Triết lý nhân sinh trong lễ hội Sen Đôn-ta của người Khmer Nam bộ

AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> TRIẾT LÝ NHÂN SINH TRONG LỄ HỘI SEN ĐÔN-TA CỦA NGƯỜI KHMER NAM BỘ<br /> <br /> Võ Văn Thắng1, Đinh Văn To2<br /> 1<br /> Trường Đại học An Giang<br /> 2<br /> Ban quản lý dự án đầu tư xây dựng công trình giao thông tỉnh An Giang<br /> <br /> Thông tin chung: ABSTRACT<br /> Ngày nhận bài: 14/05/2019<br /> Ngày nhận kết quả bình duyệt: Studying about the Sen Dolta festival of the Khmer people with four main<br /> 05/07/2019 rites at the temple and at each Khmer family which are the rice ball rite<br /> Ngày chấp nhận đăng: (Banh canh banh), the ancestor worshiping rite (Banh Sen Dolta), the<br /> 08/2019 festival (Banh phchum banh) and the ancestor farewell rite (Banh chuônh<br /> Title: Dolta), the author points out that the outstanding philosophical values of the<br /> Human philosophy in the Sen Khmers in this festival are the spirit of filial piety toward ancestors,<br /> Dolta festival of the Southern grandparents, and parents. Accordingly, the author finds it essential to<br /> Khmer people preserve and promote these values in order to diversify the spiritual and<br /> Keywords: cultural life of Khmer compatriots and to make more prosperous and<br /> Festival, Sen Dolta, filial healthier not only at the present but also in the future.<br /> piety, Khmer<br /> Từ khóa: TÓM TẮT<br /> Lễ hội, Sen Đôn-ta, hiếu đạo,<br /> Khmer Trên cơ sở tìm hiểu nội dung lễ hội Sen Đôn-ta của người Khmer Nam bộ với<br /> bốn nghi lễ chính tại Chùa và tại gia đình mỗi người dân tộc Khmer: lễ đặt<br /> cơm vắt (Banh canh banh), lễ cúng ông bà (Banh Sen Đôn-ta), lễ hội (Banh<br /> phchum banh) và lễ tiễn ông bà (Banh chuônh Đôn-ta), tác giả bài viết chỉ ra<br /> những giá trị triết lý nhân sinh nổi bật của người Khmer trong lễ này, đó là:<br /> tinh thần hiếu đạo với tổ tiên, ông bà, cha mẹ, qua đó tác giả cho rằng, cần<br /> phải bảo tồn và phát huy những giá trị này nhằm làm cho đời sống văn hóa<br /> tinh thần của đồng bào Khmer ngày càng phong phú và lành mạnh hơn ở<br /> hiện tại và tương lai.<br /> <br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU hạ, Sen Đôn-ta, Okombok,... Mỗi lễ hội mang ý<br /> Có thể nói rằng, người Khmer Nam bộ đã mang nghĩa khác nhau trên cơ sở tiếp thu giáo lý của<br /> đến cho vùng đất này một nền văn hóa mang bản Phật giáo. Trong đó, lễ hội Sen Đôn-ta là lễ lớn<br /> sắc độc đáo với các đặc điểm tôn giáo và dân tộc nhất trong các lễ hội truyền thống của cộng đồng<br /> hòa quyện vào nhau. Bản sắc ấy thể hiện qua các Khmer, nó góp phần hình thành nhân cách của<br /> lễ hội, phong tục tập quán, đạo đức, lối sống, nghệ người Khmer qua nhiều thế hệ, tiêu biểu nhất là<br /> thuật kiến trúc của những ngôi chùa Khmer cổ lòng hiếu thảo với ông bà tổ tiên, gắn con người<br /> kính. Đặc biệt nhất trong nét văn hoá của người với gia đình và nguồn cội, thể hiện nét đẹp văn<br /> Khmer là các lễ hội mang tính truyền thống và hóa, đời sống tinh thần, tín ngưỡng của đồng bào<br /> đặc trưng như lễ Chol Chnam Thmay, Lễ Nhập<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 30<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> dân tộc Khmer Nam bộ - nét đẹp toát lên từ chữ cùng chia buồn với bạn bè là người tìm không gặp<br /> “Hiếu”. ông bà, cha mẹ...<br /> 2. KHÁI QUÁT VỀ LỄ HỘI SEN ĐÔN-TA Truyền thuyết thứ hai lại cho rằng, lễ Sen Đôn-ta<br /> CỦA NGƯỜI KHMER được bắt nguồn từ sự tích kinh điển của Phật giáo.<br /> Nếu như trong đời sống tâm linh của người Kinh Truyền thuyết kể rằng, trong thời Đức Phật còn tại<br /> theo đạo Phật có lễ Vu Lan diễn ra vào rằm tháng thế, vào một đêm khuya, trong hoàng cung,<br /> 7 âm lịch (AL) hàng năm, được xem là mùa báo vua Bimbisara nghe tiếng gào thét, khóc lóc vì đói<br /> hiếu, thể hiện nét đẹp về lòng tri ân, hiếu thảo của khát. Nhà vua sợ hãi và truyền lệnh cho cận thần<br /> con cái với đấng sinh thành thì trong đời sống tâm mời các nhà bói toán xem nguyên do. Những nhà<br /> linh của người Khmer có lễ hội Sen Đôn-ta là lễ bói toán thưa rằng: “Đây là các ma quỷ chết oan,<br /> cúng ông bà, tổ tiên mang nét đẹp đậm đà bản sắc chết ức, không cha mẹ, không nhà cửa, anh em,<br /> văn hóa truyền thống, diễn ra trong ba ngày, từ 29 nay họ đến xin ăn uống. Nếu Hoàng Thượng<br /> tháng 8 đến ngày mùng 01 tháng 9 AL. Theo không lo cúng tế, e sợ có chuyện bắt 100 người<br /> phong tục của đồng bào Khmer Nam bộ, hằng nam, 100 người nữ và 100 con vật để làm lễ cúng<br /> năm, cứ vào ngày 29 tháng 8 đến ngày mùng 01 tế”. Nghe tin đó, hoàng hậu can gián: “Nếu Hoàng<br /> tháng 9 AL, đồng bào Khmer lại nô nức tổ chức lễ Thượng làm như vậy, 200 người này bị chết oan<br /> Sen Đôn-ta (người Khmer thường gọi là Pchum ức, những người thân của họ càng phẫn uất, vậy<br /> Ben) hay gọi là lễ cúng ông bà nhằm tưởng nhớ nó sẽ càng có hại cho mình và vương quốc”. Nhà<br /> đến công ơn và cầu phước cho linh hồn của các vua tìm đến chùa thỉnh ý Phật Thích ca và được<br /> bậc sinh thành, những người trong thân tộc quá cố Ngài bảo rằng: Đây là ma quỷ thuộc dòng tộc,<br /> và tri ân tổ tiên đã khai phá đất đai, phù hộ cho thuộc những người liên hệ đến nhà vua khi còn ở<br /> phum, sóc được bình an, thịnh vượng. Về nguồn dương gian nhiều đời, nhiều kiếp trước, nay ở<br /> gốc của lễ Sen Đôn-ta, có hai truyền thuyết được dưới âm phủ cực khổ thiếu ăn, thiếu mặc, đến cầu<br /> đề cập từ lâu đời. khẩn xin ăn uống nơi nhà vua. Nhưng ma quỷ<br /> chúng ta không thể cho vật thực, đồ ăn trực tiếp<br /> Truyền thuyết thứ nhất cho rằng, phần đông