50 KIỀ U TRUNG SƠ N - TRỐ NG DÀ M ỏ MƯ Ờ NG ÉN...
T R Ố N G D À M
ở M Ư Ờ N G É N -
M Ộ T K l Ể u
" C Ổ N G C H I Ê N G "
KIỂ U TRUNG SƠ N
ư ờ ng É n th u ộ c x ã c ẩ m Q uý . hu y ệ n
C ẩ m T h u ỷ , tỉ n h T h a n h H oá.
Xã C ẩ m Q uý n ằ m ở p h ía b ắ c h u y ệ n
C ẩ m T h uỷ , cách h u y ệ n lị c ẩ m T h u ỷ
k h o ả ng 14 - 15 km . M u ô n đế n c ẩ m Q uý
p h ả i vư ợ t q u a q u ã n g đư ờ n g đ ấ t r ấ t k h ó đi,
chỉ hơ n 10km th ô i n h ư n g đi ô tô m ấ t gầ n
m ộ t giờ . M ùa kh ô, c ây cỏ b ên d ư ờ n g p h ủ
trĩu h ụ i m àu n â u đ ấ t. M ù a m ư a đư ờ n g đầ y
b ù n . H iệ n nay , x ã có m ộ t trư ờ n g p h ô th ô n g
cơ sở , b a trư ờ n g tiể u họ c, 100% hộ d â n đư ợ c
sủ ' d ụ n g đ iệ n , tu y n h iê n lạ i c h ư a có h ệ
th ố n g đ iệ n th o ạ i. T ừ t r ụ sở xã c ẩ m Q uý
vào m ư òn g E n k h o ả n g hơ n lk m đ ư ờ n g đ ấ t.
M ư ờ ng E n , làn g E n, th ô n E n là m ộ t.
"Thôn" là cách gọ i th eo quy đ ị n h h à n h
ch ín h. M ư ờ ng E n n ằ m trê n th ế đ ấ t th ấ p so
vố i đồ i, cao so vớ i ru ộ ng. P h ầ n ru ộ n g củ a
m ư ờ ng k h ô ng th u ầ n n h ấ t, có v ù n g trũ n g ,
vùng nổ i q u a n h co, đ a n xen th e o ch ân dồ i.
T heo ông trư ở n g th ô n N g u y ễ n V ăn Hợ i, to àn
m ư ờ n g có 1 2 8 h ộ , 6 4 0 k h ẩ u , 1 0 0 % ng ư ờ i
M ư ờ ng, tổ n g d iệ n tích tự n h iê n là 118,6 ha,
tro n g đó đ ấ t c a n h tá c n ô n g n g h iệ p là 54,6
ha, còn lạ i là đ ấ t lâm n g h iệ p và đ ấ t ở .
M ư ờ ng É n là m ộ t th ô n th u ầ n nông.
Lớ p ng ư ờ i già còn k h o ẻ m ạ n h , m in h
m ẫ n củ a m ư ờ ng E n k h ô n g còn n h iề u , m ộ t
tro n g sô đó là cụ B ùi V ă n M ậ n s in h n ă m
1923. C ụ M ậ n cho b iế t đ ế n đờ i cụ là 8 đờ i
họ B ùi, do là m c h ế t voi n h à L an g , bị p h ạ t
vạ p h ả i c h ạ y từ m ư ờ n g M ặ c (th uộ c m ư ờ ng
V a n g xư a, n a y là v ù n g g iáp V ụ B ả n - Hoà
B ìn h ) vào m ư ờ ng É n lá n h nạ n . K h i vào
v ù n g đ ấ t n à y đ ã có h a i họ k h á c là họ C ao
và họ N gu y ễ n (đ ể u là n gư ờ i M ư ờ ng ) s in h
sô ng , k h ô n g rõ từ b a o giờ . C ho tớ i na y , cộ ng
đồ n g cu' d â n m ư ờ n g E n v ẫ n chỉ gồ m 3 họ :
Cao, N g u y ễ n và B ùi (k h ô n g tín h họ củ a
n h ữ n g n à n g d â u từ nơ i k h á c về ). H ỏ i v ề gia
p h ả , cụ M ậ n n ó i r ằ n g họ B ùi k h ô n g b iế t
ch ữ n ê n k h ô n g có gia p h ả , lị ch sử d ò n g tộ c
đờ i sa u b iế t đ ế n các đờ i trư ớ c do tru y ề n
k h ẩ u . Vì v ậ y, họ B ù i sô n g tro n g ng h è o khô
cơ cự c. N h ư n g đ ế n n h ữ n g n ă m 30, 40 củ a
th ê kỉ XX, họ B ùi m ờ i th ầ y d ạ y c hử cho các
con tra i, th ề d ù đói c ũ n g k h ô n g đê th ấ t họ c.
