!
507
MỘT SỐ TRAO ĐỔI VỀ ĐIỀU HÀNH LÃI SUẤT CỦA NGÂN HÀNG
NHÀ NƯỚC VIỆT NAM GIAI ĐOẠN NĂM 2004-2014
ThS. Phạm Thị Bảo Oanh
Trường Đại học Thăng Long
Tóm tắt
Điều hành lãi suất đang dần trở thành trọng tâm trong điều hành chính sách tiền
tệ (CSTT) của các ngân hàng trung ương (NHTW) trên thế giới. Thông qua điều hành
lãi suất, NHTW có thể kiểm soát giá cả từ đó kiềm chế lạm phát, kích thích kinh tế phát
triển ổn định. Tuy nhiên, thời gian qua, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) khá
lúng túng trong điều hành lãi suất. Lãi suất chưa mang tính định hướng thị trường. Do
đó, nghiên cứu này được thực hiện nhằm tìm hiểu và đánh giá thực trạng điều hành lãi
suất của NHNN giai đoạn năm 2004-2014, nhận diện các hạn chế, nguyên nhân của
hạn chế trong công tác điều hành lãi suất của NHNN và đưa ra kiến nghị nhằm khắc
phục các hạn chế này.
Từ khóa: Chính sách tiền tệ, điều hành lãi suất, ngân hàng trung ương.
Abstract
Interest rate is becoming the focus of monetary policy management of the central
bank in the world. Using the interest rate based monetary policy, the central bank can
control prices and then inflation, stimulating economic development stability.
However, State Bank of Vietnam (SBV) is still facing difficulties in managing interest
rate. Interest rates are not market oriented. Therefore, this study was conducted to
analyse the interest rate management by State Bank of Viet Nam in the period of 2004-
2014, identify limitations, causes of limitations and make recommendations to
overcome these limitations.
Key words: Monetary policy, interest rate management, central bank.
1. Điều hành lãi suất của ngân hàng trung ương
Điều hành lãi suất của NHTW là việc NHTW sử dụng các công cụ lãi suất của
CSTT để điều tiết thị trường, đảm bảo thị trường tiền tệ hoạt động theo đúng quy luật
từ đó đạt được các mục tiêu đề ra. Điều hành lãi suất là nội dung của điều hành CSTT,
do vậy, mục tiêu điều hành CSTT chi phối toàn bộ các quyết định của NHTW trong
điều hành lãi suất.
!
508!
Cuối những năm 1970, một số NHTW trên thế giới thực hiện CSTT theo đuổi
mục tiêu cung tiền (Money Targeting)1, lấy cung tiền làm cơ sở kiểm soát lạm phát,
kích thích kinh tế phát triển. Chính sách này được xây dựng dựa trên quan điểm của
M.Friedman. Friedman cho rằng, NHTW cần kiểm soát cung tiền chặt chẽ, bởi cung
tiền là nhân tố tác động đến tất cả các yếu tố: sản lượng, lãi suất và giá cả [2]. Khi
NHTW tăng/giảm cung tiền sẽ kéo theo sự thay đổi của các đại lượng khác như sản
lượng, giá cả và lãi suất. Như vậy, với CSTT theo đuổi mục tiêu cung tiền, NHTW
không tập trung kiểm soát lãi suất mà trọng tâm là kiểm soát tổng lượng tiền cung ứng
cho nền kinh tế, từ đó lãi suất phải tự điều chỉnh phù hợp với yêu cầu của thị trường.
Tuy nhiên, thực tế cho thấy điều hành CSTT theo mục tiêu cung tiền có nhiều hạn chế.
Các NHTW không những gặp khó khăn trong quản lý tổng cung tiền của nền kinh tế
mà việc kiểm soát lạm phát thông qua kiểm soát cung tiền nhiều trường hợp không
hiệu quả.
