zunia.vn

Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z

zunia.vn

» Khoa Học Xã Hội

» Ngôn ngữ học

Tự sự học hậu kinh điển – phác thảo những khuynh hướng

Chia sẻ: ViAmman2711 ViAmman2711 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:8

Báo xấu

76
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết muốn phác thảo những khuynh hướng của tự sự học hậu kinh điển. Là bước phát triển mới của tự sự học sau giai đoạn kinh điển (giai đoạn cấu trúc luận), tự sự học hậu kinh điển, mặc dù vẫn còn đang ở tình trạng chưa hoàn tất và từ chối tham vọng trở thành một lí thuyết thống nhất, đã cho thấy nó là một lĩnh vực đa nguyên, liên ngành, xuyên phương tiện.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tự sự học hậu kinh điển – phác thảo những khuynh hướng

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE Social Sci., 2014, Vol. 59, No. 10, pp. 22-29 This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn TỰ SỰ HỌC HẬU KINH ĐIỂN – PHÁC THẢO NHỮNG KHUYNH HƯỚNG Trần Ngọc Hiếu Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt. Trong bài báo này, chúng tôi muốn phác thảo những khuynh hướng của tự sự học hậu kinh điển. Là bước phát triển mới của tự sự học sau giai đoạn kinh điển (giai đoạn cấu trúc luận), tự sự học hậu kinh điển, mặc dù vẫn còn đang ở tình trạng chưa hoàn tất và từ chối tham vọng trở thành một lí thuyết thống nhất, đã cho thấy nó là một lĩnh vực đa nguyên, liên ngành, xuyên phương tiện. Nó vận động theo hướng chú ý đến những yếu tố ngữ cảnh, bình diện lịch sử, bình diện dụng học cũng như hồi ứng của người đọc. Với những đường nét vận động đang bắt đầu định hình này, giai đoạn hậu kinh điển đã chứng tỏ tự sự học thực ra là một lĩnh vực nhiều tiềm năng và đang có những bước phát triển năng động, không cô lập với những khuynh hướng lí thuyết đương đại. Từ khóa: Tự sự học, tự sự học hậu kinh điển, lí thuyết văn học, chủ nghĩa cấu trúc. 1. Mở đầu Tự sự học (narratology) là một lĩnh vực nghiên cứu năng động [1, 2]. Ở Việt Nam, đã có những cố gắng dẫn nhập và ứng dụng các khái niệm, công cụ, luận điểm của một số nhà tự sự học trên thế giới [1-4] vào các hiện tượng văn học cụ thể. Tuy nhiên, hầu hết những người giới thiệu và thực hành lí thuyết tự sự học mới chỉ dừng lại ở giai đoạn kinh điển (classical) vốn được xem là giai đoạn mà lĩnh vực này nằm trọn trong ảnh hưởng của chủ nghĩa cấu trúc chứ chưa thực sự quan tâm nắm bắt những động hướng mới của tự sự học ở giai đoạn hậu kinh điển-giai đoạn vượt thoát tư tưởng cấu trúc luận. Trong bài báo này, chúng tôi sẽ trình bày những vấn đề liên quan đến thuật ngữ tự sự học hậu kinh điển, chỉ ra những đặc điểm phân biệt tự sự học hậu kinh điển với giai đoạn kinh điển trước đó của nó, cũng như phác thảo những hướng nghiên cứu đa dạng và sinh động của tự sự học ở giai đoạn đương thời. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Tự sự học hậu kinh điển – Vấn đề thuật ngữ Thuật ngữ tự sự học hậu kinh điển (post-classical narratology) lần đầu tiên được giới thiệu trong bài báo “Scripts, Sequences, and Stories: Elements of a Postclassical Narratology” (Kịch bản, chuỗi và câu chuyện: Những thành tố của tự sự học hậu kinh điển) của David Herman, công Ngày nhận bài 15/5/2014. Ngày nhận đăng 20/09/2014. Liên lạc Trần Ngọc Hiếu , e-mail: hieutn1979@yahoo.com 22