T ừ đó, d ầ n d ầ n họ B ù i trở n ê n lớ n m ạ n h , có
ư y tín cao ở m ư ờ ng É n . H iệ n tạ i, các con
c h á u c ủ a cụ M ậ n h ầ u h ế t có bằ n g Đ ạ i họ c,
m ộ t s ố n gư ờ i n ắ m g iữ n h ữ n g cư ơ ng vị chủ
chố t c ủ a m ộ t sô n g à n h , cơ q u a n tro n g tỉ n h .
M ư ờ ng E n n g à y n a y vâ n giữ dư ợ c
n h ữ n g lễ hộ i tru y ề n th ô n g n h ư T ế t, lễ k h a i
h ạ , lễ cơ m m ố i...; h á t xư ơ ng, r a n g (n h ữ n g
loạ i d â n ca g iao d u y ê n c ủ a họ ), h á t xắ c bùa
và cồ ng c h iê n g x ắ c b ù a v ẫ n đư ợ c d u y trì
tro n g các d ị p đó. H ơ n n ữ a, n g ư ờ i m ư ờ n g E n
còn có m ộ t k iể u "cồ ng ch iên g " k h á c vớ i
c h iê n g xắ c b ù a , họ gọ i là trô n g d à m , m ộ t
cái tê n m ớ i n g h e tư ở n g n h ư ch ả n g liên
q u a n gì tớ i cồ ng ch iê n g .
1. T r ô n g d à m là gì?
Đó là tê n m ộ t bộ n h ạ c k h í gồ m trố n g và
ch iê n g g ắ n vố i m ộ t k iể u d iễ n tấ u k ế t hợ p
h a i loạ i n h ạ c k h í đó c ủ a ngư ờ i M ư ờ ng. N h ư
vậ y, k h á i n iệ m trô n g dàm có nộ i h à m ch ứ a
h a i bộ p h ậ n c ấ u th à n h : nh ạ c k h í và kiê u
d iễ n tâu .
T rô n g tro n g trô n g dâm là loạ i trô n g to,
h a i m ặ t b ư n g d a trâ u , m ặ t trô n g h ìn h trò n ,
có đư ờ ng k ín h k h o ả n g 4 0 -6 0 cm , th â n
TẠ P C H Í V HD G s ố 2 /2 0 0 6 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổ l 51
trô n g h ìn h tr ụ rỗ n g g h é p b ằ n g gỗ m ít
phồ n g đ ề u ở giữ a, có ch iề u d à i k h o ả n g 60 -80
cm. Đ ây là loạ i trô n g c h a n g có gì đ ặ c biệ t, có
th ể gặ p ở b ấ t cứ m ộ t trư ờ n g họ c nào ở V iệ t
N am . K hi đ á n h trố n g d à m , ngư ờ i ta kh ô n g
kén chọ n trố n g , chỉ c ầ n ở âm k h u tr ầ m và
v ang là đư ợ c. Vì th ê trô n g củ a din h làn g h ay
trô n g c ủ a trư ờ n g họ c, h ìn h th ứ c, âm lư ợ ng
khác n h a u đôi c h ú t c ũ n g c h ẳ n g sao.
C h iê n g sử d ụ n g tro n g trô n g dàm
m ư ờ ng É n là h a i chiế c th u ộ c â m k h u tru n g .
H ai chiế c c h iê n g đó b ắ t buộ c p h ả i có cao độ
k h á c n h a u . K h o ả n g c á ch vê cao độ giữ a h a i
ch iê n g k h ô n g q uy đ ị n h , n h ư n g th ư ờ n g
k h ô n g hẹ p hơ n q u ã n g h a i trư ở n g v à k h ô n g
rộ n g hơ n q u ã n g n ă m đ ú n g (v ư ợ t q u a q u ã n g
n ă m , c h iê n g sẽ k h ô n g cò n ở â m k h u t ru n g
nữ a). N ế u c h iê n g M ư ờ n g tín h th e o cỡ sô từ
nhỏ đ ế n to (từ â m cao đ ế n âm th ấ p ), âm cao
n h ấ t là s ố 1, th ì c h iê n g ở âm k h u tr u n g là
các c h iê n g 4, 5, 6, 7. C ác cỡ s ố c h iê n g đó
k h ô n g tư ơ n g ứ n g vớ i các cao độ c h u ẩ n th eo
h àn g â m p h ư ơ n g T ây , c ù n g m ộ t cỡ có th ể có
cao độ k h á c n h a u . Đ ặ c đ iể m n à y t h ậ t th u ậ n
lợ i cho việ c c h u ẩ n bị c h iê n g để đ á n h trố n g
d à m . C hỉ c ầ n h a i ch iế c c h iê n g k h ác n h a u
vê k ích cỡ củ a âm k h u tru n g là đư ợ c. Có
th ể d ù n g ch iê n g 4 vở i c h iê n g 5, ch iê n g 4 vớ i
ch iê n g 6, hoặ c c h iê n g 5 vớ i c h iê n g 7 v.v...