Từ giữa những năm 1980, NHTW của một số quốc gia phát triển như:
NewZealand, Canada, Anh, Thụy Điển, Phần Lan, Australia… [10] chuyển sang thực
hiện CSTT theo đuổi mục tiêu lạm phát (Inflation Targeting)2, trong đó, chính phủ và
NHTW cùng xác định mức lạm phát mục tiêu và sử dụng mọi công cụ của CSTT để
đạt được mục tiêu này. CSTT theo mục tiêu lạm phát đặc biệt nhấn mạnh vai trò của
lãi suất, coi lãi suất là nhân tố quyết định đến mức giá chung của nền kinh tế, thông
qua việc kiểm soát, đảm bảo duy trì lãi suất mục tiêu từ đó tác động đến lãi suất thị
trường, trên cơ sở này đạt được mục tiêu lạm phát đề ra, kích thích kinh tế phát triển
bền vững. CSTT theo đuổi mục tiêu lạm phát được xây dựng trên cơ sở học thuyết
Keynes, dựa vào động cơ đầu cơ của các nhà đầu tư trên thị trường để điều tiết nền
kinh tế [1]. Khi NHTW công bố mức lãi suất mục tiêu, các nhà đầu tư tin rằng NHTW
sẽ có một loạt các động thái đi kèm để đạt được mục tiêu lãi suất này, do vậy, để đảm
bảo lợi ích của mình, các nhà đầu tư sẽ đưa ra quyết định mua/bán trái phiếu chính phủ
từ đó tác động đến cung tiền, sản lượng và giá cả trong nền kinh tế.
Để xây dựng công thức xác định lãi suất khi NHTW theo đuổi mục tiêu lạm phát,
năm 1993, J.B Taylor nghiên cứu chính sách lãi suất của Fed giai đoạn năm 1987-1992
trong bối cảnh kinh tế Mỹ phát triển chậm lại do CSTT thắt chặt nhằm đối phó với
cuộc khủng hoảng giá dầu mỏ và trường hợp Đông Đức, Tây Đức sau khi sáp nhập,
nhu cầu đầu tư gia tăng khiến ngân sách thâm hụt nghiêm trọng, lạm phát tăng. Taylor
phát hiện lãi suất của Fed tuân theo nguyên tắc nhất định đối với lạm phát và tăng
trưởng kinh tế. Taylor đã nghiên cứu và xây dựng công thức xác định lãi suất điều
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
1 NHTW sử dụng kết hợp các công cụ điều hành CSTT để đảm bảo đạt được mức cung tiền đã định trước
2 NHTW sử dụng kết hợp các công cụ điều hành CSTT để đảm bảo đạt được mức lạm phát đã định trước
!
509
hành của NHTW- thường được biết đến với tên gọi quy tắc Taylor (Taylor Ruler) - và
sử dụng phương pháp mô phỏng để xem xét lại lãi suất điều hành của Fed. Ông nhận
thấy quy tắc Taylor mô tả chính sách của Fed “chính xác một cách đáng ngạc
nhiên”[12]. Taylor cho rằng công thức xác định lãi suất “nhất định phải là công thức
cơ học”, song ông cũng không phủ nhận để có thể xác định mức lãi suất mục tiêu hợp
lý, thích hợp trong từng giai đoạn, NHTW phải tính đến nhiều yếu tố khác. Nghiên cứu
của Benjamin M. Friedman, Kenneth N. Kuttner cho rằng lãi suất điều hành của
NHTW phải dựa trên mức dự trữ của các NHTM, hiệu quả thanh khoản của hệ thống
các NHTM, độ co dãn của cầu tiền với mức dự trữ của các NHTM [13]. Hiện nay, kết
quả nghiên cứu của Taylor đang được sử dụng rộng rãi trên thế giới và trở thành công
cụ để các quốc gia xem xét, đánh giá và điều chỉnh CSTT.
2. Thực tế điều hành lãi suất của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam
2.1. Mục tiêu điều hành chính sách tiền tệ
Luật NHNN năm 1997 xác định mục tiêu của CSTT: “Nhằm ổn định giá trị đồng
tiền, kiềm chế lạm phát, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc
phòng, an ninh và nâng cao đời sống của nhân dân[7]”.