người<br /> được, mà phải dâng cúng vật thực đồ ăn đến các<br /> Khmer ở Nam bộ thường sinh sống bằng nghề<br /> vị có giới đức rồi nhờ các vị có giới đức ấy tụng<br /> nông, trồng lúa nước. Vào vụ trồng lúa bắt đầu từ<br /> kinh hồi hướng thì các ma quỷ thuộc ân nhân đã<br /> tháng 4 và đến đầu tháng 8 AL là thời gian nhổ<br /> quá cố mới thọ hưởng được do phép hồi hướng<br /> mạ, cấy lúa. Đây cũng là thời điểm vào mùa mưa,<br /> đó. Ma quỷ được hưởng đầy đủ vật thực nên đêm<br /> nước lũ dâng lên. Khi đã cấy lúa xong, đồng bào<br /> thứ nhất không nghe tiếng rên khóc. Qua đêm thứ<br /> Khmer thường chống xuồng, chèo ghe đi thăm hỏi<br /> hai, nhà vua lại nghe tiếng rên khóc tiếp tục. Sáng<br /> ông bà, cha mẹ già yếu, có khi đi vài ngày mới<br /> sớm hôm sau, nhà vua đến chùa bạch với Đức<br /> tới. Vì vậy, họ luôn chuẩn bị cẩn thận lương thực,<br /> Phật. Đức Phật dạy tiếp rằng: “Đêm trước, ma quỷ<br /> thực phẩm mang theo dùng và phần quà bánh biếu<br /> được ăn no đầy đủ nên không rên la. Đêm sau,<br /> cho ông bà, cha mẹ đều được chuẩn bị rất cẩn<br /> chúng lại rên la tiếp là vì chỉ ăn uống đầy đủ mà<br /> thận. Khi đến nơi ở của ông bà, cha mẹ, có người<br /> chưa có đồ mặc nên bị rét lạnh”. Nhà vua nghe<br /> vui mừng sum họp, người lại đau buồn chia ly bởi<br /> xong, về hoàng cung cho người chuẩn bị y áo<br /> một trong những người thân của họ đã mất vì tuổi<br /> cùng vật thực làm lễ dâng cúng đến chư tăng và<br /> già sức yếu hay bệnh tật, nhưng phận làm con ở<br /> nhờ chư tăng hồi hướng tiếp. Nhà vua không còn<br /> xa, đường xá cách trở, lo bận mưu sinh, không<br /> nghe tiếng rên than của ma quỷ nữa. Từ đó về sau,<br /> thường xuyên đến thăm hỏi nên không hay<br /> mỗi năm, cứ đến mùa là nhà vua lại cho thỉnh mời<br /> biết…. Dần dần những người cùng đi, họ hẹn hò<br /> chư tăng đến để làm lễ hồi hướng cho ma quỷ và<br /> gặp nhau ở một chỗ nào đó để làm lễ nhớ ơn hoặc<br /> <br /> <br /> 31<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> những người đã quá cố (Sơn Phước Hoan & Sơn này được tổ chức tại mỗi gia đình người dân tộc<br /> Ngọc Sang, 1999). Khmer. Trước đó, từng nhà dọn dẹp, trang trí<br /> Từ sự tích trong kinh điển Phật giáo nói trên, sạch đẹp. Trong ngày cúng ông bà này, mỗi gia<br /> người Khmer Nam bộ tổ chức Lễ Sen Đôn-ta đình chuẩn bị một mâm cơm thịnh soạn, có hoa<br /> hằng năm, nó trở thành phong tục, gắn với nghi quả, nhang đèn… rồi mời họ hàng và gia đình<br /> thức tôn giáo; họ nhờ sư sãi tụng kinh cầu phước sum họp đầy đủ cùng nhau cúng vái, mời linh<br /> cho ông bà, cha mẹ, họ tộc quá cố được mau hồn những người trong họ tộc đã quá cố về ăn<br /> chóng đầu thai kiếp khác sung sướng hơn. Sau uống. Chủ hộ khấn vái ba lần, mỗi lần rót trà,<br /> này, khi có sự xuất hiện của các ngôi chùa Phật rượu và gắp thức ăn mỗi thứ một ít vào chén,<br /> giáo, bà con người Khmer tụ hội về chùa để làm tiếp đó là đem ra sân, để cạnh hàng rào nơi sạch<br /> lễ cúng ông bà và quy định với nhau rằng, làm lễ sẽ và đốt nhang mời ma quỷ cùng về ăn. Vì theo<br /> Sen Đôn-ta trong 15 ngày, bắt đầu từ ngày 16 đến người Khmer, những linh hồn ma quỷ ấy đã dẫn<br /> cuối tháng 8 AL hàng năm, với bốn nghi lễ chính dắt ông bà của họ về nhà nhưng lại không dám<br /> tại chùa và tại mỗi nhà người dân Khmer, gồm: lễ lên ăn chung mâm nên họ phải mang ra ngoài<br /> đặt cơm vắt (Banh canh banh), lễ cúng ông bà cho ăn riêng. Họ khấn vái, mời ông bà, dòng họ<br /> (Banh Sen Đôn-ta), lễ hội (Banh phchum banh) và quá cố và ma quỷ ở lại ăn uống, vui chơi trong<br /> lễ tiễn ông bà (Banh chuônh Đôn-ta). ngày lễ.<br /> <br /> Một là, nghi thức Lễ đặt cơm vắt (Banh canh Ba là, lễ hội Banh Phchum Banh<br /> banh) Theo nghiên cứu của Trần Văn Bổn, trong<br /> Lễ đặt cơm vắt được tổ chức tại chùa. Các vị sư quyển sách Một số lễ tục dân gian người Khmer<br /> sãi, à cha phân công cho từng nhà, từng tổ (gọi Đồng bằng sông Cửu Long cho rằng, lễ hội này<br /> là Vênh) thay phiên nhau đem gạo nếp, thực có nơi còn gọi Lễ Hội linh. Lễ này được tổ chức<br /> phẩm, nhang đèn, tiền bạc… về chùa để tổ chức linh đình tại chùa, tất cả các gia đình trong<br /> nấu nướng và cúng liên tục trong thời gian 15 phum, sóc đều nấu một mâm cơm thật tươm tất<br /> ngày. Mỗi ngày nấu nhiều mâm cơm, đặc biệt mang đi chùa cúng vào ngày 30 tháng 8 AL.<br /> có một mâm cơm được vắt thành từng viên tròn Người Khmer quan niệm, ngày này là ngày hội<br /> bằng trái cam – người Khmer gọi là Bai banh những linh hồn người thân đã quá cố hội tụ về<br /> (cơm vắt). Theo các vị chức sắc ở phum, sóc thì chùa. Trước khi đem mâm cơm đến chùa, gia<br /> từ Bai banh bắt nguồn từ phạm ngữ Banh-đa, có chủ khấn vái bàn thờ tổ tiên trong gia đình. Bên<br /> nghĩa là phần cơm dâng cúng cho người đã chết. cạnh đó, người ta cũng có nhiều mâm cơm vắt<br /> Cơm vắt (Bai banh) được đặt trong mâm cùng (Bai banh) để cúng cho ma quỷ. Sau đó, gia<br /> với bánh trái, thức ăn, thức uống đem lên nhà đình, họ tộc, bạn bè (có nhà mời bạn bè là người<br /> hội (Sala) cúng Tam Bảo, có sự chứng kiến, Kinh láng giềng) cùng nhau ăn uống để đón<br /> tụng kinh của sư sãi nhằm cầu phước cho linh mừng Lễ. Tại chùa, các gia đình mời các vị sư<br /> hồn những người trong họ tộc đã quá cố. Sau tụng kinh cầu siêu và nhận hồng phúc mà chúng<br /> đó, người ta đem cơm vắt ra ngoài cúng cho ma con dâng cúng để sớm được siêu thoát.