M ộ t số nơ i n g o à i m ư ờ n g É n d ù n g b a ho ặ c
bôn ch iên g đ á n h trô n g d à m .
K hi d iễ n tấ ư trô n g d à m , trô n g và
chiên g đê cô đ ị n h : h a i chiế c ch iê n g tre o g ầ n
n h a u trê n m ộ t cái giá và m ộ t trô n g cái đ ặ t
bên cạ n h , do m ộ t n gư ờ i đ á n h . N gư ờ i đ á n h
tr ô n g d à m p h ả i là n g ư ờ i k h é o léo , có n ă n g
k h iê u âm n h ạ c, b iể u d iễ n n h ư m ú a trư ớ c
h a i c h iê n g m ộ t trố n g vớ i dôi d ù i tro n g ta y
(m ộ t d ù i riê n g cho trô n g m ộ t dù i r iê n g c h o -
chiêng). Đ ây là k iể u đ á n h rõ rà n g là k h ác
h ẳ n k iể u d á n h ch iê n g x ắ c b ù a. So vớ i cồ ng
ch iê n g xắ c b ù a , trô n g dàm m ư ờ n g E n có 3
đ iể m k h ác b iệ t cơ b ả n d ẫ n đ ế n kh ác b iệ t vể
k iể u đ án h :
- T h ứ n h ấ t, có trô n g th a m gia cù n g
cồ ng c h iên g ;
- T h ứ h a i, có k h ô n g g ia n tr ì n h d iễ n cô
đ ị n h ;
- T h ứ b a , chỉ do m ộ t n gư ờ i d iễ n tấ u .
Đôi vố i ngư ờ i đ á n h ch iê n g xắ c b ù a,
q u a n trọ n g là nhớ b à i và n h ớ vị tr í âm củ a
m ìn h tr o n g bà i, đợ i đ ú n g lú c m ớ i đư ợ c
đ á n h ; cò n đôi vớ i ng ư ờ i đ á n h trố n g d à m ,
q u a n trọ n g là p h ả i h ế t sứ c k h é o léo, v ậ n
độ n g c h ín h xác c ả h a i ta y liê n tụ c tro n g
th ờ i g ia n d ài.
2. T ạ i s a o c ó t ê n t r ố n g d à m ?
"Trông" th ì a i c ũ n g b iế t, bở i lẽ nó p h ổ
b iế n, n h ư n g gh ép th ê m ch ữ "dàm " th ì p h ả i
tìm h iể u . Đe lí g iả i v ấ n đề n ày , c ầ n xem x ét
cá ch đ ặ t tê n c h iê n g củ a ngư ờ i M ư ờ ng.
N gư ờ i M ư ờ ng có cách đ ặ t tê n c h iê n g th e o
â m k h u v à th e o ch ứ c n ă n g c ủ a c h iê n g tro n g
d à n c h iê n g (“\ "D àm " là lo ạ i c h iê n g có chứ c
n ă n g giữ n h ị p có cao độ ở â m k h u th ấ p , kh i
th a m g ia xắ c b ù a , n h iê u c h iê n g dàm cù ng
đ á n h tạ o tiế n g "k h ầ m " d ặ c t r u n g củ a b à i
c h iê n g M ư ờ ng(1). T rô n g c ủ a trô n g d à m (n h ư
d ã n êu trê n ) cũ n g có tiế n g trầ m , v a n g ; tu y
m à u âm k h á c n h ư n g độ tr ầ m v à độ v an g
c ủ a trô n g đ ủ để th a y t h ế cả n h ó m c h iê n g
d à m . N h ư v ậ y, về â m k h u c ũ n g n h ư âm
lư ợ ng, c h iê n g đàm vở i trô n g củ a trô n g d â m
tư ơ n g đ ư ơ n g n h a u .