Tự sự học hậu kinh điển – phác thảo những khuynh hướng bố trên tạp chí PMLA, Vol.112, No.5, tháng 11 năm 1997. Kể từ đó, thuật ngữ này bắt đầu được sử dụng rộng rãi, trong đó, tiền tố “hậu”, về cơ bản, không phải là sự phủ định giai đoạn kinh điển trước đó – vốn được xem là đã định hình trong truyền thống tư duy của chủ nghĩa cấu trúc - mà nên được hiểu như là sự phát triển, sự khắc phục những giới hạn của tự sự học kinh điển. David Herman trong lời tựa tuyển tập Naratologies (Các tự sự học) đã nói rõ: “...Tự sự học đã chuyển từ giai đoạn kinh điển, cấu trúc luận – mà có thể gọi là giai đoạn Saussure, tương đối tách biệt với những bước phát triển năng động của lí thuyết ngôn ngữ và văn chương đương đại. Tự sự học hậu kinh điển (không nên đồng nhất với các lí thuyết hậu cấu trúc về tự sự) bao hàm cả tự sự học kinh điển như một trong những “khoảnh khắc” (moment) của nó nhưng nó được đánh dấu bởi sự dồi dào của những phương pháp luận mới và những giả thuyết nghiên cứu mới; kết quả là ta có một loạt những quan điểm mới về các hình thức và chức năng của tự sự. Hơn nữa, ở giai đoạn hậu cấu trúc, nghiên cứu tự sự không chỉ làm nhiệm vụ phơi bày những giới hạn mà còn khai thác những khả năng của những mô hình cũ hơn, mang tinh thần của chủ nghĩa cấu trúc” [2;2-3]. Ở thời điểm David Herman chủ biên tuyển tập Narratologies, giai đoạn hậu kinh điển của tự sự học không có gì giống như một sự bùng nổ lí thuyết và nhất là không mang tham vọng vươn đến một “chủ nghĩa không tưởng về phương pháp luận” như ở giai đoạn kinh điển. Nhưng theo quan sát của Herman, giai đoạn này đáng chú ý ở “sự suy tư không ngừng về phạm vi và mục đích của tự sự học, một ý thức đầy đủ hơn về những bước phát triển của lí thuyết và phê bình xung quanh nó, một thái độ ít mang tham vọng đúc kết hơn trong khi lại giàu khát vọng thám hiểm, một tinh thần sẵn sàng hơn để thừa nhận, rằng khi nghiên cứu tự sự, người ta khó lòng hay nên hi vọng mọi thứ có thể đúng ngay một lần cho mãi mãi” [2;3]. Thay vì tạo ra một tự sự học phổ quát, thống nhất, tính đa nguyên trở thành đặc trưng của tự sự học hậu kinh điển và đấy là lí do vì sao David Herman lại đặt tên cho cuốn sách mình chủ biên là Narratologies – tự sự học ở dạng số nhiều. Không phủ định nhưng chắc chắn tự sự học hậu kinh điển phải có những bước ngoặt khác so với giai đoạn kinh điển của nó. Ansgar Nunning đã lược đồ hóa những khác biệt giữa hai giai đoạn phát triển này của tự sự học như sau [4;243-244]: Các tự sự học mới (Các tự sự học hậu kinh Tự sự học cấu trúc luận (Tự sự học kinh điển) điển) lấy văn bản làm trung tâm (text-centered) hướng đến ngữ cảnh (context-oriented) tự sự (hiểu như là ngôn ngữ - langue) là đối tượng các tự sự (hiểu như là lời nói – parole) là đối tượng nghiên cứu chủ yếu nghiên cứu chủ yếu tập trung chủ yếu vào những hệ thống đóng và tập trung vào những quá trình mở và động những sản phẩm tĩnh sự năng động của quá trình đọc (các chiến lược đặc điểm, đặc trưng của văn bản là đối tượng đọc, các lựa chọn diễn dịch, các quy luật thiên vị nghiên cứu chủ yếu [preference rules] như là đối tượng nghiên cứu chủ yếu phân tích từ dưới lên tổng hợp từ trên xuống nghiêng về những đối lập nhị nguyên (quy giản) thiên về hướng diễn dịch văn hóa tổng thể và và các hình thức phân cấp phương pháp miêu tả đậm (thick descriptions) nhấn mạnh đến lí thuyết, cách mô tả hình thức luận tập trung vào phương diện ứng dụng, lối đọc chủ (formalist), và sự phân loại các kỹ thuật tự sự đề và những đánh giá có liên đới đến ý thức hệ. lảng tránh những vấn đề luân lí và quá trình tạo tập trung vào những vấn đề đạo đức và những nghĩa thương lượng đối thoại về ý nghĩa. 23