Sau đó, Luật NHNN năm 2010 đã thu hẹp mục tiêu của CSTT: “Ổn định giá trị
đồng tiền biểu hiện bằng chỉ tiêu lạm phát, quyết định sử dụng các công cụ và biện
pháp để thực hiện mục tiêu đề ra[8]”. Tuy nhiên, Luật NHNN năm 2010 cũng quy
định quá trình điều hành CSTT của NHNN phải đạt được một loạt các nội dung: “Ổn
định giá trị đồng tiền; bảo đảm an toàn hoạt động ngân hàng và hệ thống các tổ chức
tín dụng; bảo đảm sự an toàn, hiệu quả của hệ thống thanh toán quốc gia; góp phần
thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội [8]”.
Về bản chất, CSTT của Việt Nam là chính sách đa mục tiêu, chưa xác định được
mục tiêu cuối cùng trong quá trình điều hành. Việc này khiến CSTT vi phạm quy tắc
bộ ba bất khả thi. Bởi về nguyên tắc, điều hành CSTT luôn phải xác định mục tiêu ưu
tiên hàng đầu, từ đó đưa ra các quyết định điều hành chính xác3 [14].
Như vậy, ngay từ bước xác định mục tiêu điều hành CSTT của NHNN đã có bất
cập, dẫn đến việc NHNN chưa giải quyết xong vấn đề kiểm soát lạm phát đã phải tính
đến việc giữ ổn định tỷ giá và kích thích kinh tế phát triển theo đúng chỉ tiêu kế hoạch
được giao. Điều này đã lý giải tại sao thời gian qua, NHNN khá lúng túng trong điều
hành lãi suất.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
3 Bộ ba bất khả thi (Impossible Trinity) cho rằng NHTW không thể thực hiện đồng thời đạt cả ba mục
đích: kích thích kinh tế phát triển, kiểm soát lạm phát và ổn định tỷ giá. Khi NHTW muốn kích thích
kinh tế phát triển cần hy sinh mục tiêu lạm phát, và khi lạm phát tăng sẽ khiến tỷ giá tăng và ngược lại.
!
510!
2.2. Phương pháp xác định lãi suất
Để đảm bảo đạt được các mục tiêu đề ra, NHNN duy trì CSTT vừa theo đuổi
mục tiêu cung tiền4, vừa theo đuổi mục tiêu tỷ giá5 nên việc NHNN phải gồng mình
tính toán, điều chỉnh các mức lãi suất cũng như điều hành lãi suất trong từng giai đoạn,
khiến cho các quyết định trở lên chồng chéo và phải quay trở lại sử dụng phương pháp
chỉ huy là điều không thể tránh khỏi.
Theo Khoản 2, Điều 3 Luật NHNN năm 2010: “Quốc hội quyết định chỉ tiêu lạm
phát hằng năm được thể hiện thông qua việc quyết định chỉ số giá tiêu dùng và giám
sát việc thực hiện chính sách tiền tệ quốc gia.” Và theo Khoản 4, Điều 3 của Luật này:
“Chính phủ trình Quốc hội quyết định chỉ tiêu lạm phát hằng năm. Thủ tướng Chính
phủ, Thống đốc Ngân hàng Nhà nước quyết định việc sử dụng các công cụ và biện
pháp điều hành để thực hiện mục tiêu chính sách tiền tệ quốc gia theo quy định của
Chính phủ.[8]”
Quy định này đã chi phối việc tính toán và đưa ra các mức lãi suất của NHNN.
Trong đó, NHNN phải căn cứ vào tình hình phát triển kinh tế, tình trạng lạm phát, biến
động tỷ giá hối đoái trên thị trường, mức cung tiền của NHNN, nhu cầu vốn thực tế
của thị trường và sự chỉ đạo trực tiếp của Chính phủ để tính toán ra các mức lãi suất cơ
bản, lãi suất tái cấp vốn, lãi suất tái chiết khấu, lãi suất cho vay qua đêm, lãi suất chào
mua thị trường mở mà không dựa vào bất cứ một công thức hay phương pháp định
lượng cụ thể nào.