C òn v ề ch ứ c n ă n g th ì sao ?
T ro n g x ắ c b ù a , b à i “B ồ n g h a i” gồ m h a i
c h iê n g tạ o g ia i d iệ u và m ộ t s ố c h iê n g đ à m
tạ o tiế n g k h ầ m có chứ c n ă n g xác đ ị n h tiế t
n h ạ c , tạ m ghi:
C òn tro n g trô n g d à m , h a i c h iê n g có cao
độ ở â m k h u tư ơ n g đư ơ n g vớ i c h iê n g giai
52 KIỀ U TRUNG SON - TRỐ NG D À M ỏ M Ư ÒNG ÉN...
điệ u “B ồ ng h a i” củ a x ắ c b ù a , phôi hợ p vớ i
trố n g đ á n h n h ư sa u :
N h ư vậ y, n g o ài â m k h u tư ơ n g đ ư ơ n g
n h a u , c h iê n g dàm c ủ a x ắ c b ù a và trô n g củ a
trô n g d à m còn c ù n g có chứ c n ă n g giữ n h ị p ,
xác đ ị n h m ộ t m ô h ìn h âm n h ạ c b ằ n g n h ữ n g
điể m n h â n rõ ở đ ầ u p h á c h m ạ n h ; c âu d ù
n g a n ho ặ c d à i đ ê u có â m n h ấ n đ ể p h â n
biệ t. T ừ đó có th ể đ ư a r a n h ậ n đ ị n h : T rô n g
d â m có tê n gọ i x u ấ t p h á t từ cá ch gọ i c h iên g
dam c ủ a ngư ờ i M ư ờ ng. Đ ể cho tiệ n , ngư ờ i
ta gọ i lu ô n k iể u đ á n h c h iê n g vớ i trố n g n à y
là "trố ng d à m ".
3. T r ô n g d à m có từ b a o giờ ?
Đ ây là v ấ n đê k h ó g iả i đ á p m ộ t c ách
ch ín h xác, ch ỉ có th ể d ự a v ào m ộ t số dữ
kiệ n , h iệ n tư ợ n g liê n q u a n đ ế n lị ch sử ,
đồ ng th ờ i có m ố i liê n h ệ vớ i tr ố n g dam để
suy đo án.
Có m ộ t d iề u cầ n ghi n h ậ n ỏ m ư ờ n g É n
là cách tru y ề n k h ẩ u tr ô n g dam tư ơ n g đôi
dặ c biệ t. Sẽ là m ộ t th iê u só t n ế u k ể về
trô n g d a m m ư ờ n g É n m à k h ô n g nói đ ế n
cách tru y ề n d ạ y k iể u đ á n h n ày . Bở i lẽ
phư ơ n g th ứ c tr u y ề n k h ẩ u th ấ p th o á n g mổ ì
liên h ệ c ủ a trô n g dàm vớ i th ờ i g ia n .
T ru y ề n k h ẩ u là p h ư ơ n g th ứ c p h ổ b iế n
đê lư u giữ v à tr a o tr u y ề n v ă n hoá n g hệ
th u ậ t d â n g ia n . T ru y ề n k h ẩ u cũ n g là m ộ t
tro n g n h ữ n g đặ c tr ư n g cơ b ả n củ a v ă n h o á
d â n gian. N gày n a y , tru y ể n k h ẩ u v à n đư ợ c
áp dụ n g nh ư m ộ t p h ư ơ n g p h á p tro n g g iả ng
dạ y ch u y ê n n g h iệ p ở các trư ờ n g n g h ệ
th u ậ t. T u y n h iê n , c h ú n g ta ít q u a n tâ m đ ế n
ch u y ệ n d â n g ian tr u y ề n k h ẩ u n h ư th ê nào,
b ằ n g cách nào, n h ấ t là đ ô ĩ vố i m ộ t lo ạ i h ìn h
nghệ th u ậ t n h ư cồ n g c h iê n g.
N êu ngư ờ i M ư ờ ng ở H oà B ìn h sử d ụ n g
từ tư ợ n g th a n h đ ê gọ i tê n c h iê n g vớ i từ có
p h ụ â m đ ầ u ph ỏ n g th e o tiế n g c h iên g
(boòng, beng, d à m ...) th ì ở m ư ờ n g E n , tro n g
tru y ề n d ạ y trô n g d à m , n g ư ờ i ta sử d ụ n g
n h ũ n g từ có n g h ĩa , vớ i các d ấ u củ a n h ữ n g
từ đó ứ n g vớ i cao độ c ủ a m ỗ i ch iê n g trô n g .
