Từ tín ngưỡng Vật Linh đến tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 - 2012<br /> <br /> 72<br /> Th­êng thøc t«n gi¸o<br /> <br /> Tõ TÝN NG¦ìNG VËT LINH<br /> §ÕN TÝN NG¦ìNG THê CóNG Tæ TI£N<br /> HUÖ KH¶I(*)<br /> 1. TÝn ng­ìng vËt linh<br /> <br /> Theo tÝn ng­ìng vËt linh (animism)(1) ,<br /> <br /> v¹n vËt trong thÕ giíi tù nhiªn nh­ s«ng<br /> <br /> nh­ ng­êi, vµ Tylor gäi tªn phÇn bªn<br /> trong ®ã lµ mét hån linh (a soul)(3) .<br /> <br /> Tylor nghÜ r»ng hån linh ban s¬ lµ<br /> <br /> ngßi, ®Êt ®¸, giã m­a, v.v... tÊt c¶ ®Òu cã<br /> <br /> mét kh¸i niÖm kh¸ th« thiÓn. M·i vÒ sau<br /> <br /> vËt linh kh«ng ph¶i lµ mét t«n gi¸o,<br /> <br /> vÒ hån linh tinh tÕ h¬n (tøc lµ con ng­êi<br /> <br /> hån linh ngù trÞ. B¶n th©n tÝn ng­ìng<br /> <br /> nh­ng nã ®­îc coi lµ nÒn t¶ng cña c¸c<br /> tÝn ng­ìng kh¸c, nh­ tÝn ng­ìng b¸i vËt<br /> vµ tÝn ng­ìng vËt tæ.<br /> <br /> Nhµ nh©n chñng häc ng­êi Anh lµ Sir<br /> <br /> Edward Burnett Tylor (1832-1917)<br /> <br /> (2)<br /> <br /> ®· t¹o<br /> <br /> ra thuËt ng÷ animism. Trong t¸c phÈm<br /> <br /> Primitive Culture (V¨n hãa Nguyªn thñy,<br /> 1871), Tylor cho r»ng tÝn ng­ìng nµy lµ<br /> <br /> h×nh thøc c¨n b¶n nhÊt vµ s¬ khai nhÊt,<br /> do con ng­êi bµy ra sau khi tiÕn hãa tõ<br /> nguån<br /> <br /> gèc<br /> <br /> ch­a<br /> <br /> (prehuman origins).<br /> <br /> mang<br /> <br /> h×nh<br /> <br /> ng­êi<br /> <br /> con ng­êi ®· tiÕn bé h¬n míi quan niÖm<br /> cµng vÒ sau, cµng quan niÖm vÒ hån linh<br /> <br /> phøc t¹p h¬n). ThÕ råi tr¶i qua thêi gian,<br /> tÝn ng­ìng vËt linh lÇn l­ît ®­îc thay<br /> thÕ<br /> <br /> b»ng<br /> <br /> tÝn<br /> <br /> ng­ìng<br /> <br /> ®a<br /> <br /> thÇn<br /> <br /> (polytheism) vµ sau ®ã lµ tÝn ng­ìng<br /> <br /> nhÊt thÇn (monotheism). Nh÷ng thay thÕ<br /> nµy nh»m thÝch øng víi c¸c x· héi cã<br /> cÊu tróc phøc t¹p h¬n, cã tr×nh ®é kÜ<br /> thuËt cao h¬n, vµ ph¸t triÓn nhiÒu h¬n.<br /> <br /> Nh­ vËy, theo Tylor, tÝn ng­ìng tiÕn hãa<br /> theo tr×nh ®é tiÕn bé cña x· héi.<br /> <br /> Charles R. Taber cho r»ng c¸ch gi¶i<br /> <br /> Theo Tylor, khi tr¶i nghiÖm vµ quan<br /> <br /> thÝch cña Tylor vÒ sù xuÊt hiÖn cña tÝn<br /> <br /> c¸i chÕt, con ng­êi s¬ khai suy xÐt vµ kÕt<br /> <br /> nh©n chñng häc ngµy nay còng th­êng<br /> <br /> s¸t nh÷ng giÊc m¬, nh÷ng c¬n ngÊt lÞm,<br /> luËn r»ng con ng­êi ph¶i cã mét phÇn<br /> <br /> bªn trong (inner part). C¸i phÇn bªn<br /> <br /> trong nµy cã thÓ t¸ch rêi khái x¸c thÓ.