån lîi c¸c loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· ph¸t hiÖn ®−îc 33 loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ ph©n bè ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé, n»m trong 4 bé (Arcoida, Mytiloida, Pteroida, Veneroida) vµ 12 hä (Veneridae, Arcidae, Ostreidae, Solenidae, Mytilidae, Pinnidae, Mactridae, Pectinidae, Lucinidae, Psammobidae, Glauconomidae vµ Corbulidae). Trong ®ã, t¹i vïng triÒu ven biÓn Qu¶ng Ninh cã 28 loµi, Th¸i B×nh cã 20 loµi, NghÖ An cã 20 loµi vµ Qu¶ng B×nh cã 15 loµi. Do ch−a cã biÖn ph¸p qu¶n lý phï hîp, nªn nhiÒu loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ vÉn ®ang trong t×nh tr¹ng bÞ khai th¸c qu¸ møc vµ liªn tôc hµng n¨m. Mét sè loµi ®· ®−îc ®−a vµo s¸ch ®á ViÖt Nam (S§VN) n¨m 1992, 2000 vµ n¨m 2007 ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau, cÇn ®−îc b¶o vÖ, nh−ng tÝnh thùc thi cßn h¹n chÕ nh−: loµi VÑm xanh Perna viridis (S§VN; cÊp ®é T), Bµn mai Atrina vexillum (S§VN, 2007; cÊp ®é EN), Tu hµi Lutraria rhynchaena (S§VN, 2007; cÊp ®é EN). Ngoµi ra, tr÷ l−îng nguån lîi cña mét sè loµi ®ang cã chiÒu h−íng suy gi¶m nhanh chãng, ®Ò nghÞ ®−a vµo S¸ch ®á ViÖt Nam (cÊp ®é VU) ®Ó cã biÖn ph¸p b¶o vÖ phï hîp nh−: loµi Xót vá th« (Anomalodiscus squamosa), Xót vá mÞn (A. producta), Mãng tay lín (Pharella acutidens), ThiÕp (Circe scripta), Ngao ®á (Callista erycina), Gä (Gafrarium pectinatum), Ngã ®en (Dosinia laminata), Phi (Hiatula diphos). 3.2.5. Tr÷ l−îng vµ kh¶ n¨ng khai th¸c nguån lîi Tr÷ l−îng tøc thêi −íc tÝnh ë 4 vïng triÒu ven bê T©y VBB ®¹t 68.760 tÊn vµ kh¶ n¨ng khai th¸c lµ 34.320 tÊn. Trong ®ã, tr÷ l−îng trong vïng nu«i lµ 26.500 tÊn (chiÕm 38 %) vµ tr÷ l−îng ngoµi vïng nu«i lµ 42.260 tÊn (chiÕm 62 %). Tr÷ l−îng cña c¸c loµi kinh tÕ chiÕm tû träng lín trong cÊu tróc nguån lîi §VTM hai m¶nh vá ë 4 vïng triÒu ven bê T©y VBB (®¹t 45.761 tÊn, chiÕm 66%). Trong ®ã, 5 loµi cã tr÷ l−îng lín nhÊt lµ loµi D¾t (12.946 tÊn), Don (11.626 tÊn), Ngao (9.933 tÊn), Nghªu bÕn tre (9.253 tÊn) vµ Hµu cöa s«ng (966 tÊn) (b¶ng 3.11). -- 10 --
- T¹i Qu¶ng Ninh: DiÖn tÝch vïng triÒu kho¶ng 131.636 ha, tæng tr÷ l−îng −íc tÝnh ®¹t 37.131 tÊn vµ kh¶ n¨ng khai th¸c lµ 18.566 tÊn. Trong ®ã, diÖn tÝch vïng nu«i lµ 1.920 ha (tr÷ l−îng lµ 11.136 tÊn) vµ diÖn tÝch ngoµi vïng nu«i lµ 129.716 ha (tr÷ l−îng lµ 25.995 tÊn). Tr÷ l−îng §VTM hai m¶nh cã gi¸ trÞ kinh tÕ lµ 23.719 tÊn (chiÕm 63,9%), tr÷ l−îng c¸c loµi cßn l¹i chiÕm kho¶ng 36,1%. - T¹i Th¸i B×nh: DiÖn tÝch vïng triÒu kho¶ng 64.309 ha, tæng tr÷ l−îng −íc tÝnh ®¹t 19.782 tÊn, kh¶ n¨ng khai th¸c lµ 9.891 tÊn. Trong ®ã, diÖn tÝch vïng nu«i lµ 1.280 ha (tr÷ l−îng lµ 11.008 tÊn) vµ diÖn tÝch ngoµi vïng nu«i lµ 63.029 ha (tr÷ l−îng lµ 8.774 tÊn). Tr÷ l−îng §VTM hai m¶nh vá cã gi¸ trÞ kinh tÕ lµ 15.089 tÊn (chiÕm 76,3%), tr÷ l−îng c¸c loµi cßn l¹i chiÕm kho¶ng 23,7 %. - T¹i NghÖ An: DiÖn tÝch vïng triÒu kho¶ng 39.915 ha, tæng tr÷ l−îng −íc tÝnh ®¹t 7.711 tÊn, kh¶ n¨ng khai th¸c lµ 3.856 tÊn/n¨m). Trong ®ã, diÖn tÝch vïng nu«i lµ 450 ha (tr÷ l−îng lµ 1.665 tÊn) vµ diÖn tÝch ngoµi vïng nu«i lµ 39.465 ha (tr÷ l−îng lµ 6.046 tÊn). Tr÷ l−îng §VTM hai m¶nh vá cã gi¸ trÞ kinh tÕ lµ 4.966 tÊn (chiÕm 64,4%), tr÷ l−îng c¸c loµi cßn l¹i chiÕm kho¶ng 35,6%. - T¹i Qu¶ng B×nh: DiÖn tÝch vïng triÒu kho¶ng 14.028 ha, tæng tr÷ l−îng −íc tÝnh ®¹t 4.139 tÊn, kh¶ n¨ng khai th¸c lµ 2.070 tÊn. Trong ®ã, diÖn tÝch vïng nu«i lµ 640 ha (tr÷ l−îng lµ 2.688 tÊn) vµ diÖn tÝch ngoµi