Đ ặ c b iệ t, đó lạ i là tê n củ a m ộ t sô' triề u đ ạ i
q u â n c h ủ c ủ a V iệ t N a m (Lý, T rầ n , Lê) áp
d ụ n g v ào đọ c b à i c h iê n g , c ụ th ê n h ư sau :
T rô n g ứ n g vố i "T rầ n ".
C h iê n g th ấ p ứ n g vớ i "Lê".
C h iê n g cao ứ n g vớ i "Lý".
Đọ c:
Lý L ý L ê L ê, L ý L ý Lê Lê.
T rầ n Lê Lý, T rầ n L ý Lê.
T rầ n L ê L ý T rầ n L ý T r ầ n Lê L ý T rầ n
Lê L ý T rầ n Lý T rầ n Lê.
T rầ n Lê Lý, T r ầ n Lý Lê.
V iêt trê n dòn g n h ạ c (cao độ m a n g tín h
ư ớ c lệ ): Mo Jfiư vio bù
Lý Lý lê LỄ 'I rố n 12 Lý Trán Lỹ Lé TnnLe Lỷ Trân
LýTràr. Le Lý Tràn Le Lý Tran Lý Trán L í Tráa Lẽ Lý Trân
(D òng đ ầ u tiê n là m ở b à i, h a i dòn g sa u
cứ th ê lặ p đi lặ p lạ i đ ế n k h i n ào m uô n d ừ n g
th ì th ô i).
K h ôn g th ể á p d ụ n g cách tru y ề n k h ẩ u
tr ê n cho x ắ c b ù a bở i s ố c h iê n g c ủ a xă c bùa
n h iề u h ơ n, ph ô i hợ p ph ứ c tạ p hơ n . M ặ t
k h ác, n ế u trô n g dàm m ư ờ n g E n có th ê m
m ộ t âm n ữ a c h ắ c k h ô n g th ê á p d ụ n g cách
tr u y ề n k h ẩ u dó. D ư ờ n g n h ư k iể u tr u y ề n
k h ẩ u n à y ch ỉ d à n h riê n g cho trố n g d à m ỏ
m ư ờ ng E n m à th ôi. C ũ n g p h ả i công n h ậ n
rằ n g b a từ "Lý", "T rầ n ", "Lê" đọ c r ấ t t h u ậ n
m iệ ng cho d ù có đ ả o th u tự Lý - Lê h ay Lê
- L ý (vị tr í â m n h ấ n củ a T rầ n k h ô n g đổ i).
N gư ờ i m ư ờ ng É n k h ô n g b iế t tác giả củ a
b à i tr u y ề n k h ẩ u độ c đ áo đó là a i và có từ
ba o giờ , c ũ n g n h ư kh ô n g b iế t trô n g dàm từ
TẠ P C HÍ V H D G s ố 2 /2 0 0 6 - NGHIÊN c ứ u TRAO Đ ổ l 53
đ â u m à ra và có từ b a o giờ . V à m ặ c dù th ứ
tự Lý - T rầ n - Lê k h ô n g có ý n g h ĩa lị ch sử ,
chỉ là đ ể tru y ề n k h ẩ u m ộ t cá ch trìn h d iễ n,
m ộ t b à i b ả n cồ n g c h iê n g M ư ờ ng ở m ư ờ ng
E n , n h ư n g q u a b à i tru y ề n k h ẩ u , c h ú n g tôi
có th ê đ o án rằ n g tá c g iả là ngư ờ i ở cu ố i thờ i
n h à Lê (sớ m n h ấ t là n h ư v ậ y ) trở lạ i đ ây.
M ộ t môi liê n h ệ n ữ a cầ n lư u ý là
ch u y ệ n di cư c ủ a d ò n g họ B ùi m à c ụ B ù i
V ăn M ậ n đ ã k ể . N ế u từ th ờ i đ iể m h ọ B ù i
p h ả i di cu' tớ i cụ B ù i V ă n M ậ n là tá m đờ i,
th ì tổ i đờ i c h á u cụ h iệ n n ay là m ư ờ i đờ i;
nế u tín h m ỗ i đờ i trê n dư ớ i 20 n ă m th ì th ờ i
điể m đó c ách n a y xấ p xỉ 200 n ă m . Đ iề u nà y
tư ơ n g đố i kh ớ p vói đ o á n đ ị n h vê th ờ i đ iể m
ra đờ i c ủ a b à i tr u y ề n k h ẩ u đ ã n ê u trê n .