<br /> quỷ. Lễ đặt cơm vắt được cúng liên tục tại chùa Bốn là, lễ tiễn đưa ông bà (Banh chuônh Đôn-<br /> trong 15 ngày như thế. ta)<br /> Hai là, nghi thức Lễ cúng ông bà (Banh Sen Lễ tiễn đưa ông bà được tổ chức vào ngày cuối<br /> Đôn-ta) cùng tại mỗi gia đình. Mỗi gia đình đều làm một<br /> Lễ cúng ông bà được tổ chức vào ngày cuối của chiếc thuyền bằng bẹ chuối, dài từ 50 đến 70cm,<br /> thời gian Lễ đặt cơm vắt (ngày 30/8 AL) và vào trang trí cờ phướn màu sắc rực rỡ. Sau khi nấu<br /> chiều cùng ngày, sau khi cúng trên chùa. Nghi lễ mâm cơm thịnh soạn, họ chuẩn bị bốn chén<br /> <br /> <br /> 32<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> cơm, gắp thức ăn mỗi thứ một ít vào chén rồi chuối, có gắn thêm cờ phướn, hai hình nộm<br /> khấn vái và mang ra đặt trên thuyền, cùng với (tượng trưng cho tổ tiên) và các lễ vật cúng, mỗi<br /> lúa, gạo, muối, đậu, bánh trái… Chủ gia đình thứ một ít, có cả các gói gạo, muối, quần áo, tiền,<br /> đem thả trên sông hoặc kênh rạch, mé ruộng gần vàng mã… rồi người nhà thắp nhang đèn và mang<br /> nhà, nhằm đưa tiễn ông bà và ma quỷ cùng trở thuyền thả dưới dòng sông hay kênh rạch gần nhà<br /> về âm phủ, sau đó, tập trung về nhà cùng quây để đưa tiễn ông bà và những người thân quá cố về<br /> quần ăn uống, vui chơi với gia đình, họ hàng, bè lại thế giới bên kia.<br /> bạn. Đến đây xem như lễ hội Sen Đôn-ta kết Có thể nói, lễ hội Sen Đôn-ta của bà con người<br /> thúc. Ngày nay, lễ hội Sen Đôn-ta được người Khmer mang ý nghĩa rất sâu sắc về lòng hiếu<br /> Khmer tổ chức với thời gian ngắn hơn, trong ba kính, tưởng nhớ đến công ơn sinh thành, dưỡng<br /> ngày chính: dục của ông bà, cha mẹ, những người quá cố đối<br /> Ngày thứ nhất (ngày cúng tiếp đón): Mỗi gia đình với con cháu. Ngoài ra, Lễ này còn thể hiện nét<br /> đều dọn dẹp nhà cửa khang trang, lau chùi bàn thờ đẹp truyền thống của đời sống văn hóa tinh thần<br /> tổ tiên sạch sẽ ; sau đó, dọn mâm cơm, bánh trái, gắn với các hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng trong<br /> rượu trà…, mời các thành viên trong gia đình ngôi chùa Khmer Nam bộ.<br /> cùng đốt nhang, đèn, khấn vái mời linh hồn ông 3. NHỮNG GIÁ TRỊ TRIẾT LÝ NHÂN<br /> bà và người quá cố về ăn uống cùng con cháu. SINH TRONG LỄ HỘI SEN ĐÔN-TA<br /> Đến chiều, mọi người ăn mặc tươm tất, tiếp tục CỦA NGƯỜI KHMER<br /> dọn mâm cơm mới cúng ông bà rồi mời linh hồn<br /> Từ xa xưa, đồng bào Khmer cho rằng, ngoài thế<br /> ông bà cùng đến chùa nghe sư sãi tụng kinh cầu<br /> giới hiện hữu còn có thế giới linh hồn; con người<br /> siêu và thuyết pháp cho đến tối. Ngoài ra, các vị à<br /> chỉ chết đi về thể xác, còn linh hồn thì vẫn tồn tại<br /> cha lấy những nắm cơm vắt đựng trên mâm cúng<br /> ở cõi vĩnh hằng. Xuất phát từ đó, theo phong tục<br /> Tam Bảo, mời sư sãi tụng kinh cầu siêu cho linh<br /> của đồng bào Khmer Nam bộ, hàng năm cứ vào<br /> hồn những người quá cố, rồi đem ra ngoài để<br /> ngày 29 tháng 8 đến ngày mùng 01 tháng 9 AL,<br /> chung quanh chánh điện cúng cho những vong<br /> bà con lại nô nức tổ chức lễ Sen Đôn-ta hay gọi là<br /> hồn cô đơn, không có con cháu.<br /> lễ cúng ông bà nhằm tưởng nhớ đến công ơn và<br /> Ngày thứ hai (ngày cúng chính): Vào buổi trưa, cầu phước cho linh hồn của các bậc sinh thành,<br /> bà con người Khmer chuẩn bị mâm cơm cùng những người trong thân tộc quá cố và tri ân tổ tiên<br /> bánh, trái… mang vào chùa để tổ chức cúng chính đã khai phá đất đai, phù hộ cho phum, sóc được<br /> (cúng tập thể). Sau khi được các vị sư tụng kinh bình an, thịnh vượng. Lễ hội thể hiện được truyền<br /> cầu siêu cho tất cả các linh hồn ông bà của mọi thống đạo lý “cây có cội, nước có nguồn” của<br /> nhà trong phum, sóc, bà con Phật tử cùng ăn cộng đồng dân tộc Việt Nam, mang tính nhân văn<br /> uống, trao đổi kinh nghiệm trong công việc đồng và tính giáo dục đạo đức sâu sắc. Điều này còn<br /> áng và vui chơi tại chùa. Buổi chiều, họ rước linh cho thấy, đạo đức Phật giáo và đạo đức xã hội vốn<br /> hồn ông bà về nhà, làm mâm cơm mới để cúng và có sự tương đồng và tương quan sâu sắc, tạo nền<br /> mời ông bà ở lại chứng kiến cuộc sống sung túc tảng đạo đức xã hội, duy trì lối sống tốt đẹp của<br /> của con cháu. người Khmer ở các phum, sóc. Lễ hội Sen Đôn-ta<br /> Ngày thứ ba (ngày cúng tiễn): Mỗi nhà, bà con là lễ hội lớn trong năm, mang màu sắc tín ngưỡng<br /> Khmer chuẩn bị một mâm cơm, họ mời vài vị sư dân gian xen lẫn tôn giáo, chứa đựng nhiều yếu tố<br /> sãi cùng họ hàng, thân tộc trong phum, sóc đến tích cực, mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống<br /> nhà tụng kinh cầu siêu để tiễn đưa linh hồn người của dân tộc, có ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Triết lý<br /> quá cố. Riêng phần chuẩn bị cho ông bà, người nhân sinh nổi bật nhất của Lễ hội Sen Đôn-ta là tư<br /> thân quá cố, bà con làm chiếc thuyền bằng bẹ tưởng hiếu đạo với tổ tiên, ông bà, cha mẹ.<br /> <br /> <br /> 33<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> Trong hầu hết kinh sách của nhà chùa Khmer đều ai đối với cha mẹ không có lòng tin thì khuyến<br /> ghi lại rằng, từ khi được sinh ra cho đến khi khích, hướng dẫn cha mẹ an trú vào lòng tin; đối<br /> trưởng thành, con cái nhất định phải có bổn phận với cha mẹ theo ác nghiệp thì khuyến khích,<br /> báo hiếu đối với cha mẹ mình. Bổn phận, tiếng hướng dẫn cha mẹ an trú vào thiện nghiệp; đối với<br /> Khmer có nghĩa là Phia-ra-ci, đó là những nhiệm cha mẹ tham thì khuyến khích, hướng dẫn cha mẹ<br /> vụ được quy định khi con người bước vào những an trú vào bố thí; đối với cha mẹ theo tà kiến, ác<br /> vị trí xã hội. Có nhiều bổn phận khác nhau đối với kiến thì khuyến khích, hướng dẫn cha mẹ an trú<br /> các vị trí xã hội khác nhau như: cha mẹ đối với vào chánh kiến, trí tuệ. Như thế là làm đủ và trả<br /> con cái, con cái đối với cha mẹ, học trò đối với ơn đủ cho cha mẹ” (Thích Minh Châu, 2003, tr.