Trần Ngọc Hiếu thiết lập một ngữ pháp tự sự và thi pháp của nghệ dùng bộ công cụ phân tích vào mục đích diễn dịch thuật hư cấu như là những mục đích chính hệ hình hình thức luận và mô tả luận (descriptivist) hệ hình diễn dịch và đánh giá phi lịch sử và mang tính đồng đại mang tính lịch sử và định hướng lịch đại tập trung vào những đặc điểm phổ quát của tất cả tập trung vào hình thức cụ thể và những hệ quả của các tự sự các tự sự cá nhân. một dự án liên ngành bao gồm nhiều cách tiếp cận một lĩnh vực tương đối thống nhất không đồng nhất Tự sự học hậu kinh điển, như thế, phải đối diện với việc khái niệm tự sự được mở ra rất rộng, bị đồng hóa với những ý niệm mà trước nay có thể được gắn nhãn như là những niềm tin, ý thức hệ, kí ức, lịch sử,... Khi đối tượng nghiên cứu của một lĩnh vực trở nên quá rộng như vậy, người ta có quyền nghi ngờ về tính chính danh của lĩnh vực ấy. Học giả Marie-Laurie Ryan đã đặt ra một câu hỏi rất xác đáng: “Chúng ta có nên xây dựng một định nghĩa đóng vai trò như một cảnh sát ngữ nghĩa, loại trừ tất cả những cách sử dụng ‘không hợp pháp’ thuật ngữ ‘tự sự’ nhưng như thế sẽ nguy hiểm đến sức mạnh lí thuyết của tự sự học; hay chúng ta nên nhượng bộ những hình thức thời thượng, tìm ra một định nghĩa có thể chấp nhận hết mọi cách diễn giải về khái niệm tự sự, nhưng đồng thời khi đó, ta sẽ làm mờ đi những đặc trưng khu biệt tự sự với những hình thức hay những sản phẩm khác của hoạt động tinh thần?” [3;345]. Với David Herman, thuật ngữ “narratology” (ở đây xin được dịch là trần thuật học nhằm tạo ra sự phân biệt), trong cuốn Narratologies, được ông sử dụng gần như tương đương với thuật ngữ “narrative studies” (nghiên cứu tự sự), với ý thức thoát ra khỏi những giới hạn truyền thống, ở giai đoạn hậu kinh điển, tự sự học có thể chấp nhận và áp dụng vào các hình thức tự sự hiểu theo nghĩa rộng. Nghiên cứu tự sự học có thể hòa nhập với lĩnh vực nghiên cứu văn hóa, nghiên cứu tân duy sử (new historicism), không cô lập mình với những mối quan tâm về bản sắc, ý thức hệ, bá quyền văn hóa... vốn đang trở thành những chủ điểm quan trọng của các lí thuyết phê phán hiện nay. Thậm chí, trong một số phạm vi, tự sự học, với các khái niệm vốn đã được thiết lập từ giai đoạn cấu trúc luận, nay được điều chỉnh, được phức tạp hóa hơn như điểm nhìn, người kể chuyện, lời gián tiếp... có thể trở thành những công cụ hiệu quả để phân tích các văn bản được hình thành trong các ngữ cảnh có sự áp đặt đặc quyền ý thức hệ như các văn bản hậu thực dân, văn bản của các nhóm thiểu số (da màu, phụ nữ, đồng tính, người khuyết tật). Những khái niệm công cụ này có thể giúp người nghiên cứu phơi bày được những cơ chế trấn áp, kiểm soát của ý thức hệ thông qua việc định hình sự tri nhận bức tranh thế giới qua văn bản tự sự hay việc chi phối sự hình thành cảm xúc khi người tiếp nhận đọc, thưởng thức, tương tác với các văn bản tự sự. 2.2. Những khuynh hướng nghiên cứu của tự sự học hậu kinh điển Vậy tự sự học hậu kinh điển với tính chất đa nguyên như là đặc trưng của mình đang có những hướng đi như thế nào? Nếu nhìn vào các bài nghiên cứu được tập hợp trong cuốn Narratologies, có thể thấy các học giả tập trung vào những nhánh sau: 1- Tiếp tục đào sâu vào những vấn đề đã được khơi lên từ giai đoạn kinh điển nhưng giờ đây được tiếp cận lại với kinh nghiệm của giai đoạn hậu kinh điển, trong đó, đặc biệt quan tâm đến mối quan hệ giữa những thông tin, hiệu ứng của văn bản tự sự với hoạt động tri nhận của người đọc, người thưởng thức; 2-Chú ý đến sự xuất hiện của những công nghệ mới, cụ thể là công nghệ máy tính và ngành Trí tuệ nhân tạo, dẫn đến những thay đổi quan trọng trong ý niệm về tự sự, từ đó, cần thiết phải có những phương pháp nghiên cứu mới; 3- Hướng đến tự sự ngoài văn học bao gồm các tự sự bằng ngôn ngữ 24