vïng nu«i lµ 13.388 ha (tr÷ l−îng lµ 1.451 tÊn). Tr÷ l−îng §VTM hai m¶nh vá cã gi¸ trÞ kinh tÕ lµ 1.987 tÊn (chiÕm 47,9%), tr÷ l−îng c¸c loµi cßn l¹i chiÕm kho¶ng 52,1%. B¶ng 3.11. Tr÷ l−îng nguån lîi mét sè loµi §VTM hai m¶nh vá cã gi¸ trÞ kinh tÕ ph©n bè phæ biÕn t¹i vïng triÒu ven bê T©y VBB TT Tªn loµi Tr÷ l−îng (tÊn) Tæng (Tr÷ l−îng tøc thêi −íc (tÊn) tÝnh) QN TB NA QB 1. D¾t 6.13 4.850 1.53 430 12.9 3 3 46 2. Don 6.73 3.426 1.36 100 11.6 3 7 26 3. Ngao 5.23 3.213 907 580 9.93 3 3 4. Nghªu bÕn 4.14 3.260 1.02 820 9.25 tre 7 6 3 5. Hµu cöa 833 133 - - s«ng 966 6. Sß huyÕt 260 15 4 1 280 7. Väp 75 40 - - 115 8. Ngã ®á 33 31 43 - 107 9. Ngao lôa 61 29 - - 90 10 VÑm xanh 23 15 20 25 . 83 11 Mãng tay 31 27 15 8 . 81 12 Ngao hoa 53 17 - - . 70 -- 11 --
13 Ngã ®en 41 - 24 - . 65 14 Sß l«ng 28 14 10 12 . 64 15 Sß h×nh 17 12 15 10 . thuyÒn 54 16 Ng¸n 13 1 - - . 14 17 Dßm n©u 5 2 2 1 . 10 18 Trïng trôc - 4 - - . biÓn 4 23.7 15.08 4.96 1.9 45.7 Tæng céng 19 9 6 87 61 Ghi chó: (-): Tr÷ l−îng thÊp hoÆc kh«ng cã ®ñ d÷ liÖu thèng kª . So s¸nh víi c¸c nghiªn cøu tr−íc ®©y cho thÊy, sau kho¶ng 10-15 n¨m (tõ 1993- 2008) tr÷ l−îng nguån lîi cña hÇu hÕt c¸c loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ phæ biÕn ®· gi¶m trung b×nh kho¶ng 45-50%. NhiÒu loµi do bÞ khai th¸c qu¸ møc vµ liªn tôc hµng n¨m, nªn tr÷ l−îng nguån lîi ®· suy gi¶m nhanh chãng vµ nghiªm träng ®Õn møc b¸o ®éng. §iÒu nµy thÓ hiÖn møc ®é sö dông nguån lîi thiÕu bÒn v÷ng, thiÕu qui ho¹ch vµ bu«ng láng qu¶n lý khai th¸c nguån lîi §VTM hai m¶nh vá trong nh÷ng n¨m võa qua ®· lµm cho tr÷ l−îng vµ chÊt l−îng nguån lîi bÞ suy gi¶m, cÊu tróc ®a d¹ng sinh häc bÞ biÕn ®æi ë vïng triÒu ven bê T©y VBB. 3.3. HiÖn tr¹ng khai th¸c §VTM hai m¶nh vá 3.3.1. Ph−¬ng thøc khai th¸c Ph−¬ng thøc khai th¸c §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé chñ yÕu mang tÝnh thñ c«ng lµ chÝnh. C¸c lo¹i ng− cô chñ yÕu sö dông ®Ó khai th¸c §VTM hai m¶nh vá bao gåm: cµo, n¹o, thuæng, dao, khai th¸c b»ng tay, khung g¾n l−íi vµ dïng tµu kÐo khai th¸c c¸c loµi ph©n bè ë vïng triÒu cã nÒn ®¸y lµ bïn hoÆc bïn – c¸t. 3.3.2. Mïa vô khai th¸c Mïa vô khai th¸c §VTM hai m¶nh vá hÇu nh− quanh n¨m. Trong ®ã, khai th¸c ngoµi tù nhiªn tËp trung chñ yÕu vµo vô hÌ thu, kho¶ng tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10 hµng n¨m. Khai th¸c c¸c ®èi t−îng nu«i theo h×nh thøc ®¸nh tØa, th¶ bï quanh n¨m, nh−ng thêi gian khai th¸c tËp trung tuú thuéc vµo gi¸ c¶, nhu cÇu cña thÞ tr−êng tiªu thô trong n−íc vµ xuÊt khÈu. Tuy nhiªn, mïa vô khai th¸c tËp trung trong th¸ng 5 - th¸ng 10 hµng n¨m l¹i trïng víi mïa vô sinh s¶n cña Ngao/Nghªu vµ nhiÒu loµi §VTM hai m¶nh vá kh¸c, g©y ¶nh h−ëng lín ®Õn nguån lîi gièng vµ c¸ thÓ bè mÑ ngoµi tù nhiªn. 3.3.3. S¶n l−îng khai th¸c S¶n l−îng khai th¸c trung b×nh hµng n¨m ë 4 vïng triÒu ven bê T©y VBB ®¹t kho¶ng 29.618 tÊn. Trong ®ã, s¶n l−îng khai th¸c t¹i Qu¶ng Ninh ®¹t 15.567 tÊn, Th¸i B×nh ®¹t 10.238 tÊn, NghÖ An ®¹t 2.743 tÊn vµ t¹i Qu¶ng B×nh ®¹t 1.070 tÊn (b¶ng 3.13; 3.14; 3.15). MÆc dï tæng s¶n l−îng khai th¸c chung ch−a v−ît qu¸ ng−ìng khai th¸c bÒn v÷ng cho phÐp, nh−ng hÇu hÕt c¸c loµi kinh tÕ ®· vµ ®ang trong t×nh tr¹ng bÞ khai th¸c qu¸ møc vµ liªn tôc nhiÒu n¨m. Do vËy, kh¶ n¨ng t¸i t¹o quÇn thÓ vµ duy tr× tr÷ l−îng cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y VBB lµ rÊt thÊp. Nguy c¬ bÞ suy -- 12 --