<br /> <br /> Khi ®ã con ng­êi ph¶i n»m im l×m, bÊt<br /> <br /> ®éng nh­ trong lóc ngñ, bÊt tØnh, hay<br /> chÕt. Suy luËn theo kiÓu t­¬ng ®ång, con<br /> <br /> ng­êi s¬ khai ®i tíi ý niÖm r»ng v¹n vËt<br /> ®Òu cïng cã c¸i phÇn bªn trong Êy gièng<br /> <br /> ng­ìng vËt linh qu¸ ®çi duy lÝ. C¸c nhµ<br /> b¸c bá tÝnh c¸ch duy lÝ trong thuyÕt cña<br /> <br /> *. Dò Lan Lª Anh Dòng, Nhµ nghiªn cøu, Tp. Hå<br /> ChÝ Minh.<br /> 1. Animism do gèc Latinh anima cã nghÜa lµ hån linh<br /> (soul, spirit). Animist lµ ng­êi theo tÝn ng­ìng vËt linh.<br /> 2. Sir lµ tõ t«n kÝnh ®Æt tr­íc tªn cña ng­êi ®­îc<br /> phong tßng nam t­íc (baronet) hay hiÖp sÜ (knight),<br /> do cã c«ng nghiÖp ®ãng gãp cho n­íc Anh.<br /> 3. Linh hån lµ c¸ch quen gäi theo tõ H¸n-ViÖt.<br /> <br /> HuÖ Kh¶i. Tõ tÝn ng­ìng VËt linh…<br /> <br /> 73<br /> <br /> Tylor. Cßn c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ tÝn<br /> <br /> Th¸nh ThÓ hay bÝ tÝch m×nh Th¸nh Chóa<br /> <br /> nhËn mét phÇn lÝ thuyÕt cña Tylor, cho<br /> <br /> chuyÓn hãa thµnh m¸u vµ thÞt cña Chóa<br /> <br /> ng­ìng cña x· héi s¬ khai còng chØ chÊp<br /> r»ng hån linh lµ mét khÝa c¹nh hay yÕu<br /> tè hÇu nh­ phæ biÕn cña c¸c tÝn ng­ìng<br /> rÊt xa x­a, xuÊt hiÖn sím h¬n c¸i gäi lµ<br /> <br /> c¸c t«n gi¸o “th­îng ®¼ng” (the so-called<br /> “higher” religions) .<br /> (4)<br /> <br /> Theo<br /> <br /> Charles<br /> <br /> R.<br /> <br /> Taber,<br /> <br /> ng­êi<br /> <br /> ta<br /> <br /> th­êng l¹m dông thuËt ng÷ tÝn ng­ìng<br /> vËt linh ®Ó chØ c¸c t«n gi¸o cña c¸c x·<br /> <br /> héi nhá, c« lËp, kÜ thuËt s¬ khai, ch­a cã<br /> ch÷ viÕt, tøc lµ nh÷ng x· héi ®«i khi bÞ<br /> <br /> gäi tªn mét c¸ch kh«ng chÝnh x¸c vµ<br /> miÖt<br /> <br /> thÞ<br /> <br /> lµ<br /> <br /> x·<br /> <br /> héi<br /> <br /> “nguyªn<br /> <br /> thñy”<br /> <br /> (primitive). Còng theo Taber, tÝn ng­ìng<br /> <br /> vËt linh lµ ®Æc tr­ng quan träng cña c¸c<br /> t«n gi¸o bÞ miÖt thÞ Êy, nh­ng nã còng<br /> ®­îc t×m thÊy trong mét sè c¸i gäi lµ t«n<br /> gi¸o “th­îng ®¼ng”(5).<br /> <br /> Theo Ray Billington(6), dÊu Ên cña tÝn<br /> <br /> ng­ìng vËt linh tõng ®­îc ph¶n ¸nh<br /> trong Kinh Th¸nh Cùu ¦íc, ch¼ng h¹n<br /> nh­ víi chi tiÕt kÓ vÒ hßn ®¸ trong hai<br /> quyÓn s¸ch sau:<br /> <br /> - S¸ch S¸ng ThÕ Ký (28:10-22) kÓ: Jacob<br /> <br /> t¹i Haran lÊy hßn ®¸ kª ®Çu n»m ngñ vµ<br /> <br /> m¬ thÊy Thiªn Chóa høa ban cho chç ®Êt<br /> <br /> Êy. Jacob thøc dËy, lÊy hßn ®¸ dùng ®øng<br /> lªn, ®æ dÇu lªn trªn, vµ khÊn nguyÖn<br /> <br /> r»ng: “Hßn ®¸ ®· dùng lµm trô ®©y sÏ lµ<br /> nhµ Thiªn Chóa...”