V ậ y p h ả i c h ă n g x ắ c b ù a có trư ớ c trô n g
d à m ?
4 . T r ô n g d à m h ìn h t h à n h t ừ đ â u ?
T he o a n h Bùi V ăn N g u y ê n , ngư ờ i
M ư ờ ng, cán bộ v ă n h o á q u ầ n c h ú n g lâ u
n ăm c ủ a h u y ệ n c ẩ m T h u ỷ , th ì ng ư ờ i T h á i
ở T h a n h H oá c ũ n g có k iê u đ á n h m ộ t trô n g
vớ i m ộ t hoặ c h a i c h iên g , n h ư n g tiê t tấ u
n h ị p điệ u k h á c h ắ n trô n g d ầ m . T ìm h iể u về
trô n g c h iê n g c ủ a ngư ờ i T h á i, c h ú n g tôi
đư ợ c chị L ư ơ ng T h ị L iệ p , n gư ờ i T h á i, h iệ n
là G iám đố c T ru n g tâ m v ă n h o á h u y ệ n
Q u an H oá, tỉ n h T h a n h H oá ch o b iế t m ộ t số
th ô n g tin k h á i q u á t sau :
- T h ứ n h ấ t, về tê n gọ i, k iể u d á n h trô n g
ch iê n g đư ợ c ngư ờ i T h á i ở T h a n h H oá gọ i hà
tí coóng t í côông.
- T h ứ h ai, về b iê n ch ế , ngư ờ i T h á i d ù n g
m ộ t trô n g vớ i từ m ộ t đ ế n b ố n c h iê n g (g ầ n
tư ơ n g tự b iê n c h ế c ủ a trô n g dàm M ư ờ ng).
Sô' ngư ờ i đ á n h bộ n h ạ c k h í n à y là từ m ộ t
đ ế n h ai ngư ờ i. M ộ t h a y h a i ngư ờ i tu ỳ th u ộ c
vào sô c h iê n g tro n g bộ n h ạ c k h í, n ế u chỉ
m ộ t hoặ c h a i c h iê n g c ầ n m ộ t ngư ờ i, th ì từ
ba đ ế n bố n ch iê n g c ầ n h a i ngư ờ i.
- T h ứ ba, về m ôi trư ờ n g trìn h d iễ n,
trô n g ch iê n g củ a n gư ờ i T h á i đư ợ c sử d ụ n g
tro n g n h iề u h o à n c ả n h k h á c n h a u n h ư đ á m
cư ớ i, đám ta n g , các n g ày lễ tế t, n g ày hộ i và
đặ c b iệ t là d ù n g tr o n g lễ là m vía (n h ư lên
đồ n g củ a n gư ờ i K in h ) gọ i là "phấ n trá".
- T h ứ tư , về b à i b ả n , tí co óng tí côòng
r ấ t k h á c cồ ng c h iê n g M ư ờ ng , kê cả bài
đ á n h trô n g d à m .
T ừ m ộ t sô' đ iể m k h á i q u á t trê n củ a
trô n g ch iê n g c ủ a ngư ờ i T h á i ở T h a n h Hoá,
giả th iế t về sự ả n h hư ơ n g giao th o a văn hoá
M ư ờ ng - T h á i đôi vớ i trô n g dam đư ợ c d ặ t ra.
Đ ặ c diêm cư tr ú đ a n x e n g iữ a các là n g củ a
ngư ờ i T h á i và M ư ờ ng ở các h u y ệ n m iên núi
T h a n h H o á c àn g củ n g cô' th ê m giả th iế t đó.
R ấ t có th ê h iệ n tư ợ n g trô n g dàm củ a ngư ờ i
M ư ờ ng ở m ư ờ ng É n là ả n h h ư ở ng củ a ngư ờ i
T h ái. N gư ờ i M ư ờ ng đ ã sử d ụ n g biên chê và
cách đ á n h tí coóng tí côông c ủ a ngư ờ i T hái
đê trìn h d iễ n b ài b ả n củ a m ìn h , tạ o n ê n kiể u
cồ ng ch iê n g m ố i có tê n là trô n g d à m . H ơ n
n ữ a , cái tê n trô n g d à m v à chứ c n ă n g củ a
trố n g tro n g k iể u đ á n h cho th ấ y ả n h hư ở n g
củ a xắ c bùa. C h ẳ n g p h ả i vị tr í củ a trô n g là
để th ay cho cả n h ó m c h iê n g dàm đó sao?