Tự sự học hậu kinh điển – phác thảo những khuynh hướng tự nhiên (natural language narratives), tự sự học trong sử học, tự sự học trong y học; 4- Quan tâm đến phương tiện tự sự, môi trường tự sự cùng những logic mới của nó (tự sự học trong điện ảnh, tự sự học nữ quyền). Ansgar Nunning tỉ mỉ hơn cung cấp một bảng chỉ dẫn về các khuynh hướng nghiên cứu mới cùng với các học giả đang đi đầu trong từng hướng nghiên cứu. Các khuynh hướng này được quy thành 8 nhóm bao gồm [4;249-251]: 2.2.1. Các cách tiếp cận theo bối cảnh (contextualist), hệ chủ đề (thematic) và ý thức hệ: Ứng dụng tự sự học vào nghiên cứu văn chương - Tự sự học bối cảnh luận (Contextualist Narratology) – Seymour Chatman. - Tự sự học và các hệ chủ đề - Ian MacKenzie. - Tự sự học so sánh (Susana Onega, Jose Angel Garcia Landa). - Tự sự học ứng dụng (Onega/Landa, Monika Fludernik). - Tự sự học Marxist (Fredric Jameson, John Bender). - Tự sự học nữ quyền (Mieke Bal, Alison Booth, Alison Case, Susan Lanser, Kathy Mezei, Robyn Warhol, Gaby Allrath, Andrea Gutenberg, Marion Gymnich). - Tự sự học đồng tính luận (Marilyn Farwell, Judith Roof, Susan Lanser). - Tự sự học dân tộc học (Laura Doyle). - Tự sự học thân thể (Daniel Punday). - Tự sự học hậu thực dân (Monika Fludernik, Marion Gymnich, Roy Sommer). - xã hội học tự sự học (Mark Currie). - Tự sự học tân duy sử (Mark Currie, Nancy Amstrong, John Bender, Susan Suleiman). - Tự sự học lịch sử văn hóa (Ansgar Nunning, Monika Fludernik, Carola Surkamp, Bruno Zerweck). - Tự sự học lịch đại/ áp dụng tự sự học để viết lại lịch sử văn học (Ansgar Nunning, Monika Fludernik, Christopher Reinfandt, Werner Wolf, Bruno Zerweck). - Áp dụng tự sự học vào văn học hậu hiện đại (Ursula Heise, Brian McHale, Ansgar Nunning, Werner Wolf, Bruno Zerweck). 2.2.2. Áp dụng và phát triển tự sự học theo hướng xuyên thể loại và xuyên phương tiện - Tự sự học và lí thuyết thể loại (Seymour Chatman, Monika Fludernik). - Tự sự học và/của kịch (Brian Richardson, Manfred Jahn, Helmut Bonheim). - Tự sự học và/của thơ (Peter Huhn, Jorg Schonert, Eva Muller-Zettelman). - Tự sự học và/của nghiên cứu phim (David Bordwell, Edward Branigan, Seymour Chatman, Eckart Voights-Virchow). - Tự sự học và/của âm nhạc hóa hư cấu (Werner Wolf). - Tự sự học và/của nghệ thuật thị giác (Mieke Bal, Franziska Mosthaf,Werner Wolf). 2.2.3. Tự sự học dụng học và các loại tự sự học tu từ - Tự sự học dụng học (Mary Louise Pratt, Susan Lanser, Michael Kearns, Roger D.Sell, Sven Strasen). - Tự sự học luân lí và tu từ (Wayne C. Booth, James Phelan, Peter Rabinowitz). 25
Trần Ngọc Hiếu 2.2.4. Các loại tự sự học/siêu tự sự học (meta-narratology) tri nhận và gắn với lí thuyết tiếp nhận ( reception-theory-oriented) - Tự sự học phê bình (critical naratology) (Ann Fehn, Ingeborg Hoesterey, Mara Tatar). - Các lí thuyết tự sự học phân tâm học (Peter Brooks, Ross Chambers, Marianne Hirsch). - Các lí thuyết tự sự gắn với lí thuyết thiếp nhận (Wolfgang Iser, Werner Wolf). - Tự sự học kiến tạo luận (constructivist narratology) (Ansgar Nunning, Monika Fludernik, Manfred Jahn). - Tự sự học tri nhận (Jonathan Culler, Monika Fludernik, Herbert Grabes, Manfred Jahn, Menakhem Perry, Meir Steinberg, Ralf Schneider, Bruno Zerweck). - Tự sự học tự nhiên (‘natural’ narratology) (Monika Fludernik). 