Cụ thể, nếu như Quyết định số 546/2002/QĐ-NHNN ban hành ngày 30/5/2002
mở đường cho các tổ chức tín dụng Việt Nam (TCTD) trong việc được tự mình tính
toán lãi suất kinh doanh bằng đồng Việt Nam6, tạo cơ hội cho lãi suất kinh doanh của
các TCTD tuân thủ theo đúng cung cầu vốn trên thị trường tiền tệ thì Quyết định số
16/2008/QĐ-NHNN ban hành ngày 16/5/2008 đã tuyên bố xóa bỏ cơ chế lãi suất thỏa
thuận trong hoạt động tín dụng thương mại bằng đồng Việt Nam, chấm dứt khoảng
thời gian 6 năm lãi suất tự điều chỉnh, quay trở lại với trần lãi suất huy động vốn và
cho vay.
Trong quyết định này, NHNN vẫn xác định lãi suất cơ bản tiếp tục là “cơ sở cho
các tổ chức tín dụng ấn định lãi suất kinh doanh[4] ” và là cơ sở để NHNN điều hành
lãi suất thị trường. Tuy nhiên, cơ sở xác định lãi suất cơ bản của NHNN không có sự
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
4 Thể hiện thông qua việc Quốc hội hàng năm giao chỉ tiêu tăng vốn đầu tư phát triển toàn xã hội,
NHNN thực hiện nhiệm vụ kiểm soát cung tiền, tăng trưởng tín dụng…
5 Thể hiện thông qua việc NHNN thường xuyên công bố tỷ giá bình quân liên ngân hàng, kết hợp quy
định biên độ giao động của tỷ giá hối đoái.!
6 Gồm: lãi suất huy động vốn và lãi suất cho vay
!
511
thay đổi, vẫn dựa vào “lãi suất cho vay thương mại” của 5 ngân hàng thương mại
(NHTM) nhà nước là Agribank, BIDV, Vietcombank, Vietinbank, MHB7; 20 NHTM
cổ phần, ngân hàng liên doanh như: ACB, Sacombank, Techcombank, Eximbank,
Habubank8, MB, Maritimebank, VIB, Saigonbank, Vpbank, HSBC, ANZ, Citibank,
VID Public, Indovinabank… [5] để tính toán mức lãi suất cơ bản. Điều này tạo ra sự
bất hợp lý khi lãi suất điều hành của NHNN được tính toán dựa trên các mức lãi suất
kinh doanh của NHTM, không phải bám theo các mục tiêu điều hành vĩ mô. Do đó, lãi
suất cơ bản không mang tính chất định hướng thị trường.
Không chỉ vậy, Quyết định số 16/2008/QĐ-NHNN cũng nêu rõ: “các TCTD ấn
định lãi suất kinh doanh bằng đồng Việt Nam đối với khách hàng không vượt quá
150% của lãi suất cơ bản do NHNN công bố.” Trong khi, bối cảnh kinh tế năm 2008
gặp nhiều khó khăn, để có thể bù đắp chi phí và tối đa hóa lợi nhuận, hầu hết TCTD áp
trần lãi suất cho vay theo quy định của NHNN làm lãi suất đầu ra trong hoạt động của
mình. Như vậy, về bản chất, một lần nữa, NHNN quay trở lại sử dụng phương pháp
chỉ huy, ban hành mức lãi suất cho vay và huy động vốn tối đa trong hoạt động kinh
doanh của các TCTD, lãi suất kinh doanh của các TCTD không còn bóng dáng của yếu
tố thị trường.
2.3. Thực tế điều hành lãi suất của Ngân hàng Nhà nước
Hình 1. Biến động lãi suất giai đoạn năm 2004-2014
Nguồn: NHNN và tính toán của tác giả
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
7 Nay đã sáp nhập vào BIDV
8 Nay đã sáp nhập vào SHB