V ậ y, p h ả i ch ă n g trô n g dàm là k ế t q u ả củ a
sự cộ ng h ư ở n g v ăn hoá T h á i - M ư ờ ng.
M ặ t k h á c , ngư ờ i M ư ờ n g ở m ư ờ n g É n
h iệ n n a y ch ủ yêu là d â n di cư từ v ù n g
m ư ờ ng V a n g - H o à B ìn h , k h o á n g tr ê n dư ớ i
20 0 n ă m trư ớ c (th e o cụ B ùi V ăn M ậ n).
T ro n g k h i ngư ờ i M ư ờ ng ỏ m ư ờ n g V a n g vố n
dĩ h o à n to à n xa lạ vổ i trô n g d ă m . họ k h ô ng
hề b iế t ng ư ờ i M ư ờ ng còn có m ộ t k iể u cồ ng
c h iê n g k h á c đ a n g tồ n tạ i tro n g T h a n h Hoá.
v ậ y m à ngư ờ i M ư ờ ng ở m ư ờ n g E n lạ i có
trô n g d à m .
Đó là n h ữ n g lí do k h iế n c h ú n g tôi nghĩ
rằ n g trô n g d à m có kh ỏ i n g u ồ n từ k iể u đán h
54 KIỀ U TRUNG SON - TRỐ NG D À M Ỏ M Ư Ò NG ÉN...
trô n g c h iên g củ a ngư ờ i T h á i ở T h a n h H oá
n h ư n g lạ i có cố t các h từ c ồ ng c h iê n g x ắ c
bùa củ a ngư ờ i M ư ờ ng. Vớ i cá ch h iể u đó, có
th ê r ú t r a n h ậ n đị n h : trô n g dàm m ư ờ ng E n
ch ín h là m ộ t b iên th á i c ủ a bộ cồ n g ch iê n g
M ư ờ ng, m ộ t k iêu cồ ng c h iê n g M ư ờ ng.
5. Đ ã c ó x ắ c b ù a s a o c ò n c ầ n t r ô n g
d à rr ìì
Ngư ờ i m ư ờ n g É n v ẫ n đ á n h x ắ c b ùa vào
dị p T ế t, k h a i h ạ , m ừ n g n h à m ói và n h iề u
dị p vui kh ác c ủ a cộ ng đ ồ ng . C òn trô n g d à m
th ì sao? T rố n g d a m c ũ n g đ á n h v ào n h ữ n g
dị p đó n h ư n g k h ô n g vì th ê m à ch ồ n g chéo
hoặ c cái nọ là m giả m giá trị củ a cái k ia bở i
xắ c b ù a và trô n g d à m là h a i k iê u đ á n h
cồ ng c h iê n g có ý n g h ĩa k h á c n h a u , x ắ c bù a
p h ù hợ p vớ i p h ầ n lễ còn trố n g d à m p h ù hợ p
vớ i p h ầ n hộ i. X ă c b ù a là đế x u a đu ô i m a tà
cầ u m ay cho m ộ t n ă m m ớ i đư ợ c m ù a, là để
m an g lờ i ch ú c tố t đẹ p tớ i từ n g gia đ ìn h
tro n g m ư ờ ng, tro n g th ô n . V ì th ế , xắ c b ù a do
cả p h ư ờ n g b ù a h ơ n c h ụ c n gư ờ i, m ỗ i ngư ờ i
m ộ t ch iên g , đ á n h lư u độ n g k h ắ p th ôn ,
m ư ờ ng, sa n g cả m ư ờ n g k h á c . C òn trô n g
dàm là đ ể cho n g à y v u i th ê m tư n g b ừ n g
n á o n h iệ t, tạ o k h í th ê p h ấ n c h â n tớ i m ọ i
ngư ờ i d ự hộ i. Vì th ế , trô n g d à m đ ặ t Cữ đ ị n h
0 m ộ t chỗ . th ư ờ n g là ở nơ i rộ n g rã i, tụ hộ i
đư ợ c cả th ô n n h ư sâ n đ ìn h hoặ c b ãi cỏ lớ n
và do m ộ t n gư ờ i đ á n h . Vớ i ý n g h ĩa n h ư vậ y,
trô n g d à m có tiế t tấ u n h a n h , v u i v à âm
h ìn h k h ác vớ i x ắ c bùa.