2.2.5. Tự sự học hậu hiện đại và tự sự học hậu cấu trúc/giải cấu trúc - Tự sự học hậu hiện đại (Andrew Gibson, Mark Currie, Patrick O’Neill). - Tự sự học hậu cấu trúc (Marcel Cornis-Pope, Christine Brooke-Rose, J.Hillis Miller, Andrew Gibson, Eyal Amiran). - Tự sự học động (Dynamic narratology) (Eyal Amiran). 2.2.6. Các cách tiếp cận ngôn ngữ học/Những đóng góp cho tự sự học - Ngôn ngữ học, phong cách học và tự sự học (Richard Aczel, Monika Fludernik, David Herman, Reingard Nischik, Wolfgang Muller, Mary Louise Pratt, Michael Toolan). - Xã hội học ngôn ngữ, phân tích diễn ngôn và tự sự học (William Labov, Joshua Waletzky, Uta Quasthoff, David Herman). - Lí thuyết hành động lời nói và tự sự học (Mary Louise Pratt, Michael Kearns, Roger D. Sell). 2.2.7. Các thuyết triết học về tự sự - Lí thuyết về các thế giới khả hữu (Lubomir Dolozel, Thomas Pavel, Gregory Currie, Uri Margolin, Ruth Ronen, Marie-Laure Ryan, Andrea Gutenberg, Carola Surkamp). - Tự sự học và lí thuyết về tính hư cấu (fictionality) (Dorrit Cohn, Lubomir Dolozel, Gerard Genette, Felix Martinez-Bonati). - Lí thuyết hiện tượng học về tự sự (Wolfgang Iser, Paul Ricoeur). 2.2.8. Các lí thuyết liên ngành về tự sự - Trí tuệ nhân tạo và lí thuyết tự sự (Marie Laure-Ryan, David Herman, Manfred Jahn). - Nhân học và lí thuyết tự sự (Victor Turner, Clifford Geertz, James Clifford). - Tâm lí học tri nhận, khoa học tri nhận và lí thuyết tự sự (Jerome Bruner, Peter Dixon/Marisa Bortolussi, David Herman, Manfred Jahn, Jurgen Straub). - Lịch sử truyền miệng và lí thuyết tự sự (Mary Chamberlain, Paul Thompson). - Các lí thuyết về sử học và lí thuyết tự sự (Arthur Danto, Lionel Grossman, Dominick LaCapra, Paul Ricoeur, Hayden White). - Lí thuyết hệ thống và lí thuyết tự sự (Itama-Even- Zohar, Christopher Reinfandt). Bảng phân loại của Ansgar Nunning là một trực quan tốt để thấy tính chất bộn bề, chưa hoàn 26
Tự sự học hậu kinh điển – phác thảo những khuynh hướng tất của tự sự học hậu kinh điển khi như tác giả thừa nhận, tên gọi các khuynh hướng, các nhánh nhỏ trong tám khuynh hướng chính còn chưa ổn định, khi có sự chồng chéo giữa các khuynh hướng, các nhánh nghiên cứu. Tuy nhiên, theo hai học giả Jan Alber và Monika Fludernik, mô tả của Nunning đã làm nổi bật được ba đặc trưng của tự sự học ở giai đoạn hậu kinh điển: đa bội (multiplicities), liên ngành (interdisciplinaries), xuyên phương tiện (transmediality). Nó vận động theo hướng chú ý đến những ngữ cảnh lớn, bình diện lịch sử, dụng học của tự sự cũng như mối quan hệ với độc giả. Các phương diện tu từ học tự sự, đạo đức tự sự cũng được quan tâm đào sâu. Xu hướng vận động của tự sự học hậu kinh điển, qua những phác thảo của Nunning, không tách rời với sự phát triển của những lí thuyết nổi lên từ những năm 1970 như thuyết hồi ứng của người đọc, nữ quyền luận, đồng tính luận, hậu thực dân luận và khúc ngoặt luân lí [1;11]. Song đối với hai học giả này, những gì mà Nunning phác ra ở trên cho thấy tự sự học hậu kinh điển đã đi hết giai đoạn thứ nhất của mình, giai đoạn mà dường như tự sự học vận động thay đổi để thích ứng với những chuyển động của tư duy lí thuyết từ bên ngoài. Khi chủ biên tuyển tập Postclassical Narratology – Approaches and Analysis (Tự sự học hậu kinh điển – Những cách tiếp cận và phân