<br /> người thầy, mê phum hay mê sóc đối với bà con 75). Công ơn sinh thành, dưỡng dục của cha mẹ<br /> trong phum, sóc và ngược lại bổn phận của bà con rộng lớn như trời biển, làm sao con cái có thể đáp<br /> đối với mê phum, mê sóc, bổn phận của người đền bằng những giá trị tầm thường như tiền bạc,<br /> dân đối với đất nước,… Báo hiếu, tiếng Khmer có của cải vật chất. Của cải vật chất không thể so<br /> nghĩa là Ka-ta-nhu, là việc thực hiện bổn phận của sánh được với những tình cảm thiêng liêng quý<br /> con cái đối với cha mẹ. Để thực hiện những bổn báu mà cha mẹ dành cho con. Vì vậy, để đền đáp<br /> phận của mình, người con không chỉ phải biết và công ơn cha mẹ, ngoài việc kính yêu, hiếu thuận<br /> hiểu rõ bổn phận của bản thân đối với cha mẹ mà và phụng dưỡng, con cái phải hết lòng quan tâm<br /> còn phải biết về những bổn phận của cha mẹ đối cha mẹ về mặt tinh thần, chăm lo đời sống tâm<br /> với bản thân mình, để từ đó, giúp cha mẹ thực linh của cha mẹ, chỉ như thế mới có thể báo hiếu<br /> hiện bổn phận đối với con cái. Đó cũng là một một cách trọn vẹn. Ngoài việc lo cho cha mẹ từng<br /> việc làm có hiếu với cha mẹ, bởi vì đã làm điều miếng ăn, giấc ngủ và làm cho cha mẹ sống vui vẻ<br /> tốt, làm cho cha mẹ vui lòng. hạnh phúc, người con cần phải biết hướng cha mẹ<br /> Đức Phật Thích ca lúc còn tại thế, khi thuyết pháp đi trên con đường lành. Đó là lo cho cha mẹ trong<br /> về công ơn cha mẹ được ghi lại trong bộ Kinh đời sống hiện tại và tương lai, lo cho cha mẹ lúc<br /> Tăng Chi Bộ, thuộc Tạng Kinh Pali, đã dạy: "Có sinh tiền và cả sau khi khuất bóng. Người con<br /> hai hạng người, này các Tỳ kheo, ta nói không thể khuyến khích, hướng dẫn cha mẹ có cuộc sống<br /> trả ơn được. Thế nào là hai? Đó là Mẹ và cha. chơn chánh để hiện tại được an lạc, hoan hỉ, hạnh<br /> Nếu một bên vai cõng mẹ, này các Tỳ kheo, nếu phúc trong đời sống vị lai. Nếu cha mẹ không có<br /> một bên vai cõng cha, làm vậy suốt 100 năm cho chánh tín thì người con giúp cha mẹ có chánh tín,<br /> đến 100 tuổi. Như vậy, này các Tỳ kheo, cũng nếu cha mẹ không có chính kiến thì người con<br /> chưa làm đủ hay trả ơn đủ cho mẹ và cha. Nếu giúp cha mẹ có chính kiến, nếu cha mẹ sống tà<br /> đấm bóp, thoa xức, tắm rửa, xoa gội, và dù tại mạng, tà nghiệp thì người con hướng cha mẹ về<br /> đấy, mẹ cha có vãi đại tiện, tiểu tiện, dù như vậy, với chánh mạng, chánh nghiệp… Cha mẹ không<br /> này các Tỳ kheo, cũng chưa làm đủ hay trả ơn đủ tin Tam bảo thì người con hướng dẫn cha mẹ kính<br /> mẹ và cha...". Ngài giải thích, vì sao công ơn cha tin, giúp cha mẹ quay về nương tựa Tam bảo.<br /> mẹ đối với con cái to lớn đến thế: "Vì cớ sao? Vì Người con chẳng những giúp cha mẹ tạo nhân<br /> rằng, này các Tỳ kheo, cha mẹ đã làm nhiều cho duyên lành để có được đời sống an lạc trong hiện<br /> con cái, nuôi nấng, nuôi dưỡng chúng lớn, giới tại và vị lai mà còn có thể khuyến khích, hướng<br /> thiệu chúng vào đời này" (Thích Minh Châu, dẫn cha mẹ tu tập, hướng đến con đường giác ngộ,<br /> 2003, tr. 75).Đức Phật cũng nêu rõ giới hạn của giải thoát, đó chính là tột cùng của sự báo hiếu.<br /> việc báo đáp cha mẹ bằng đời sống vật chất rằng, Đức Phật đã từng dạy về phước báo hiếu rằng,<br /> “Những ai đền ơn cha mẹ bằng cách nuôi dưỡng, “những gia đình nào có con cái hiếu thảo với cha<br /> cúng dường bằng của cải vật chất, tiền bạc thì mẹ, những gia đình ấy được chấp nhận ngang<br /> không bao giờ đủ để trả ơn cha mẹ. Nhưng những bằng với Phạm Thiên. Những gia đình nào, ở đó<br /> <br /> 34<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> các con cái hiếu thảo với cha mẹ, những gia đình tâm. Người con phải thương yêu cha mẹ bằng cả<br /> ấy được chấp nhận như các bậc Đạo sư thời xưa. tấm lòng và sinh mệnh của mình. Một người con<br /> Những gia đình nào, ở đó các con cái hiếu thảo chí hiếu là người luôn mang tinh thần, tư tưởng ấy<br /> với cha mẹ, những gia đình ấy xứng đáng được khi cha mẹ còn hiện tiền hay ngay cả khi cha mẹ<br /> cúng dường” (Thích Minh Châu, 2003). Theo đã mất.<br /> quan niệm của Hindu giáo, Phạm Thiên hay Đại Thứ hai, làm việc thay thế cho cha mẹ (Kicca<br /> Phạm Thiên là vị thần sáng tạo của vũ trụ, giống kavana)<br /> như Thượng đế hay Sáng tạo chủ. Vị thần Brahma<br /> Trong quan niệm nhân sinh của người Khmer<br /> là một trong ba vị thần nổi tiếng của đạo Hindu,<br /> Nam bộ, khi con cái trưởng thành thì phải gánh<br /> hai vị còn lại là thần Vishnu và thần Shiva.<br /> vác tất cả những công việc mà trước đây cha mẹ<br /> Brahma là cha của Manu, con người đầu tiên trên<br /> làm. Đó là công nuôi nấng, dưỡng dục. Cha mẹ<br /> thế gian và từ đó loài người được sinh ra. Do đó,<br /> phải gánh bao khó nhọc, vất vả, gánh chịu mọi<br /> Phạm Thiên được tôn thờ như một đấng sáng tạo<br /> điều vì con cái. Chính vì vậy, con cái trong gia<br /> và sinh ra loài người. Theo Đức Phật, trong gia<br /> đình cần phải làm thay mọi việc để cha mẹ mình<br /> đình mà con cái biết hiếu thảo với cha mẹ thì gia<br /> có thời gian nghỉ ngơi, thụ hưởng những ngày<br /> đình đó sẽ được phước báo tốt, sẽ được tái sinh<br /> tháng nhàn rỗi cuối đời. Con cái không làm việc<br /> lên các tầng trời sắc giới. Trong Tiểu bộ<br /> đó xem như bất hiếu với cha mẹ.