(7)<br /> <br /> - S¸ch D©n Sè (20:1-11) kÓ: T¹i hoang m¹c,<br /> <br /> khi d©n chóng thiÕu n­íc vµ næi lo¹n,<br /> Moses cÇu nguyÖn vµ theo ®óng lêi Thiªn<br /> Chóa d¹y, «ng lÊy gËy ®¸nh hßn ®¸ hai lÇn,<br /> n­íc liÒn tu«n ch¶y trµn trÒ…(8)<br /> <br /> ChuyÓn b¶n thÓ (transubstantiation)<br /> <br /> lµ mét tÝn lÝ rÊt quan träng trong gi¸o lÝ<br /> <br /> cña Kit« gi¸o. Theo ®ã, nhê phÐp bÝ tÝch<br /> <br /> (Eucharist), b¸nh m× vµ r­îu nho cã thÓ<br /> Kit«(9). Billington lËp luËn r»ng nÕu xÐt<br /> <br /> theo ý nghÜa nh÷ng mãn vËt chÊt b×nh<br /> th­êng (physical objects) ®­îc tin lµ trë<br /> thµnh<br /> <br /> mét<br /> <br /> b¶n<br /> <br /> thÓ<br /> <br /> siªu<br /> <br /> nhiªn<br /> <br /> (a<br /> <br /> supernatural essence) th× tÝn lÝ chuyÓn<br /> <br /> b¶n thÓ còng mang dÊu Ên cña tÝn<br /> ng­ìng vËt linh(10).<br /> <br /> 2. TÝn ng­ìng vËt ho¹t<br /> TÝn ng­ìng vËt ho¹t (animatism) h¬i<br /> <br /> k h¸c h¬n tÝn ng­ìng vËt linh ( 1 1 ) . Kh i<br /> <br /> 4. Mét sè nhµ nh©n chñng cho r»ng cã sù tiÕn hãa vÒ<br /> t«n gi¸o (religious evolution); nh­ vËy, t«n gi¸o nµo<br /> xuÊt hiÖn trÔ h¬n th× phøc t¹p h¬n vµ ®­îc xÕp h¹ng<br /> cao h¬n.<br /> 5. Charles R. Taber. “animism”. Xem: Keith Crim,<br /> General Ed., The Perennial Dictionary of World<br /> Religions. Harper San Francisco Pub., 1989, pp. 37-38.<br /> 6. Ray Billington. Religion without God. London &<br /> New York: Routledge Pub., 2002, p. 21.<br /> 7. Genesis 28:22: “And this stone, which I have set for a<br /> pillar, shall be God’s house...” The Holy Bible. The<br /> British and Foreign Bible Society. Cambridge: printed at<br /> the University Press (kh«ng n¨m xuÊt b¶n), p. 35.<br /> 8. Numbers 20:11: “And Moses lifted up his hand,<br /> and with his rod he smote the rock twice: and the<br /> water came out abundantly…” The Holy Bible. The<br /> British and Foreign Bible Society, p. 182.<br /> 9. B¶n thÓ thay ®æi, nh­ng h×nh thøc bªn ngoµi cña<br /> b¸nh m× vµ r­îu nho vÉn kh«ng thay ®æi vµ ®­îc gäi<br /> lµ tïy thÓ cña Th¸nh ThÓ (Eucharistic accidents).<br /> Xem: NguyÔn §×nh DiÔn, Tõ §iÓn C«ng Gi¸o AnhViÖt. Hµ Néi: Nxb T«n Gi¸o, 2002, c¸c môc tõ<br /> “transubstantiate, transubstantiation”, tr. 708,<br /> “Eucharist”, tr. 223; vµ “accident”, tr. 25.