gi¶m chÊt l−îng nguån lîi vµ cÊu tróc §DSH cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá sÏ rÊt nhanh chãng nÕu kh«ng cã nh÷ng biÖn ph¸p qui ho¹ch vµ qu¶n lý kÞp thêi. B¶ng 3.13. S¶n l−îng khai th¸c trung b×nh hµng n¨m cña c¸c loµi §VTM hai m¶nh vá thuéc nhãm I Loµi khai th¸c S¶n l−îng khai th¸c trung Tæng b×nh hµng n¨m (tÊn) (tÊn) QN TB NA QB D¾t (P. laevis) 3.29 4.036 846 231 8.406 3 Don (G. 2.32 4.431 754 54 7.565 chinensis) 6 Ngao (M. meretrix, 2.18 3.444 501 312 6.439 2 M. lusoria) Hµu cöa s«ng 2.21 2.729 566 440 5.949 (C. rivularis) 4 Nghªu bÕn tre (M. 548 91 - - 639 lyrata) Sß huyÕt (A. 171 10 2 1 184 granosa) Väp (M. 49 27 - - 76 quadrangularis) Tæng céng 15.40 10.1 2.66 1.0 29.25 8 43 9 38 8 B¶ng 3.14. S¶n l−îng khai th¸c trung b×nh hµng n¨m cña c¸c loµi §VTM hai m¶nh vá thuéc nhãm II Loµi khai th¸c S¶n l−îng khai th¸c Tæn trung b×nh hµng n¨m g (tÊn) (tÊn QN TB N QB ) A Ngã ®á (C. sinensis) 16 18 23 - 57 Ngao lôa (P. undulata) 30 16 - - 46 VÑm xanh (P. viridis) 11 9 10 13 43 Mãng tay (Solen spp) 15 16 8 4 43 Ngao hoa (P. textile) 26 10 - - 36 Ngã ®en (D. laminata) 20 - 13 - 33 Sß l«ng (A. subcrenata) 14 8 5 6 33 Sß h×nh thuyÒn (A. 8 7 8 5 28 navicularis) Ng¸n (E. corrugata) 7 1 - - 8 -- 13 --
Dßm n©u (M. 3 1 1 1 6 philippinarum) Trïng trôc biÓn (S. - 2 - - 2 constricta ) Tæng céng 150 88 68 29 335 B¶ng 3.15. S¶n l−îng khai th¸c trung b×nh hµng n¨m cña c¸c loµi §VTM hai m¶nh vá thuéc nhãm III Loµi khai th¸c S¶n l−îng khai th¸c Tæn trung b×nh hµng n¨m g (tÊn) (tÊn QN TB NA QB ) Phi phi (H. disphos) 0,62 - - 0,2 3 0,85 ThiÕp (Circe scripta) 0,34 8 0,2 - - 0,62 Xót vá th« (A. - - 0,1 0,4 squamosa) 2 2 0,54 Xót vá mÞn (A. - - 0,3 0,7 producta) 8 1,08 Mãng tay lín 0,42 - - - (Pharella acutidens) 0,42 Gä (G. pectinatum ) - 0,2 - - 0,20 C¸c nhãm cßn l¹i 8,0 6,5 5,0 1,5 21,0 Tæng céng 6,9 5,5 2,8 24,7 9,38 8 0 5 1 3.4. HiÖn tr¹ng nu«i §VTM hai m¶nh vá Ven bê T©y vÞnh B¾c Bé cã diÖn tÝch vïng triÒu réng lín víi nhiÒu loµi §VTM hai m¶nh vá cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao ph©n bè. Bªn c¹nh ®ã, ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ m«i tr−êng thuËn lîi lµ nh÷ng tiÒm n¨ng ®Ó ph¸t triÓn nghÒ nu«i §VTM hai m¶nh vá. NhiÒu loµi §VTM ®· ®−îc nu«i ë vïng triÒu däc ven bê T©y vÞnh B¾c Bé víi nhiÒu qui m« vµ h×nh thøc kh¸c nhau. Tuy nhiªn, nghÒ nu«i §VTM hai m¶nh vá hiÖn nay vÉn ®ang cßn mang tÝnh tù ph¸t. MÆc dï hiÖn nay c¸c tØnh, huyÖn, x· ë ®Þa ph−¬ng còng ®· cã chñ tr−¬ng giao ®Êt vµ mÆt n−íc cho ng− d©n thuª sö dông ng¾n h¹n hoÆc dµi h¹n ®Ó chñ ®éng ph¸t triÓn nghÒ nu«i, nh−ng sù hç trî cña Nhµ n−íc vÒ vèn, c«ng nghÖ, quy ho¹ch vïng nu«i cßn rÊt h¹n chÕ. Do vËy, tÝnh æn ®Þnh cña nghÒ nu«i vÉn cßn thÊp, hÇu hÕt vÉn phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn, nªn hiÖu qu¶ kinh tÕ ch−a cao, ng− d©n nu«i n¨m ®−îc mïa, n¨m mÊt mïa, g©y ¶nh h−ëng lín ®Õn ®êi sèng kinh tÕ cña ng−êi d©n, ®Æc biÖt lµ c¸c hé nghÌo vèn Ýt ph¶i ®i vay l·i ng©n hµng. C¸c ®èi t−îng nu«i chñ yÕu t¹i vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé, bao gåm: Sß huyÕt (Anadara granosa), Sß l«ng (A. subcrenata), Ngao dÇu (Meretrix meretrix), Ngao v©n (M. lusoria), Nghªu (M. lyrata), Ng¸n (Eamesiella corrugata), Tu hµi (Lutraria rhynchaena), VÑm xanh (Perna viridis), Ngao lôa (Paphia undulata), Ngao hoa (P. textile), Hµu cöa s«ng (Crassostrea rivularis). Ngoµi ra, c¸c ®èi t−îng nu«i kh¸c cã s¶n l−îng vµ qui m« hÇu nh− kh«ng ®¸ng kÓ. H×nh thøc nu«i §VTM hai m¶nh vá phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm sinh th¸i häc cña tõng loµi/nhãm loµi kh¸c nhau. Nhãm loµi cã ®Æc tÝnh ph©n bè nhiÒu thµnh c¸c b·i tËp trung nh− loµi Sß huyÕt (Anadara granosa), Sß l«ng (A. subcrenata), Ngao dÇu (Meretrix meretrix), Ngao v©n (M. lusoria), Nghªu (M. lyrata), Ng¸n (Eamesiella corrugata), Ngao lôa (Paphia undulata), Ngao hoa (P. textile)...chñ yÕu ®−îc nu«i b»ng h×nh thøc -- 14 --