tích) xuất bản năm 2010, Alber và Fludernik cho rằng tự sự học hậu kinh điển đã bước sang giai đoạn thứ hai. Ở giai đoạn này, họ đề nghị chú ý nhiều hơn đến những bước phát triển nảy sinh từ bên trong lĩnh vực này hơn là được kích thích từ động hướng lí thuyết bên ngoài. Điều này có ý nghĩa như một phản ứng trước việc áp những mô hình lí thuyết rộng vào tự sự học, do đó, nảy sinh những độ vênh, những sự thiếu nhất quán, thậm chí mâu thuẫn. Động thái này được Alber và Fludernik gọi là “củng cố” (consolidation). Nhưng giai đoạn thứ hai này, không vì thế, lại thu hẹp tự sự học, đưa nó trở về một lĩnh vực biệt lập mà vẫn tiếp tục quá trình đa dạng hóa (diversification), đảm bảo tính chất đa bội của chuyên ngành. Vậy đâu là những hướng mà các nhà tự sự học ở chặng thứ hai của giai đoạn hậu kinh điển quan tâm? Chúng tôi xin lược thuật lại những luận điểm trong bài giới thiệu tuyển tập Postclassical Narratology mà Alber và Fludernik chủ biên: - Tự sự học tri nhận: Hướng nghiên cứu này được xem là đã khắc phục thiếu sót của tự sự học cấu trúc luận vốn không quan tâm nhiều đến bình diện quy chiếu hay bình diện thế giới truyện kể của tự sự. Tự sự học tri nhận xuất phát từ nhận định nền tảng: khi đọc một câu chuyện, độc giả bao giờ cũng liên tưởng đến một thế giới hư cấu (thế giới truyện kể) trên cơ sở tri thức về thế giới thực (real-world knowledge) của họ, do đó, nhiệm vụ của tự sự học tri nhận là mô tả những quá trình tri nhận liên đới. Những học giả nổi bật của hướng nghiên cứu này như Michael Palmer, Lisa Zunshine lập luận rằng cách chúng ta cố gắng để hiểu, để tạo nghĩa cho các tự sự hư cấu cũng giống như cách chúng ta cố gắng để hiểu ý nghĩ của các nhân vật, của người kể chuyện, tức những động cơ, chủ định của họ. Các cách tiếp cận tri nhận lại dựa trên thuyết kiến tạo (constructivist) về sự đọc, theo đó, những gì ta đem vào văn bản trong khi đọc không nhất thiết là những dữ kiện có sẵn từ trước. Điều này gắn bó mật thiết với những quan niệm phi bản chất luận, đa nguyên luận và dụng học về tự sự, do đó có mối liên hệ chặt chẽ với những bước phát triển trong định hướng nghiên cứu của ngôn ngữ học, từ bình diện cú pháp sang bình diện dụng học và tri nhận. Tự sự học tri nhận có thể làm thay đổi cách hiểu, cách vận dụng cái khái niệm về tự sự, các công cụ để phân tích các văn bản tự sự: thay vì hiểu các thuật ngữ đó như những gì tĩnh tại, cố định, phổ quát, chúng sẽ được xem xét như là những khái niệm linh động, có độ co giãn, được xác định theo ngữ cảnh, được cấu thành bởi người tiếp nhận. - Lí thuyết về các thế giới khả hữu (possible-worlds theory): Luận điểm nền móng của lí thuyết về các thế giới khả hữu là: thực tại (reality) là một vũ trụ được tạo thành bởi nhiều thành tố riêng biệt khác nhau. Thế giới thực là thành tố trung tâm, vây quanh nó là nhiều thế giới khả 27
Trần Ngọc Hiếu hữu khác nhau như những giấc mơ, những huyễn tưởng, ảo giác và những thế giới của hư cấu văn chương. Để một thế giới có thể trở thành khả hữu, nó cần phải được nối với thành tố trung tâm thông qua “những mối liên hệ có thể tiệm cận được” (inacessible relations). Những học giả tiêu biểu của khuynh hướng này là Lubomir Dolozel, Ruth Ronen và đặc biệt là Marie-Laurie Ryan. Bà đã tập trung nghiên cứu tự sự học truyền thông. Sự phát triển của công nghệ máy tính, của internet và các hình thức truyện kể mới sinh thành trong môi trường phương tiện mới này là đối tượng nghiên cứu chính của bà. Những nghiên cứu về tự