<br /> 10. “The Christian doctrine of transubstantiation,<br /> with its view that the bread and wine become the<br /> actual body and blood of Christ, has been described<br /> as animistic in its conception, in the sense that<br /> physical objects assume a supernatural quality or<br /> essence.” Ray Billington, Religion without God.<br /> London & New York: Routledge Pub., 2002, p. 21.<br /> 11. Robert Ranulph Marett ®Æt tªn cho tÝn ng­ìng<br /> nµy lµ animatism, do ®éng tõ to animate lµ ph¶ søc<br /> sèng vµo, lµm cho mét vËt cã sù sèng. Ch¼ng h¹n,<br /> animated cartoon lµ phim ho¹t h×nh.<br /> <br /> 73<br /> <br /> Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 - 2012<br /> <br /> 74<br /> nghiªn cøu vÒ thæ d©n Melanesians ë c¸c<br /> <br /> trong thiªn nhiªn nh­ côc ®¸, l«ng<br /> <br /> Ranulph Marett(13) chó ý tíi kh¸i niÖm<br /> <br /> vËt nh©n t¹o nh­ nh÷ng ®­êng ch¹m<br /> <br /> ®¶o t©y nam Th¸i B×nh D­¬ng<br /> <br /> (12)<br /> <br /> , Robert<br /> <br /> cña hä vÒ mana. Nã lµ n¨ng lùc siªu<br /> nhiªn kh«ng cã s½n trong mét vËt, tøc lµ<br /> n¨ng lùc nµy do tõ bªn ngoµi mang ®Õn<br /> <br /> cho vËt ®ã(14). Ch¼ng h¹n, mét mãn khÝ<br /> <br /> giíi ®· giÕt chÕt nhiÒu thó rõng hay kÎ<br /> <br /> thï ®­îc tin lµ cã mana. Con ng­êi cã thÓ<br /> sö dông mana, nh­ dïng bïa cã mana ®Ó<br /> b¶o vÖ v­ên t­îc. Bïa ban ®Çu kh«ng<br /> ph¶i lµ vËt linh, cã thÓ chØ lµ m¶nh giÊy<br /> <br /> hay rÎo v¶i b×nh th­êng, nh­ng do thÇy<br /> <br /> ph¸p xö lÝ c¸ch nµo ®ã (vÏ ch÷, ®ãng<br /> triÖn, v.v...) th× nã ®­îc tin lµ cã huyÒn<br /> lùc ®Ó trë thµnh vËt linh(15).<br /> 3. TÝn ng­ìng b¸i vËt<br /> <br /> TÝn ng­ìng b¸i vËt (fetishism hay<br /> <br /> fetichism ) lµ kh¸i niÖm do Charles de<br /> <br /> Brosses(16) t¹o ra n¨m 1757 vµ ®­îc c¸c<br /> häc gi¶ Ph¸p, §øc dïng mét c¸ch s¸ng<br /> t¹o vµo thÕ kØ XVIII ®Ó m« t¶ ®Æc ®iÓm<br /> <br /> c¸c giai ®o¹n s¬ khai trong qu¸ tr×nh<br /> tiÕn hãa cña t«n gi¸o. Vµo thÕ kØ XIX,<br /> c¸c nhµ nh©n chñng häc vµ c¸c nhµ<br /> nghiªn<br /> <br /> Edward<br /> <br /> cøu<br /> <br /> lÞch<br /> <br /> Burnett<br /> <br /> sö<br /> <br /> t«n<br /> <br /> Tylor<br /> <br /> gi¸o<br /> vµ<br /> <br /> nh­<br /> <br /> John<br /> <br /> Ferguson McLennan(17) ®· ph¸t triÓn c¸c<br /> thuyÕt vÒ tÝn ng­ìng vËt linh vµ tÝn<br /> <br /> ng­ìng vËt tæ ®Ó gi¶i thÝch tÝn ng­ìng<br /> b¸i vËt. Kh¸i niÖm vÒ tÝn ng­ìng b¸i<br /> <br /> vËt cho phÐp c¸c nhµ nghiªn cøu lÞch<br /> sö t«n gi¸o chuyÓn sù chó ý tõ mèi<br /> quan hÖ ng­êi vµ Trêi sang mèi quan<br /> hÖ con ng­êi vµ c¸c vËt thÓ(1 8).