“v©y l−íi” ë c¸c b·i triÒu. H×nh thøc nu«i nµy ®−îc sö dông phæ biÕn ë vïng triÒu c¸c tØnh ven biÓn vÞnh B¾c Bé. Ngoµi ra, c¸c loµi nh− loµi Tu hµi (Lutraria rhynchaena) cã thÓ ®−îc nu«i trong “v©y l−íi” trªn b·i triÒu hoÆc nu«i treo “« lång” trªn c¸c giµn bÌ ngoµi biÓn, loµi VÑm xanh (Perna viridis) nu«i theo h×nh thøc “treo d©y” hoÆc “nu«i b¸m trªn c¸c cäc bª t«ng” nh− ë NghÖ An vµ Qu¶ng B×nh, loµi Hµu cöa s«ng (Crassostrea rivularis) ®−îc nu«i “b¸m trªn c¸c giµn tre, gç” ë vïng triÒu cöa s«ng nh− ë Qu¶ng Ninh. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c ®èi t−îng nu«i phæ biÕn vµ mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao t¹i vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé lµ mét sè loµi thuéc gièng Ngao (Meretrix), −íc tÝnh diÖn tÝch vïng nu«i Ngao chiÕm kho¶ng 90% tæng diÖn tÝch nu«i §VTM hai m¶nh vá. Nguån gièng cung cÊp cho nghÒ nu«i chñ yÕu thu tõ tù nhiªn. Gièng Ngao xuÊt hiÖn hÇu nh− quanh n¨m, nh−ng mËt ®é cao nhÊt vµo c¸c th¸ng 6-7 hµng n¨m (h×nh 3.10; h×nh 3.11; h×nh 3.12). 30 C¸ thÓ/m 2 25 20 15 10 5 0 Th¸ng 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 H×nh 3.10. MËt ®é Ngao gièng trung b×nh theo th¸ng t¹i vïng triÒu Mãng C¸i (QN) 30 C¸ thÓ/m2 25 20 15 10 5 0 Th¸ng 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 H×nh 3.11. MËt ®é Ngao gièng trung b×nh theo th¸ng t¹i vïng triÒu TiÒn H¶i (TB) 30 C¸ thÓ/m2 25 20 15 10 5 0 Th¸ng 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 H×nh 3.12. MËt ®é Ngao gièng trung b×nh theo th¸ng t¹i vïng triÒu Th¸i Thôy (TB) 3.5. T×nh h×nh chÕ biÕn vµ tiªu thô s¶n phÈm -- 15 --
HiÖn nay, hÇu hÕt c¸c nhµ m¸y chÕ biÕn c¸c mÆt hµng §VTM hai m¶nh vá chñ yÕu tËp trung ë khu vùc phÝa Nam, khu vùc phÝa B¾c hÇu nh− rÊt Ýt, qui m« nhá hoÆc chØ chÕ biÕn s¶n phÈm §VTM hai m¶nh vá kÕt hîp víi c¸c mÆt hµng h¶i s¶n kh¸c nh− c¸, t«m, mùc. §èi t−îng xuÊt khÈu chiÕm tû träng lín lµ Nghªu (Meretrix lyrata) vµ Ngao (M. meretrix, M. lusoria). Ngoµi ra, c¸c ®èi t−îng xuÊt khÈu kh¸c nh− Sß huyÕt (A. granosa), Sß l«ng (A. subcrenata), VÑm xanh (Perna viridis), Hµu (Crassostrea rivularis), §iÖp (Pectinidae), Ngao hoa (Paphia undulata), Ngao lôa (P. textile) vµ Tu hµi (Lutraria rhynchaena). D¹ng s¶n phÈm xuÊt khÈu chñ yÕu lµ t−¬i sèng vµ thÞt §VTM hai m¶nh vá ®«ng l¹nh. ThÞ tr−êng xuÊt khÈu vµ tiªu thô chÝnh lµ mét sè n−íc trong khèi liªn minh Ch©u ©u nh− §an M¹ch, Thuþ §iÓn, §øc, T©y Ban Nha, Italia, BØ, Hµ Lan, Anh, Ph¸p, Bå §µo Nha, CH SÐc, ¸o. Ngoµi ra, cßn xuÊt khÈu sang c¸c n−íc kh¸c nh− Trung Quèc, Hµn Quèc, NhËt B¶n, Australia, Hång K«ng, §µi Loan, Singapore, Mü vµ Niu Di-L©n. Trong thêi kú héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, yªu cÇu vÒ s¶n phÈm xuÊt khÈu §VTM hai m¶nh vá cña c¸c n−íc trªn thÕ giíi ngµy cµng kh¾t khe. §Ó ®Èy m¹nh xuÊt khÈu nhanh vµ bÒn v÷ng, ®ång thêi ®¶m b¶o an toµn vÖ sinh thùc phÈm tõ c¸c mÆt hµng §VTM hai m¶nh vá, Ngµnh Thuû s¶n ®· ban hµnh nhiÒu tiªu chuÈn ngµnh qui ®Þnh vÒ ”C¬ së s¶n xuÊt §VTM hai m¶nh vá” vµ ”Vïng thu ho¹ch §VTM hai m¶nh vá”, qui ®Þnh giíi h¹n cho phÐp vµ kiÓm so¸t chÆt