<br /> kinh (kinh Nipata), Đức Phật dạy “Thờ cha mẹ<br /> đúng pháp/ Buôn bán đúng (chơn chánh), thật thà/ Ba là, gìn giữ gia phong tốt đẹp (Kùlavam<br /> Gia chủ không phóng dật/ Được sinh Tự Quang sathapana)<br /> Thiên”. Con cái phụng dưỡng cha mẹ bằng đời Người Khmer quan niệm, người con hiếu thảo là<br /> sống chơn chánh (chánh mạng), hành động, việc người con phải biết gìn giữ gia phong đạo đức tốt<br /> làm, nghề nghiệp chơn chánh (chánh nghiệp), đời đẹp, người con phải phát huy những giá trị truyền<br /> sống tinh cần không phóng dật, nỗ lực làm lành, thống tốt đẹp của gia đình, gia tộc, không được vì<br /> lánh dữ, tu tập các thiện pháp, đoạn trừ các ác bản thân mà có những hành vi xấu xa, vượt ra<br /> pháp thì sau khi mạng chung sẽ được sinh lên cõi những chuẩn mực đạo đức, gia phong của gia<br /> Tự Quang Thiên, là nơi an lạc. Người Khmer rất đình, dòng họ. Khi đến tuổi trưởng thành thì<br /> tin tưởng và tôn sùng đạo Phật. Những lời răn dạy người con phải lấy vợ, lấy chồng, sinh con đẻ cái<br /> trong Kinh Phật luôn được họ khắc ghi sâu sắc. để giữ gìn và duy trì nòi giống của dòng tộc.<br /> Chính vì lẽ đó, người Khmer quan niệm rằng, con<br /> Bốn là, bảo quản tốt tài sản thừa tự (Dàyai<br /> cái phải luôn làm tròn năm bổn phận báo hiếu đối<br /> jàpati pajjana)<br /> với cha mẹ mà nó thể hiện như là triết lý nhân<br /> sinh trong lễ hội Sen Đôn-ta, đó là: Người Khmer cho rằng, cha mẹ phải có bổn phận<br /> với con cái. Khi con cái lập gia đình, nếu các con<br /> Thứ nhất, phụng dưỡng cha mẹ (Bhavana)<br /> ra ở riêng thì cha mẹ phải góp vốn cho con để xây<br /> Đối với những người con hiện còn cha mẹ đang dựng nhà cửa và có vốn làm ăn. Vốn ở đây tùy<br /> sống trên đời thì phải hết lòng cung kính, tôn thuộc vào khả năng kinh tế của cha mẹ, nếu cha<br /> trọng cha mẹ, không làm cha mẹ buồn khổ; những mẹ giàu có, khá giả thì có thể cho con tài sản, tiền<br /> lúc họ bệnh tật thì phải cung phụng ăn uống, bạc, nếu nghèo khó thì có thể cho cây, lá, dụng cụ<br /> thuốc thang, chỗ ngủ, y phục... Cũng giống như gia dụng trong nhà,... Do đó, họ cho rằng, những<br /> dân tộc Việt, người Khmer quan niệm chăm lo tài sản của gia đình là nhờ công sức, mồ hôi và<br /> cho cha mẹ về mặt vật chất là thực hiện đạo hiếu nước mắt của cha mẹ tạo dựng nên. Vì vậy, bổn<br /> dưỡng. Người con phải dâng cơm, rót nước, quạt phận làm con khi được thừa hưởng những tài sản<br /> nồng ấp lạnh lúc cha mẹ bệnh tật hay tuổi già do cha mẹ để lại cần phải bảo quản tốt tài sản ấy<br /> bóng xế. Tuy nhiên, quan trọng hơn cả là sự hiếu<br /> <br /> 35<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> và làm cho chúng sinh sôi nảy nở. Đó là biểu hiện cho vong hồn người thân quá cố sớm siêu thoát,<br /> sự hiếu thảo đối với cha mẹ. đầu thai kiếp khác được phước báo sung túc hơn.<br /> Năm là, tạo phước hồi hướng khi cha mẹ đã quá Theo phong tục của người Khmer trước đây, lễ<br /> vãng (Đakkinànuppadana) Sen Đôn-ta kéo dài trong nửa tháng, khi công việc<br /> gieo cấy ngoài đồng đã xong. Trong những ngày<br /> Đối với những cha mẹ đã quá vãng, con cái phải<br /> này, từ lúc sớm tinh mơ, khi trời chưa rạng sáng<br /> tạo thật nhiều công đức để hồi hướng phần công<br /> (khoảng từ 3- 4 giờ sáng), từng nhà, mọi người<br /> đức đó đến cha mẹ, vì nếu như cha mẹ đã quá cố<br /> chuẩn bị mâm cơm cùng thức ăn và bánh trái<br /> không may tái sanh vào cõi khổ, theo phước mà<br /> ngon mang đến chùa, nhờ sư sãi tụng kinh cầu<br /> người con đã hồi hướng, họ sẽ mau thoát ra cõi<br /> nguyện mọi điều tốt lành cho vong hồn những<br /> khổ để tái sinh ở cõi lành. Theo truyền thống của<br /> người thân đã mất, sau đó, họ rải cơm vắt ba vòng<br /> người Khmer, khi cha hoặc mẹ mất, trong gia<br /> bên trong chánh điện của chùa để cúng cho những<br /> đình sẽ chọn ra một người con trai để tu trước lửa.<br /> vong hồn cô đơn, không có con cháu. Họ quan<br /> Việc tu được thực hiện ngay tại chỗ thiêu người<br /> niệm rằng, người đã khuất sẽ đi hết chùa này đến<br /> quá cố, ngay sau khi các nghi thức tang ma được<br /> chùa khác để nhận thức ăn mà con cháu dâng<br /> thực hiện xong. Người con được chọn thường là<br /> cúng. Tương truyền rằng, nếu gia đình, con cháu<br /> chưa lập gia đình, các vị sư sẽ xuống tóc và thay<br /> nào không mang thức ăn, bánh trái vào chùa cúng<br /> đổi y phục cho người đi tu. Sau đó, người đi tu<br /> cho người đã khuất thì gia đạo sẽ không được<br /> được đưa lên chánh điện của chùa để thực hiện lời<br /> bình an, chuyện làm ăn không được thuận lợi, gia<br /> tuyên thệ và nghe giảng các điều răn. Thời gian tu<br /> đình sẽ không sung túc, thậm chí sẽ “không có cái<br /> trước lửa tùy theo điều kiện của mỗi người. Có<br /> ăn”. Chính quan niệm này là một lời răn dạy, một<br /> người chỉ tu trong vòng 24 giờ, nhưng cũng có<br /> triết lý nghiêm khắc mà bất kỳ một người con,<br /> người tu 7 ngày hoặc 3 tháng. Tu trước lửa không<br /> người cháu nào trong cộng đồng Khmer cũng phải<br /> phải nhằm giải thoát cho người xuống tóc mà là<br /> thực hiện lòng hiếu thảo của mình để tạo phước<br /> hướng đến yếu tố gột rửa, hóa giải tội lỗi của<br /> cho bản thân, cho gia đình và dòng họ. Do đó, báo<br /> người đã khuất để nhằm báo đáp công ơn sinh<br /> hiếu là nghĩa vụ thiêng liêng của mỗi người, như<br /> thành, dưỡng dục.<br /> lời Đức Phật đã răn dạy “dù là tại gia hay xuất<br /> Có thể nói, người Khmer rất xem trọng việc báo gia, dù là Thanh Văn hay Chư Phật đều có bổn<br /> hiếu. Chữ “hiếu” được truyền tải trong Lễ Sen phận đền ơn cha mẹ. Vì tâm hiếu là tâm phật”.<br /> Đôn-ta là bài học hiếu đạo của mỗi người đối với<br /> Ngày nay, do quá trình cộng cư với các dân tộc<br /> cả người sống và người đã khuất, thậm chí người<br /> anh em cùng với quá trình giao lưu văn hóa và sự<br /> đã khuất là tổ tiên, ông bà từ bao nhiêu đời trước,<br /> phát triển của xã hội, đồng bào Khmer tổ chức lễ<br /> rộng hơn nữa là những người đã chết, cô quả<br /> Sen Đôn-ta chỉ trong ba ngày. Tuy nhiên, dù thời<br /> không người cúng tế. Họ quan niệm, kiếp này,<br /> gian tổ chức có rút ngắn lại so với truyền thống<br /> con người sống ở trần gian làm nhiều việc thiện<br /> trước đây, nhưng triết lý hiếu đạo vẫn còn duy trì.