C ũ n g c ầ n p h ả i ghi n h ậ n m ộ t ư u th ế
ngày c à n g lớ n củ a trô n g d à m so vớ i xắ c
bủ a. đó là dễ tổ chứ c th ự c h iệ n . T h ự c vậ y,
h iệ n n a y , m uố n tô chứ c xắ c b ù a k h ô n g đơ n
giả n , p h ả i k iế m đ ủ sô' c h iê n g tô'i th iê u cho
m ộ t bộ c h iê n g v à p h ả i có đ ủ sô ngư ờ i b iế t
d á n h c h iê n g tư ơ n g ứ n g vố i sô' c h iê n g đó.
T ìn h trạ n g p h ổ b iế n là p h ả i m ư ợ n ch iên g,
bở i ngư ờ i có c h iê n g k h ô n g b iế t đ á n h ch iên g,
còn ng ư ờ i b iế t đ á n h c h iê n g th ì lạ i kh ô n g có
chiên g . H ơ n n ữ a , c h iê n g là n h lặ n , c h iê n g
h a y n g ày c à n g ít, c h iê n g h ỏ n g , p h ả i h à n
n ắ n n g ày c à n g n h iê u . Còn trô n g d à m chỉ
cầ n h a i c h iê n g m ộ t trô n g v à m ộ t ngư ờ i là
đủ . V ố i b iên c h ê n h ư th ê th ì h ầ u n h ư th ô n
nào cũ n g có. R õ rà n g , để có đ ủ n h ạ c kh í
d iễ n tâ u th ì c h u ẩ n bị m ộ t bộ trô n g c/ừ z?7 dễ
hơ n n h iê u so vớ i c h u ẩ n bị đ ủ bộ cồ ng
c h iê n g xắ c bù a.
T ro n g p h ạ m vi b à i viế t, vớ i tư liệ u điề n
d ã còn h ạ n chế , c h ư a th ể giói th iệ u to à n
d iệ n đư ợ c v ề trố n g d à m . c h ú n g tô i sẽ còn
p h ả i đ ề c ậ p đ ẹ n h iệ n tư ợ n g n à y tro n g tư ơ n g
lai vì còn n h iề u v ấ n đ ề c ầ n g iả i q u y ế t. Bài
v iế t n à y chỉ n h ằ m giớ i th iệ u bư ớ c đ ầ u vế
m ộ t k iể u cồ n g c h iê n g củ a ngư ờ i M ư ờ ng, bổ
su n g th ê m vào d a n h m ụ c n h ữ n g h iệ n tư ợ n g
d ặ c sắ c củ a v ă n h o á d â n g ian M ư ờ ng, đó là
h iệ n tư ợ n g trô n g d à m ở m ư ờ n g É n .
C h o d ù c h ư a đư ợ c b iế t đ ế n m ộ t cách
rộ n g rã i, d ù có h a y k h ô n g có b à i v iế t này,
d ù cồ ng c h iê n g củ a ngư ờ i M ư ờ ng ở Hoà
B ìn h vố i x ắ c bù a n ổ i tiế n g h a y cồ ng c h iên g
T â y N g u y ê n vớ i b ằ n g cô n g n h ậ n Di s ả n văn
h o á p h i v ậ t th ể c ủ a U N E S C O , ngư ờ i
m ư ờ n g É n c h ẳ n g b ậ n tâ m . T ế t B ín h T u ấ t
n à y , tiế n g trô n g d à m v ẫ n v u i vẻ n á o n h iệ t
v a n g lê n ở m ư ờ n g É n n h ư đ ã từ n g có từ
x ư a v à sẽ còn m ãi đ ế n m ai s a u . o
K .T .S
TÀI LIỆ U THAM KHẢ O:
1. Kiề u T run g Sơ n (2004), “Văn hoá cồ ng
chiêng cổ truy ề n ở mư ờ ng Vang và việ c báo tồ n
ph át huy cồ ng chiêng hiệ n nay”, Luậ n văn Thạ c
sĩ Văn hoá họ c, tr.61, Việ n N ghiên cứ u văn hoá.
2. Mai Đứ c Vư ợ ng, "Chiêng mư ờ ng Bi", in
trong Ngư ờ i Mư ờ ng vớ i văn hoá cô truyề n
mư ờ ng Bi. UBND huyệ n Tân Lạ c - sỏ Văn hoá -
Thông tin Hà Sơ n Bình xuấ t ban 1988, tr.203-
204.