chÏ d− l−îng c¸c chÊt vµ ®éc tè trong c¬ thÓ vµ ngoµi m«i tr−êng nu«i. Ngoµi ra, c¸c n−íc nhËp khÈu c¸c s¶n phÈm §VTM hai m¶nh vá tõ ViÖt Nam còng cã mét sè qui ®Þnh riªng vÒ chÊt l−îng vµ ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o vÖ sinh an toµn thùc phÈm. 3.6. Nguyªn nh©n g©y suy gi¶m nguån lîi vµ ®a d¹ng sinh häc 3.6.1. T¸c ®éng tõ yÕu tè tù nhiªn B·o vµ nh÷ng ®ît giã mïa §«ng B¾c m¹nh hoÆc nh÷ng ®ît n¾ng nãng kÐo qu¸ dµi trong vô hÌ lµ nh÷ng t¸c nh©n chñ yÕu g©y ra nh÷ng t¸c ®éng bÊt th−êng mang tÝnh tai biÕn, ¶nh h−ëng ®Õn trøng, Êu trïng, con non vµ ngay c¶ c¸ thÓ tr−ëng thµnh cña §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu. Ngoµi ra, sù thay ®æi c¸c kiÓu sinh c¶nh vïng triÒu vµ suy tho¸i cña hÖ sinh th¸i vïng triÒu còng lµ nh÷ng nguyªn nh©n gi¸n tiÕp lµm suy gi¶m nguån lîi vµ g©y biÕn ®æi cÊu tróc ®a d¹ng sinh häc cña §VTM hai m¶nh vá. 3.6.2. T¸c ®éng tõ yÕu tè nh©n t¹o Ngoµi yÕu tè tù nhiªn, nh÷ng ho¹t ®éng do con ng−êi g©y ra nh−: chÆt ph¸ rõng ngËp mÆn, ®¾p ®Ëp nu«i trång thuû s¶n, quai ®ª, lÊn biÓn, khai th¸c qu¸ møc, qui ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi vïng ven biÓn, hñy ho¹i vµ g©y « nhiÔm m«i tr−êng.... ®−îc coi lµ nh÷ng nguyªn nh©n cã nh÷ng t¸c ®éng vµ ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn suy gi¶m nguån lîi vµ thay ®æi cÊu tróc ®a d¹ng sinh häc cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé. HÖ sè tai biÕn (RQ) cña mét sè yÕu tè trong m«i tr−êng n−íc nh−: hµm l−îng DÇu, Nitrit vµ Nitrat, chÊt r¾n l¬ löng (TTS), Xyanua cã xu h−íng t¨ng dÇn theo thêi gian. HÖ sè tai biÕn trung b×nh (RQtstb) cña c¸c yÕu tè m«i tr−êng n−íc ë khu vùc ven bê T©y vÞnh B¾c Bé lµ 0,62 vµ cã xu h−íng t¨ng dÇn tõ n¨m 1995 ®Õn 2002, v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp lµ 0,75 vµo c¸c n¨m 1999, 2001 vµ 2002. Nh− vËy, m«i tr−êng n−íc ë khu vùc ven bê miÒn B¾c ®· cã biÓu hiÖn bÞ « nhiÔm côc bé theo c¸c n¨m sÏ g©y ¶nh h−ëng bÊt lîi ®Õn nguån lîi §VTM hai m¶nh vá sèng ë vïng triÒu. -- 16 --
So s¸nh víi kÕt qu¶ nghiªn cøu tr−íc ®©y, sau kho¶ng 10-15 n¨m tr÷ l−îng nguån lîi cña nhiÒu loµi §VTM cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao ®· bÞ suy gi¶m kho¶ng 30-35%, nhiÒu loµi lµ ®èi t−îng khai th¸c chñ yÕu tr−íc ®©y, hiÖn nay s¶n l−îng khai th¸c cßn rÊt thÊp. 3.7. §Ò xuÊt gi¶i ph¸p b¶o tån vµ sö dông hîp lý 3.7.1. Quan ®iÓm b¶o tån, ph¸t triÓn vµ sö dông hîp lý CÇn cã sù qu¶n lý tæng hîp, ®a ngµnh, cã sù phèi hîp ®ång bé gi÷a c¸c c¬ quan qu¶n lý tõ Trung −¬ng - ®Þa ph−¬ng vµ céng ®ång ®Þa ph−¬ng. Khai th¸c hîp lý ph¶i kÕt hîp víi b¶o tån nguån lîi §VTM hai m¶nh vá. Kh«i phôc, t¸i t¹o vµ bæ sung nguån lîi tù nhiªn. B¶o vÖ c¸c b·i ®Î, b·i gièng vµ qui ®Þnh mïa vô, kÝch cì khai th¸c, ph©n vïng cÊm vµ h¹n chÕ khai th¸c trong mïa sinh s¶n. 3.7.2. B¶o vÖ m«i tr−êng vµ hÖ sinh th¸i vïng triÒu B¶o vÖ m«i tr−êng ë c¸c khu vùc b·i ®Î, b·i gièng cña c¸c loµi §VTM hai m¶nh vá, tÝnh to¸n søc chÞu t¶i m«i tr−êng ë tõng khu vùc. Qui ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ph¶i g¾n liÒn, lång ghÐp víi b¶o vÖ m«i tr−êng ven biÓn vµ th©n thiÖn víi m«i tr−êng. Hoµn chØnh vµ t¨ng c−êng luËt ph¸p trong b¶o vÖ m«i tr−êng vµ nguån lîi thuû s¶n. Tuyªn truyÒn, gi¸o dôc céng ®ång vµ n©ng cao n¨ng lùc qu¶n lý. 3.7.3. Khai th¸c hîp lý Khai th¸c ®óng mïa vô, ®óng kü thuËt vµ khoa häc, cÊm/h¹n chÕ khai th¸c vµo thêi kú sinh s¶n tËp trung cña nhiÒu loµi §VTM hai m¶nh vá vµo th¸ng 5 hµng n¨m. Khai