sự hậu hiện đại của Ryan cũng dẫn đến những kết luận giàu sức gợi mở. Bà cho rằng tự sự hậu hiện đại có thể tìm thấy ở lí thuyết về các thế giới khả hữu “một thứ đồ chơi hữu hiệu trong trò chơi tạo ra sự phá vỡ và phản thân (self-reflexity). Thuyết thế giới khả hữu của Ryan sự móc nối với hướng nghiên cứu tự sự học tri nhận và tự sự học xuyên phương tiện. - Nghiên cứu tự sự từ bình diện dụng học (pragmatic), phân tích diễn ngôn: Với hướng nghiên cứu này, tự sự học mở rộng sự quan tâm của mình sang các diễn ngôn phi hư cấu, phân tích các hội thoại ngay trong đời thường; nó gắn kết với nghiên cứu về sự biểu hành, trình diễn (performance), khả năng thấu cảm (empathy) của con người trong hoạt động cơ bản nhất của đời sống ý thức: đối thoại, từ đó đặt ra vấn đề tâm lí học diễn ngôn. Hướng nghiên cứu này cũng chủ động thiết lập cầu nối với nghiên cứu tự sự học tri nhận. Các học giả tiêu biểu là David Herman, Monika Fludernik, Michael Bamberg, Brigitte Boothe... - Viết lại thiết kế của giai đoạn kinh điển về tự sự học, trong đó, chú ý đến việc khám phá sự tiến hóa của tự sự theo thời gian: Hướng nghiên cứu này có hai hình thức: khảo cứu quá trình tiến hóa của tự sự qua các thế kỷ và xem xét lại các khái niệm công cụ, các phạm trù của tự sự học như là những phản ứng đối với những bình diện và những đặc trưng khác nhau của văn bản mà người ta tìm thấy trong những văn bản đã có trước đó. Một công trình tập thể được nhắc đến như là minh họa tiêu biểu cho hướng nghiên cứu này là cuốn The Emergence of Mind (Sự xuất hiện của ý thức) do David Herman chủ biên, xuất bản năm 2011. Trong cuốn sách đó, các tác giả đã nghiên cứu sự thể hiện ý thức trong các tự sự của văn chương Anh từ thời trung cổ đến hiện đại. Các học giả đi theo hướng nghiên cứu lịch đại này cũng xem xét lại, viết tiếp, bổ sung, hiệu chỉnh các phạm trù tự sự học như tiêu cự, giọng, nhân vật, người kể chuyện, tác giả hàm ẩn, truyện kể-diễn ngôn... - Nghiên cứu các tự sự phi tự nhiên (unnatural narratives): khái niệm “phi tự nhiên” ở đây muốn nói đến các tự sự phản mô phỏng (anti-mimetic), chúng thách thức và vượt qua những cách hiểu, những quan niệm của thế giới thực về bản sắc, thời gian, không gian bằng việc trình bày, thể hiện những viễn cảnh (scenario) có thể là bất khả trong thế giới thực. Hướng nghiên cứu này là sự kết hợp giữa tự sự học hậu hiện đại và tự sự học tri nhận, với tham vọng xác lập mô hình tự sự học áp dụng vào các văn bản giàu tính thể nghiệm trong tiểu thuyết, video-games, video-art... [1;11-15]. Những khuynh hướng nghiên cứu mới mở ra này gắn liền với những nỗ lực định nghĩa lại, điều chỉnh các khái niệm công cụ mà các nhà tự sự học kinh điển đã xác lập, vận dụng để phân tích các văn bản tự sự. Chúng được suy tư lại trên những nền tảng triết học mới, những nghiên cứu mới của khoa học tri nhận, khoa tâm lí học, những thành tựu mới của khoa học công nghệ, Từ đó, những khái niệm công cụ này có thể phơi bày những cơ chế kiến tạo thế giới truyện kể nơi người đọc trên cơ sở những gợi dẫn của văn bản, sự thao túng của ý thức hệ trong việc tổ chức các chiến lược tự sự. Chẳng hạn, với các nhà tự sự học nữ quyền luận, họ luôn ý thức rằng một văn bản luôn có cội nguồn từ trong thế giới vật chất, nơi ý niệm về phái tính luôn chi phối hình dung, cảm quan về thế giới của người viết lẫn người đọc. Khái niệm “người kể chuyện”, theo cách tiếp cận này, cần 28