<br /> thì chết sẽ được lên các cõi trời, còn làm nhiều<br /> Theo đó, trong ngày đầu là ngày cúng tiếp đón thì<br /> điều ác thì khi chết sẽ bị giam cầm nơi địa ngục...<br /> vào buổi sáng, mọi người trang hoàng lại bàn thờ<br /> Hằng năm, cứ vào thời gian từ 15 đến 30 tháng 8<br /> Phật trong nhà, dọn dẹp một giường thờ với<br /> AL, Diêm Vương xá tội vong nhân, những vong<br /> mùng, mền, chiếu, gối và bộ quần áo mới để rước<br /> hồn đói khát này sau khi rời ngục tối tìm đến các<br /> ông bà về dự. Khi dọn xong mâm cơm cùng thức<br /> chùa chiền để hưởng vật thực của con cháu cúng<br /> ăn, trà rượu và bánh trái ngon với bốn chén cơm<br /> kiến. Nhân mùa lễ Sen Đôn-ta, mọi người Khmer<br /> và bốn đôi đũa để bốn góc giường thờ, gia chủ<br /> trong phum, sóc mang thức ăn và bánh trái ngon<br /> mời họ hàng thân tộc trong phum, sóc đến thắp<br /> đến chùa, nhờ các nhà sư tụng kinh cầu nguyện<br /> nhang đèn cúng bái. Quanh mâm cơm cúng, mọi<br /> <br /> 36<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> người cùng tập trung quanh giường thờ, phụ nữ Triết lý nhân sinh trong Lễ Sen Đôn-ta còn thể<br /> ngồi xếp chân sang một bên, đàn ông ngồi chồm hiện tính nhân bản của người Khmer, thể hiện qua<br /> hổm, cùng chắp tay lạy và đọc kinh cầu nguyện hình thức Phchumbanh (nghĩa là hội cơm nắm,<br /> cho vong hồn những người thân quá cố về hưởng cơm vắt) với những hành động cụ thể của bà con.<br /> vật thực. Sau ba lần rót trà rượu khấn vái, chủ nhà Chẳng hạn, vào buổi tối của ngày cúng đón tiếp,<br /> gắp thức ăn mỗi món một ít lên bốn chén cơm, rót các vị à cha lấy những nắm cơm vắt đựng trên<br /> một chút rượu và trà cúng, xong mang ra đặt ở mâm cúng Tam Bảo của mọi nhà dâng lên chùa<br /> bốn góc của hàng rào chung quanh nhà, mỗi nơi trong ngày để đem ra ngoài đặt chung quanh điện<br /> cắm một nén nhang mời vong hồn ông bà về dự lễ Phật cho những vong hồn cô đơn đang đói khát<br /> cùng con cháu. Buổi chiều, mọi người trong nhà ăn, vì những vị này không có con cháu đến chùa<br /> ăn mặc đẹp, dọn mâm cơm cùng thức ăn mới cúng dâng cúng. Phong tục này thể hiện lòng từ bi bác<br /> ông bà, đủ ba lần rót trà rượu khấn vái, chủ nhà ái. Sen Đôn-ta không chỉ là ngày lễ báo hiếu của<br /> mời vong hồn ông bà cùng đến chùa nghe nhà sư con cái đối với ông bà, cha mẹ mà còn là ngày lễ<br /> tụng kinh cầu siêu và thuyết pháp cho đến tối. của tình thân, tình người, không phân biệt huyết<br /> Trong lễ Sen Đôn-ta, những món ăn gần gũi, thân thống, giai cấp, già trẻ, giàu nghèo,... Mọi người<br /> thiết với đời thường như sản vật quê hương, trái sống ở trần thế hướng tới những vong hồn quá cố,<br /> cây vườn nhà, gạo nếp thơm được bàn tay khéo nhà nhà đều mang thức ăn, bánh trái vào chùa,<br /> léo của những người phụ nữ trong gia đình chế nhờ các nhà sư tụng kinh, cúng vái. Trong suy<br /> biến thành những món ăn có giá trị truyền thống nghĩ và hành động cầu siêu, cúng kiến là cầu<br /> đặc sắc của dân tộc như bánh tét (Num chruôt), mong không chỉ cho tổ tiên, ông bà mình mà còn<br /> bánh nếp (Num sêt), bánh ít (Num toi). Ngoài ra, cho tất cả vong hồn quá cố được giải thoát khỏi<br /> món “cơm nếp trộn mè đen” ăn với chuối cao chín đau khổ, được ăn no mặc ấm, đạt tới cảnh giới an<br /> và có cả bánh in thường được bà con phật tử làm vui ở bên kia thế giới. Quá trình cộng cư dẫn đến<br /> mang cúng dường chư tăng và đãi khách viếng sự giao lưu văn hóa đi liền với quan hệ tình cảm<br /> chùa. Đó là những sản phẩm do bà con lao động, cộng đồng, quan hệ chủng tộc giữa người Khmer<br /> sản xuất mới có. Bà con làm cúng ông bà tại nhà, với người Kinh, Chăm, Hoa trong phạm vi lãnh<br /> vừa mang đến chùa cúng dường chư tăng. Mọi thổ chung đã tạo nên sự tiếp biến văn hóa của<br /> người coi như thành quả lao động, ai cũng rất quý người Khmer trong lễ hội Sen Đôn-ta, bởi lẽ, lễ<br /> trọng. Có thể khẳng định, dù xưa hay nay, dù là cầu siêu lại là hơi thở của văn hóa Việt trong đạo<br /> truyền thống hay đương đại, tư tưởng hiếu đạo thờ cúng ông bà, khi cha mẹ mất đi thì cầu siêu,<br /> vẫn là triết lý xuyên suốt và có sức răn dạy vô tịnh độ mong cha mẹ được giải thoát, sống an yên<br /> cùng mãnh liệt đối với mọi người dân Khmer trong cõi cực lạc. Chữ hiếu trong ngày Sen Đôn-ta<br /> trong việc thực hiện bổn phận báo hiếu với tổ tiên, không dừng lại ở phạm vi cá nhân, gia đình mà<br /> ông bà, cha mẹ mình, được truyền dạy từ thế hệ lan tỏa ra tất cả cộng đồng, không dừng lại ở việc<br /> này sang thế hệ sau. Tư tưởng này còn thể hiện báo đáp cho ông bà, cha mẹ của chính mình mà<br /> trong ngày cuối cùng lễ hội, khi từng nhà làm tàu lan rộng ra cả chúng sinh, từ vong linh của người<br /> bè bằng bẹ chuối hoặc bẹ cau, trang trí thật lộng có thân bằng quyến thuộc cho đến những ai không<br /> lẫy với hình cá sấu, có treo cờ phướn hình tam có người thân, con cháu cúng kiến. Điều này có ý<br /> giác, họ đặt muối, gạo, bánh trái, nhang đèn rồi nghĩa như tư tưởng “xá tội vong nhân” của người<br /> mang thả ra sông hoặc kênh, mương hay con rạch Việt. Người Khmer quan niệm rằng, dâng cơm<br /> gần nơi ở của mình với quan niệm đưa người quá vào chùa, “bố thí”, “làm phúc”, cứu giúp đồng<br /> cố được trở về cõi âm một cách yên bình, suông loại tức là đã làm việc thiện thì núi phúc của họ<br /> sẻ để tiếp tục hưởng phước, có một cuộc sống đầy càng cao, mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc về lòng<br /> đủ hơn cả khi còn sống. hiếu thảo, thiện nghĩa với ông bà, cha mẹ, với<br /> <br /> <br /> 37<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> cộng đồng xã hội và tránh xa điều ác làm tổn hại họp, quây quần bên nhau. Sau khi làm lễ cúng ông<br /> đến sự đoàn kết gắn bó giữa gia đình, dòng tộc, bà xong, họ quây quần bên nhau, tổ chức ăn uống,<br /> làng xóm và giữa các dân tộc anh em đang cùng rồi cùng nhau hòa vào lời ca, tiếng hát, điệu múa<br /> chung sống. trong lễ hội Sen Đôn-ta sau một vụ mùa cực nhọc.