th¸c cã h¹n ®Þnh trong kh¶ n¨ng cho phÐp cña tõng loµi/nhãm loµi ®Ó quÇn thÓ cã thÓ tù kh«i phôc ngoµi tù nhiªn. Khai th¸c kÕt hîp víi b¶o tån vµ ph¸t triÓn nguån lîi tù nhiªn. Ph©n vïng khai th¸c hîp lý, cÊm khai th¸c trong khu vùc b·i gièng trong mïa vô sinh s¶n tõ th¸ng 4-5 vµ th¸ng 9-10 hµng n¨m. 3.7.4. Qui ho¹ch vµ ph¸t triÓn nghÒ nu«i C¸c ®Þa ph−¬ng cÇn chñ ®éng x©y dùng quy ho¹ch tæng thÓ vµ chi tiÕt cho nghÒ nu«i §VTM hai m¶nh vá. X¸c ®Þnh râ vïng qui ho¹ch nu«i, diÖn tÝch nu«i, sè hé nu«i, qui m« vµ h×nh thøc nu«i, tr¸nh t×nh tr¹ng ph¸t triÓn nghÒ nu«i mét c¸ch tù ph¸t, å ¹t nh− hiÖn nay. Dùa trªn kÕt qu¶ ®iÒu tra, nghiªn cøu, t¸c gi¶ ®· ®Ò xuÊt ph¸t triÓn 10 ®èi t−îng nu«i phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn, m«i tr−êng ë tõng vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé. Trong ®ã ®· x¸c ®Þnh c¸c h×nh thøc nu«i phæ biÕn lµ nu«i ®¸y ë c¸c b·i triÒu, b·i båi ë vïng cöa s«ng vµ nu«i mÆt n−íc ë c¸c vïng ven biÓn. Tuú theo tõng ®èi t−îng nu«i, cã thÓ dïng l−íi v©y nu«i ë b·i triÒu, giµn treo, lång bÌ hoÆc treo d©y. 3.7.5. B¶o tån vµ ph¸t triÓn nguån lîi tù nhiªn §Ó b¶o tån vµ ph¸t triÓn nguån lîi tù nhiªn, tr−íc m¾t cÇn khoanh vïng b¶o vÖ 4 khu vùc b·i gièng t¹i vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé gåm: B·i gièng sè 1: thuéc khu vùc V¹n Ninh, Mãng C¸i (Qu¶ng Ninh), ph¹m vi b·i gièng giíi h¹n trong kho¶ng 30 km2 ch¹y dµi tõ V¹n Ninh ®Õn hßn §¸ Chång. B·i gièng sè 2: Thuéc khu vùc Tiªn Yªn, Hµ Cèi (Qu¶ng Ninh), diÖn tÝch ph©n bè cña b·i gièng −íc tÝnh kho¶ng 50 km2, ph¹m vi b·i gièng ch¹y dµi tõ l¹ch Tiªn Yªn ®Õn cöa M« vµ tõ V¹n Hoa - Ch−¬ng C¶ - Tïng Géi. B·i gièng sè 3: Thuéc khu vùc Hoµnh Bå (Qu¶ng Ninh), ph¹m vi ch¹y dµi tõ TuÇn Ch©u ®Õn Hoµnh Bå. Khu vùc b·i gièng sè 4: Thuéc khu vùc xung quanh cöa Ba L¹t (Th¸i B×nh), ph¹m vi ph©n bè ë vïng cöa s«ng ven biÓn ch¹y dµi tõ Giao Xu©n (Nam §Þnh) -- 17 --
®Õn Nam H−ng (Th¸i B×nh) ë hai bªn cöa Ba L¹t, víi diÖn tÝch kho¶ng 100 km2. ViÖc b¶o vÖ c¸c b·i gièng trong mïa vô sinh s¶n sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c quÇn thÓ tù kh«i phôc l¹i nguån lîi tù nhiªn vµ duy tr× bÒn v÷ng s¶n l−îng khai th¸c hµng n¨m. 3.7.6. Tuyªn truyÒn, gi¸o dôc vµ n©ng cao nhËn thøc céng ®ång - T¨ng c−êng c«ng t¸c tuyªn truyÒn, gi¸o dôc cho ng− d©n khai th¸c ®Þa ph−¬ng vÒ c«ng t¸c b¶o vÖ vµ sö dông hîp lý nguån lîi th«ng qua c¸c ph−¬ng tiÖn ®µi, b¸o, ti vi vµ c¸c tê r¬i, Ên phÈm. KhuyÕn khÝch céng ®ång tham gia vµo c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr−êng vµ b¶o tån nguån lîi thuû s¶n dùa trªn c¬ së céng ®ång. - X¸c ®Þnh râ vai trß vµ tr¸ch nhiÖm cña céng ®ång. Trong ®ã, ®· x¸c ®Þnh râ ®−îc vai trß vµ tr¸ch nhiÖm cña ng− d©n, vai trß vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c nhµ qu¶n lý, tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, vai trß vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c tæ chøc nghiªn cøu khoa häc. KÕt luËn vμ kiÕn nghÞ * KÕt luËn: 1. §· x¸c ®Þnh ®−îc khu hÖ §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé cã 182 loµi, thuéc 106 gièng vµ 34 hä, n»m trong 8 bé, chiÕm 49,5% sè loµi ë vÞnh B¾c Bé vµ chiÕm 30,3% sè loµi ë biÓn ViÖt Nam. Trong ®ã, ®· ph¸t hiÖn bæ sung thªm 8 loµi míi lÇn ®Çu tiªn ghi nhËn ph©n bè ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé. §· cËp nhËt, chØnh söa tªn khoa häc cña 25 loµi theo danh ph¸p ph©n lo¹i míi ®−îc sö dông hiÖn nay trªn thÕ giíi. 2. KÕt qu¶ nghiªn cøu sinh häc ph©n tö vµ gi¶i m· tr×nh tù ADN ®· lµm s¸ng tá h¬n vµ gi¶i quyÕt ®−îc h¹n chÕ, khã kh¨n trong viÖc ph©n lo¹i c¸c mÉu loµi: Ngao dÇu (Meretrix meretrix), Ngao v©n (M. lusoria), Nghªu (M. lyrata), Ngã (Cyclina sinensis) b»ng ph−¬ng ph¸p h×nh th¸i. Tu hµi ph©n bè ë vÞnh Nha Trang vµ ph©n bè ë Qu¶ng Ninh chØ lµ cïng 1 loµi vµ cã tªn khoa häc lµ Lutraria rhynchaena Jonas, 1844. 