Tự sự học hậu kinh điển – phác thảo những khuynh hướng được nhận thức trong mối liên hệ với chính “thân thể được phái tính hóa” (gendered body) của nhà văn hay độc giả. Ngôi kể, giọng điệu, điểm nhìn trần thuật, các phương thức tổ chức lời trần thuật, trong trường hợp này, đều có thể được hiểu như những lựa chọn trong chiến lược tự sự để thể hiện một chủ thể được mã hóa về phái tính. Các kĩ thuật tự sự này cũng cho phép ta hình dung được cách mà các văn bản tự sự can dự vào chính trị của phái tính (politics of gender). Nó gợi ra những đề tài mà lâu nay chưa được chú ý nhiều trong những nghiên cứu tự sự ở Việt Nam như sự xuất hiện và xu hướng vận động của các tự sự với người kể chuyện là nữ ở ngôi thứ nhất hay các tự sự đồng tính ở Việt Nam đã có những chiến lược tu từ như thế nào để thể hiện bản sắc giới của mình. Với các nhà tự sự học tri nhận, họ quan tâm đến cách tổ chức thời gian-không gian, nhịp điệu tự sự trong mối liên hệ với những cảm xúc có thể kích hoạt được nơi người đọc khi họ tương tác với văn bản tự sự: một văn bản trinh thám phải được cấu trúc như thế nào để người đọc cảm thấy được độ căng của các diễn biến, để có thể đi chệch khỏi những “kịch bản” vốn đã sẵn có trong đầu óc của độc giả, tạo ra sự bất ngờ, kinh ngạc hay truyện kể cho thiếu nhi thì phải cần đến những chiến lược tu từ như thế nào (tính chất của người kể chuyện, lựa chọn điểm nhìn, lựa chọn các cấu trúc biểu đạt) để cuốn hút trẻ thơ vào trong thế giới tự sự? 3. Kết luận Giai đoạn hậu kinh điển đã chứng tỏ tự sự học không hề là một lĩnh vực bế tắc, cạn kiệt như định kiến của nhiều người. Trái lại, nó đang là một lĩnh vực đang phát triển năng động và không cô lập với những diễn biến của lí thuyết đương đại. Khi càng ngày con người càng nhận thức rõ bản chất tự sự của tri thức, của các kinh nghiệm kí ức, của bản sắc, của văn hóa, lịch sử..., tự sự học càng cho thấy nó có thể đem đến những phương pháp, những công cụ phân tích hiệu quả để chúng ta hiểu hơn về chính thế giới cũng như về bản thân mình – những ý niệm mà chúng ta đã xây dựng như là những chuyện kể. (*) Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ phát triển khoa học và công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) trong đề tài mã số VII1.1-2012.02. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Jan Alber & Monika Fludernik, 2010. Postclassical Narratology: Approaches & Analyses. The Ohio State University Press. [2] David Herman (ed), 1999. Narratologies: New Perspectives on Narrative Analysis. The Ohio State University Press. [3] David Herman, Manfred Jahn, Marie-Laure Ryan, (ed). 2005. Routledge Encyclopedia of Narrative Theory. London & New York: Routledge. [4] Tom Kindt & Hans-Harald Muller, 2003. What is Narratology: Questions and Answers Regarding the Status of a Theory. Berlin & New York: Walter de Gruyter. ABSTRACT Postclassical Narratology: An Outline of Current Trends In this paper, we introduce the history and the use of the term ‘postclassical narratology’. As a development after the structuralism phase, postclassical narratology has become a multidiscipline, interdisciplinary and transmedia field. It emphasizes the contextual, the historical and the pragmatic sides of narrative and the interaction with reader response. Postclassical narratology does not separate itself from current critical theories. 29

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN

TRỢ GIÚP

HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG

Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.