<br /> Không chỉ dừng lại ở tư tưởng hiếu đạo, triết lý Có một điều thú vị là gần như bất kỳ người<br /> nhân bản, Sen Đôn-ta còn là dịp để bà con Khmer Khmer nào cũng mang trong mình một sự nhạy<br /> phát huy tính cộng đồng, đoàn kết, thân ái. Ảnh cảm với âm nhạc và yêu thích âm nhạc. Thông<br /> hưởng của một nền văn hóa nông nghiệp lúa nước qua lời ca, điệu múa, họ thể hiện được tính cách<br /> đã chi phối việc tổ chức lễ hội, không chỉ thể hiện đặc trưng của dân tộc là bình dị, gần gũi, lạc quan,<br /> ở thời điểm diễn ra lễ hội mà nó còn thể hiện cả ở vui tươi với những động tác tay chân phối hợp di<br /> những nghi thức, lễ vật mà người Khmer đã chuẩn chuyển nhịp nhàng theo điệu nhạc dân tộc. Người<br /> bị để đón Sen Đôn-ta, đồng thời, ta thấy dáng dấp Khmer sinh ra và lớn lên đã biết múa hát với<br /> của sự tiếp biến, giao thoa văn hóa và dáng dấp nhiều điệu múa như Răm Vông hay còn gọi là<br /> của cư dân vùng sông nước với nền nông nghiệp múa Lâm Thôn, Lăm Leo, Saravan,… Đặc biệt,<br /> trồng lúa. Lễ hội này vừa mang tính làng xóm, điệu múa Lâm Thôn là điệu múa phổ biến và quen<br /> vừa mang tính mở của một lễ hội cộng đồng. Bởi thuộc nhất với họ, bởi sự gần gũi, bình dân và tính<br /> lẽ, cứ mỗi dịp Sen Đôn-ta về, người Khmer cùng cộng đồng cao của nó ; bởi động tác múa thoải<br /> nhau quy tụ về chùa, là ngôi nhà chung của cả mái, thể hiện sự lạc quan, yêu đời pha chút hóm<br /> phum, sóc, cùng nhau hướng về một đời sống tâm hỉnh mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống của<br /> linh. Trong lễ hội Sen Đôn-ta truyền thống trước đồng bào Khmer không chỉ giúp mọi người quên<br /> đây, lễ hội kéo dài từ 14 đến 16 ngày. Trong thời đi những vất vả trong cuộc sống mà còn thắt chặt<br /> gian này, bà con trong phum, sóc tổ chức phân thêm tình đoàn kết trong cộng đồng. Khi tiếng<br /> công thay phiên nhau mang lễ vật, hoa quả, nhang nhạc vang lên, mọi người cùng uyển chuyển bước<br /> đèn, cơm vắt vào chùa cúng, họ có thể phân công chân theo nhịp điệu, di chuyển thành vòng tròn,<br /> thành từng tổ hoặc từng cụm nhà theo xóm luân không giới hạn số người tham gia. Thông thường,<br /> phiên nhau từng ngày để thực hiện nhiệm vụ dâng trong các dịp lễ hội, người Khmer tổ chức ca hát<br /> lễ vào chùa cho các vị sư à cha tụng kinh, cúng và múa Lâm Thôn quanh một bàn tròn, trên bàn<br /> kiến. Ngày nay, thời gian tổ chức lễ hội được rút thường bày biện một dĩa hoa quả, có thể có thêm<br /> ngắn lại nên bà con Khmer phân công nhau mang nén hương và hai ngọn tháp khắc từ thân chuối,<br /> các lễ vật vào chùa, sự phân công ấy thể hiện ở đây là nét văn hóa người Khmer còn lưu giữ mà ít<br /> chỗ, nhà mang bánh tét, nhà dâng nhang đèn, nhà người nhắc đến. Họ cho rằng, đó là điệu múa của<br /> chuẩn bị cơm nắm, cơm vắt,… Sự phân công ấy một vị thần lúc trước đã chỉ dạy tổ tiên nhảy múa<br /> thể hiện sự phối hợp nhịp nhàng và tinh thần đoàn để xua đi mệt nhọc và tà ma quấy rối trong cuộc<br /> kết sâu sắc của bà con Khmer, phát huy tính cộng sống. Nếu có dịp đến với một ngôi chùa Khmer và<br /> đồng mạnh mẽ trong sinh hoạt tâm linh. Có thể quan sát trong chánh điện, chúng ta sẽ dễ dàng<br /> nói, tính cộng đồng, sự gắn bó của người Khmer thấy phía sau lưng tượng Phật Thích ca có khắc<br /> là tình cảm son sắt đã được dày công vun đắp qua hình tượng một vị nữ thần đang nhảy múa và<br /> nhiều thế hệ, được thử thách qua những hoàn cảnh chung quanh là các loài quỷ dữ phá hoại Ngài.<br /> khó khăn để trở thành khối đại đoàn kết keo sơn Người Khmer cho rằng, chính vị thần này đã nhảy<br /> bền chặt, góp phần tô điểm thêm cho bức tranh đa múa để xua đuổi quỷ dữ, giúp cho Đức Phật thanh<br /> dân tộc tuyệt đẹp ở Nam bộ. tịnh tu hành. Do đó, điệu múa trở thành một<br /> truyền thống không chỉ có ý nghĩa giải trí mà còn<br /> Sen Đôn-ta là lễ hội lớn trong năm của đồng bào<br /> mang ý nghĩa vô cùng quan trọng trong đời sống<br /> Khmer Nam bộ, là dịp thứ hai trong năm, ngoài<br /> tâm linh của người Khmer; đó là xua đuổi ma tà,<br /> ngày Tết Chol Chnam Thmay, bà con được sum<br /> <br /> 38<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> quỹ dữ phá hoại. Múa Lâm Thôn với các động tác chính của ngày hội. Đua bò có thể thức rất đặc<br /> khá đơn giản, chỉ cần nhìn người múa vài lần là biệt, không giống bất kỳ môn thể thao nào.<br /> có thể múa theo được. Trong các dịp lễ hội, giao Theo quan niệm của đồng bào Khmer vùng Bảy<br /> lưu văn hóa giữa các dân tộc, người Khmer Núi, đua bò có một ý nghĩa hết sức đặc biệt.