3. §a d¹ng thµnh phÇn loµi cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá cã sù biÕn ®éng gi÷a c¸c khu vùc ®Þa lý, ®é s©u, ®íi triÒu vµ phô thuéc vµo sù ®a d¹ng cña c¸c kiÓu sinh c¶nh ë vïng triÒu. ChØ sè ®a d¹ng sinh häc Shannon – Weiner (H’) dao ®éng tõ 2,9-4,5; ChØ sè phong phó vÒ thµnh phÇn loµi (d) dao ®éng tõ 9,3-19,7; ChØ sè c©n b»ng (J’) dao ®éng tõ 0,5-0,9 vµ chØ sè −u thÕ Simpson (λ) dao ®éng tõ 1,9-3,5. Møc ®é t−¬ng ®ång vÒ cÊu tróc quÇn x·, chØ sè t−¬ng ®ång vµ chØ sè loµi chung vÒ thµnh phÇn loµi gi÷a c¸c khu vùc nghiªn cøu ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé ®Òu cã sù biÕn ®éng nhá vµ møc ®é t−¬ng ®ång thÊp. Møc ®é t−¬ng ®ång vÒ cÊu tróc c¸c quÇn x· §VTM hai m¶nh vá biÕn ®éng trong kho¶ng tõ 40,9% – 47,0%. ChØ sè t−¬ng ®ång Sorensen (S) biÕn ®éng trong kho¶ng tõ 0,34 – 0,49 vµ ChØ sè loµi chung (K) biÕn ®éng trong kho¶ng tõ 20,3% – 32,5%. 4. Ph©n bè nguån lîi §VTM hai m¶nh vá cã sù kh¸c nhau vµ biÕn ®éng gi÷a c¸c kiÓu sinh c¶nh, khu vùc ®Þa lý, ®íi triÒu vµ ®é s©u mùc n−íc thuû triÒu. CÊu tróc quÇn x· §VTM hai m¶nh vá thÓ hiÖn tÝnh thÝch nghi sinh th¸i ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé, bao gåm 5 tËp hîp quÇn x· chñ yÕu ®Æc tr−ng cho 5 kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau lµ: (1) §¸y bïn vµ bïn-c¸t; (2) §¸y c¸t vµ c¸t-bïn; (3) C©y rõng ngËp mÆn; (4) R¹n ®¸, m¶nh vôn san h« vµ (5) Sèng ®ôc trong gç, ®¸ hoÆc trong c¸c t¶ng san h« chÕt. 5. Trong sè 182 loµi ph©n bè ë vïng triÒu ven bê T©y vÞnh B¾c Bé, ®· ph¸t hiÖn ®−îc 33 loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, n»m trong 4 bé vµ 12 hä. Sè l−îng loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ -- 18 --
cao tËp trung chñ yÕu ë hä Ngao (Veneridae) cã 12 loµi, tiÕp ®Õn lµ hä Sß (Arcidae) cã 4 loµi, c¸c hä Hµu (Ostreidae) vµ hä Mãng tay (Solenidae) ®Òu cã 3 loµi, c¸c hä VÑm (Mytilidae), hä Bµn mai (Pinnidae) vµ hä Väp (Mactridae) ®Òu cã 2 loµi, 5 hä cßn l¹i lµ Pectinidae, Lucinidae, Psammobidae, Glauconomidae vµ Corbulidae ®Òu cã 1 loµi. 6. Tr÷ l−îng tøc thêi −íc tÝnh ë 4 vïng triÒu ven bê T©y VBB ®¹t 68.763 tÊn vµ kh¶ n¨ng khai th¸c lµ 34.382 tÊn. Trong ®ã, tr÷ l−îng trong vïng nu«i lµ 26.497 tÊn (chiÕm 38 %) vµ tr÷ l−îng ngoµi vïng nu«i lµ 42.266 tÊn (chiÕm 62 %). Tr÷ l−îng cña c¸c loµi kinh tÕ chiÕm tû träng lín trong cÊu tróc nguån lîi §VTM hai m¶nh vá ë 4 vïng triÒu ven bê T©y VBB (®¹t 45.761 tÊn, chiÕm 66%). Trong ®ã, 5 loµi cã tr÷ l−îng lín nhÊt lµ loµi D¾t (12.946 tÊn), Don (11.626 tÊn), Ngao (9.933 tÊn), Nghªu bÕn tre (9.253 tÊn) vµ Hµu cöa s«ng (966 tÊn). 