<br /> thường mời vị khách mời người Kinh, người Người giành được giải cao trong năm không<br /> Hoa... cùng nhau múa Lâm Thôn với động tác những mang lại cho chủ nhân của đôi bò số tiền<br /> nhịp nhàng theo điệu nhạc. Do đó, đối với đồng thưởng khá nhiều mà còn mang đến cho cả phum,<br /> bào Khmer ở tỉnh An Giang, điệu múa Lâm Thôn sóc một vinh hạnh, niềm vui, một nghị lực gieo<br /> còn là một phương tiện giao lưu văn hóa với các trồng hứa hẹn đem lại một mùa bội thu. Lễ hội<br /> dân tộc, là một hình thức để thắt chặt tình đoàn đua bò như một nét độc đáo mà người Khmer góp<br /> kết, hữu nghị giữa các dân tộc cùng cộng cư trên vào sự đa dạng, đặc sắc của nền văn hóa Việt,<br /> địa bàn. giúp chúng ta hiểu nhiều hơn về con người ở một<br /> Trong sinh hoạt ngày Sen Đôn-ta của người vùng đất mang đậm dấu ấn đặc sắc của nền văn<br /> Khmer còn biểu hiện một giá trị văn hóa vô cùng minh lúa nước. Lễ hội đua bò đã được nâng cấp<br /> độc đáo, đó là lễ hội đua bò. Đây là một môn thể và trở thành một sản phẩm du lịch lễ hội, một<br /> thao “độc nhất vô nhị”, mang đậm màu sắc dân môn thể thao độc đáo riêng có ở tỉnh An Giang.<br /> gian truyền thống nhưng rất đặc trưng của đồng Từ năm 1992, lễ hội đua bò thu hút hàng chục<br /> bào Khmer ở tỉnh An Giang nên thường được gọi nghìn người từ các nơi trong nước lẫn du khách<br /> là Lễ hội đua bò Bảy Núi. Tục đua bò đã có từ lâu nước ngoài đến xem. Năm 2003, lễ hội đặc sắc<br /> đời. Cuộc đua thường được tổ chức trên ruộng có này đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch<br /> nước xâm xấp nên bà con còn gọi là “đua bò công nhận là một trong 15 di sản văn hóa phi vật<br /> bừa”. Lễ Sen Đôn-ta thường trùng với dịp vừa thu thể và được Tổng cục Du lịch công nhận là sản<br /> hoạch xong mùa vụ Thu - Đông. Để tạo không phẩm du lịch.<br /> khí vui chơi, giải trí sau một vụ mùa cực nhọc, 4. KẾT LUẬN<br /> các chủ bò thường tổ chức mang bò của mình ra<br /> Lễ hội Sen Đôn-ta mang giá trị triết lý nhân sinh<br /> thi đấu với nhau xem đôi bò nào khoẻ, bừa giỏi và<br /> rất lớn trong việc hình thành nhân cách của người<br /> chạy nhanh nhất. Theo phong tục của cộng đồng<br /> Khmer Nam bộ qua nhiều thế hệ, tiêu biểu nhất là<br /> Khmer, bà con nào trong phum, sóc có bò thường<br /> lòng hiếu thảo với ông bà tổ tiên, gắn con người<br /> mang đến để cày bừa các mảnh ruộng của nhà<br /> với gia đình và nguồn cội. Qua lễ hội, chúng ta dễ<br /> chùa mà không lấy tiền công nên gọi là “bừa công<br /> dàng nhận ra sự gắn kết giữa con người Khmer<br /> quả”. Do đó, để động viên, cổ vũ thêm, đồng thời,<br /> với ngôi chùa như một phần không thể tách rời<br /> cũng để trả công các chủ bò đã bừa công quả cho<br /> trong cuộc sống của họ. Đây là nét văn hóa đặc<br /> nhà chùa, trong những lần tổ chức đua bò trong<br /> trưng của đồng bào Khmer. Đối với họ, chùa là<br /> phum, sóc, Sãi cả của chùa thường khen thưởng<br /> không chỉ là nơi thờ Phật mà còn là nơi thiêng<br /> cho đôi bò thắng cuộc bằng phần thưởng tinh thần<br /> liêng, nơi gửi gắm niềm tin tuyệt đối, giúp họ<br /> như sợi dây “Cà tha” có lục lạc đeo ở cổ bò. Đôi<br /> vượt qua nhiều khó khăn, tạo niềm tin để vươn<br /> bò nào được nhận phần thưởng này là một món<br /> lên trong cuộc sống. Lễ hội mang nhiều giá trị<br /> quà tinh thần vô cùng to lớn và vinh dự cho gia<br /> nhân sinh sâu sắc, có tầm quan trọng to lớn trong<br /> đình chủ bò trong phum, sóc đó. Đua bò là dịp để<br /> việc giáo dục đạo đức, giáo dục lối sống của<br /> những người đàn ông trong phum, sóc, là những<br /> người Khmer. Triết lý nhân sinh trong Lễ hội Sen<br /> nhà nông chân lấm tay bùn hằng ngày được trổ tài<br /> Đôn-ta mang giá trị và ảnh hưởng tích cực, giúp<br /> dũng cảm, sự khôn khéo của mình trước cộng<br /> con người biết tôn trọng và hiếu đạo với tổ tiên,<br /> đồng và lúc này, họ được tôn vinh là nhân vật<br /> ông bà, cha mẹ; biết gắn với cội nguồn, đoàn kết<br /> <br /> <br /> 39<br /> AGU International Journal of Sciences – 2019, Vol. 23 (2), 30 - 40<br /> <br /> với bà con láng giềng, phum, sóc và kết nối với Phùng Thị An Na.(2015). Ngôi chùa trong đời<br /> cộng đồng xã hội. Tuy nhiên, nhân sinh quan sống người Khmer vùng Tây Nam bộ. Tạp chí<br /> được thể hiện qua Lễ Sen Đôn-ta vẫn còn bộc lộ Khoa học xã hội Việt Nam, 11, 102- 107.<br /> một số hạn chế mà chúng tôi sẽ đề cập trong một Sơn Phước Hoan. & Sơn Ngọc Sang. (1999).<br /> nghiên cứu khác. Để giữ gìn và phát huy những Truyện kể Khmer, tập 4. Hà Nội: Nhà xuất bản<br /> giá trị cao đẹp của triết lý nhân sinh trong lễ hội, Giáo dục.<br /> khắc phục những hạn chế, trước tiên, cần có sự<br /> Sơn Nam. (2009). Lịch sử khẩn hoang miền Nam.<br /> chỉ đạo đúng đắn của Đảng và Nhà nước, chính<br /> TPHCM: Nhà xuất bản Trẻ TP HCM.<br /> quyền các cấp nhằm giúp người Khmer nhận thức<br /> rõ vị trí, vai trò của mình trong việc giữ gìn Trần Văn Bổn. (1999). Một số lễ tục dân gian<br /> truyền thống của dân tộc, nhìn thấy rõ những giá người Khmer Đồng bằng sông Cửu Long. Hà<br /> trị nhân văn trong Lễ hội Sen Đôn-ta. Nội: Nhà xuất bản Văn hóa dân tộc.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO Thích Minh Châu. (2003). Kinh Tăng Chi Bộ. Hà<br /> Nội: Nhà xuất bản tôn giáo.<br /> Cục Thống kê tỉnh An Giang. (2010). Niên giám<br /> thống kê 2009. An Giang: Nhà xuất bản Cục Trần Ngọc Thêm. (Tháng 8, 2018). Về triết lý,<br /> thống kê tỉnh An Giang. triết lý nhân sinh và triết lý nhân sinh của<br /> người Nam Bộ. Bài viết được trình bày tại hội<br /> Huỳnh Ngọc Thu. (2013). Báo hiếu trong hành vi<br /> thảo Quốc tế Triết lý nhân sinh của người dân<br /> tôn giáo của cộng đồng Khmer Nam bộ. Tạp<br /> Nam bộ, Việt Nam, An Giang, Việt Nam.<br /> chí Phát triển Khoa học và Công nghệ, 16, 53-<br /> 59. Võ Văn Thắng. (2018). Về triết lý, triết lý nhân<br /> sinh và triết lý nhân sinh của người Nam Bộ.<br /> Liêu Ngọc Ân. (2013). Vài đặc điểm về đời sống<br /> Bài viết được trình bày tại hội thảo Quốc tế<br /> tâm linh của người Khmer Nam bộ. Tạp chí<br /> Triết lý nhân sinh của ngư