7. S¶n l−îng khai th¸c trung b×nh hµng n¨m ë 4 vïng triÒu ven bê T©y VBB ®¹t kho¶ng 29.618 tÊn. Trong ®ã, s¶n l−îng khai th¸c t¹i Qu¶ng Ninh ®¹t 15.567 tÊn, Th¸i B×nh ®¹t 10.238 tÊn, NghÖ An ®¹t 2.743 tÊn vµ t¹i Qu¶ng B×nh ®¹t 1.070 tÊn. Tæng s¶n l−îng khai th¸c chung ch−a v−ît qu¸ ng−ìng khai th¸c bÒn v÷ng cho phÐp, nh−ng hÇu hÕt c¸c loµi kinh tÕ ®· vµ ®ang trong t×nh tr¹ng bÞ khai th¸c qu¸ møc vµ liªn tôc nhiÒu n¨m. Do vËy, kh¶ n¨ng t¸i t¹o quÇn thÓ vµ duy tr× tr÷ l−îng cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá ë vïng triÒu ven bê T©y VBB lµ rÊt thÊp. Nguy c¬ bÞ suy gi¶m chÊt l−îng nguån lîi vµ cÊu tróc §DSH cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá sÏ rÊt nhanh chãng nÕu kh«ng cã nh÷ng biÖn ph¸p qui ho¹ch vµ qu¶n lý kÞp thêi. 8. Vïng triÒu vµ cöa s«ng ven bê T©y VBB cã tiÒm n¨ng lín ®Ó ph¸t triÓn nghÒ nu«i §VTM hai m¶nh vá. Tuy nhiªn, nghÒ nu«i hiÖn nay vÉn ®ang cßn mang tÝnh tù ph¸t, nguån gièng chñ yÕu thu gom tõ tù nhiªn. Sù hç trî cña Nhµ n−íc vÒ vèn, c«ng nghÖ, kü thuËt cßn h¹n chÕ. TÝnh æn ®Þnh cña nghÒ nu«i vÉn cßn thÊp, hÇu hÕt vÉn phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn. HiÖu qu¶ kinh tÕ cña nghÒ nu«i §VTM hai m¶nh vá ch−a thùc sù cao, ng− d©n nu«i n¨m ®−îc mïa, n¨m mÊt mïa, g©y ¶nh h−ëng lín ®Õn ®êi sèng kinh tÕ - x· héi cña ng−êi d©n. 9. TiÒm n¨ng chÕ biÕn vµ thÞ tr−êng tiªu thô §VTM hai m¶nh vá ë trong n−íc vµ xuÊt khÈu lµ rÊt lín. Tuy nhiªn, s¶n phÈm xuÊt khÈu hiÖn nay ch−a ®a d¹ng, chñ yÕu chØ ë d¹ng th« lµ s¶n phÈm t−¬i vµ thÞt ®«ng l¹nh. §èi t−îng xuÊt khÈu chiÕm tû träng lín hiÖn nay lµ Nghªu (Meretrix lyrata) vµ Ngao (M. Meretrix, M. lusoria). CÇn ph¸t triÓn vµ ®a d¹ng ho¸ c¸c mÆt hµng xuÊt khÈu tiÒm n¨ng nh−: Tu hµi (Lutraria rhynchaena), Sß huyÕt (Anadara granosa), Ng¸n (Eamesiella corrugata), Sß l«ng (A. subcrenata), VÑm xanh (Perna viridis), Hµu (Crassostrea rivularis), §iÖp (Pectinidae), Ngao hoa (Paphia undulata), Ngao lôa (P. textile). ThÞ tr−êng xuÊt khÈu chÝnh lµ Ch©u ©u (EU: §an M¹ch, Thuþ §iÓn, §øc, T©y Ban Nha, Italia, BØ, Hµ Lan, Anh, Ph¸p, Bå §µo Nha, CH SÐc, ¸o...), vµ c¸c n−íc kh¸c nh− Trung Quèc, Hµn Quèc, NhËt B¶n, Australia, Hång K«ng, §µi Loan, Singapore, Mü vµ Niu Di-L©n. 10. Nguyªn nh©n g©y suy gi¶m nguån lîi vµ cÊu tróc §DSH cña quÇn x· §VTM hai m¶nh vá bao gåm c¶ yÕu tè tù nhiªn vµ yÕu tè nh©n t¹o, trong ®ã, yÕu tè do con ng−êi g©y ra ®−îc xem lµ quan träng nhÊt. §Ó sö dông hîp lý nguån lîi, cÇn cã sù kÕt hîp ®ång bé nhiÒu biÖn ph¸p, cã tÝnh tæng hîp vµ liªn ngµnh. KÕt hîp b¶o tån, khai th¸c hîp lý vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. * KiÕn nghÞ: -- 19 --
1. §Ó b¶o tån vµ ph¸t triÓn nguån lîi §VTM hai m¶nh vá, biÖn ph¸p tr−íc m¾t cã tÝnh hiÖu qu¶ vµ kh¶ thi lµ cÊm/h¹n chÕ khai th¸c trong thêi kú ®Ønh sinh s¶n cña c¸c loµi §VTM hai m¶nh vá t¹i c¸c b·i gièng vµo kho¶ng th¸ng 5 hµng n¨m. 2. Nghiªn cøu øng dông vµ më réng qui m« s¶n xuÊt gièng mét sè ®èi t−îng cã gi¸ trÞ kinh tÕ phôc vô ph¸t triÓn nghÒ nu«i vµ th¶ bæ sung nguån gièng ra ngoµi tù nhiªn nh−: Ngao/Nghªu (Meretrix), Tu hµi (Lutraria rhynchaena), Sß huyÕt (Anadara granosa), Sß l«ng (A. subcrenata), VÑm xanh (Perna viridis), Hµu (Crassostrea rivularis), §iÖp (Pectinidae), Ngao hoa (Paphia undulata), Ngao lôa (P. textile) vµ Ng¸n (Eamesiella corrugata). 3. C«ng nghÖ ph©n tÝch sinh häc ph©n tö vµ gi¶i m· tr×nh tù ADN lµ mét trong nh÷ng c«ng cô h÷u hiÖu trong viÖc ®Þnh lo¹i tªn loµi. V× vËy, ®èi víi mét sè loµi khã kh¨n trong viÖc ph©n biÖt b»ng h×nh th¸i, cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p nµy ®Ó hç trî cho viÖc ph©n lo¹i. 4. CÇn nghiªn cøu, b¶o tån chuyÓn vÞ mét sè loµi §VTM hai m¶nh vá cã gi¸ trÞ kinh tÕ, quÝ hiÕm ®· ®−îc liÖt kª trong s¸ch ®á ViÖt Nam nh»m b¶o tån §DSH vµ ®a d¹ng ho¸ s¶n phÈm cho xuÊt khÈu. 5. CÇn cã ch−¬ng tr×nh ®¸nh gi¸ tæng thÓ nguån lîi §VTM hai m¶nh vá biÓn ViÖt Nam, lµm c¬ së khoa häc cho khai th¸c vµ sö dông hîp lý nguån lîi. -- 20 --