<br /> <br /> Theo tÝn ng­ìng b¸i vËt, mét mãn vËt<br /> <br /> ®­îc tin t­ëng lµ vËt thiªng (fetish,<br /> <br /> fetich) bëi v× nã cã n¨ng lùc linh thiªng,<br /> do ®ã ng­êi ta t«n sïng hoÆc t«n thê nã.<br /> <br /> VËt thiªng cã thÓ lµ mét vËt bÊt k×<br /> <br /> chim, vá sß, mãng vuèt thó, hoÆc mét<br /> kh¾c trªn m¶nh gç, nh­ng nã thiªng v×<br /> <br /> ®­îc tin lµ cã n¨ng lùc huyÒn nhiÖm.<br /> N¨ng lùc nµy lµ do tù th©n vËt thiªng<br /> ®ã cã s½n (t­¬ng tù nh­ tÝn ng­ìng vËt<br /> <br /> linh), hoÆc do mét hån linh nµo nhËp<br /> <br /> vµo (t­¬ng tù nh­ kh¸i niÖm vÒ mana<br /> trong tÝn ng­ìng vËt ho¹t).<br /> <br /> Khi mét ng­êi ®eo bïa, cã nghÜa hä<br /> <br /> tin r»ng bïa lµ vËt thiªng ®ñ kh¶ n¨ng<br /> <br /> 12. Melanesia gåm c¸c ®¶o ë ®«ng b¾c Ch©u óc vµ<br /> phÝa nam ®­êng xÝch ®¹o, nh­ c¸c ®¶o Salomon, T©n<br /> Hebrides, T©n Caledonia, quÇn ®¶o Bismarck, nhiÒu<br /> nhãm ®¶o kh¸c.<br /> 13. R.R. Marett sinh ngµy 13-6-1866 trªn ®¶o<br /> Jersey, hßn ®¶o lín nhÊt cña quÇn ®¶o Eo BiÓn (the<br /> Channel Islands) ë eo biÓn Anh (the English<br /> Channel); vµ mÊt ngµy 18-02-1943. Lµ nhµ nh©n<br /> chñng x· héi häc (social anthropologist) ng­êi Anh<br /> cã nÒn t¶ng v÷ng ch¾c vÒ v¨n häc cæ ®iÓn vµ triÕt<br /> häc, «ng næi tiÕng nhê c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ qu¸<br /> tr×nh tiÕn hãa cña lu©n lý häc (moral philosophy) vµ<br /> c¸c tÝn ng­ìng, tËp tôc t«n gi¸o. (TiÓu sö ®Çy ®ñ,<br /> xem:<br /> “Marett,<br /> Robert<br /> R(anulph)”,<br /> http://www.britannica.com)<br /> 14. Xem: “animatism”, http://www.wikipedia.org.<br /> 15. Kho¶ng ®Çu thËp niªn 60 thÕ kØ XX, ë x· Héi An<br /> (quËn Chî Míi, tØnh An Giang), t«i th­êng thÊy mét<br /> sè trÎ n«ng th«n mçi lÇn b¾n ®­îc chim th× l¹i lÊy<br /> m¸u chim b«i lªn giµn thun, vµ gi¶i thÝch lµ ®Ó cho<br /> “linh”, b¾n con nµo tróng liÒn con ®ã. Ph¶i ch¨ng<br /> ®©y còng lµ mét biÓu hiÖn cña lßng tin vµo mana?<br /> 16. Charles de Brosses (1709-1777) sinh t¹i thµnh<br /> phè Dijon phÝa ®«ng n­íc Ph¸p, thÈm ph¸n, häc gi¶,<br /> dÞch gi¶, v.v… (tiÓu sö ®Çy ®ñ, xem:<br /> http://78.1911encyclopedia.org.<br /> 17. John Ferguson McLennan sinh ngµy 14-10-1827,<br /> t¹i Inverness, mét thÞ trÊn (a burgh) phÝa b¾c<br /> Scotland; vµ mÊt ngµy 16-6-1881 t¹i Hayes<br /> Common, Kent, ®«ng nam n­íc Anh. ¤ng lµ luËt s­<br /> vµ nhµ d©n téc häc ng­êi Scotland. Nh÷ng ý kiÕn cña<br /> «ng vÒ qu¸ tr×nh tiÕn hãa cña v¨n hãa, quan hÖ th©n<br /> téc (kinship) vµ nguån gèc cña t«n gi¸o ®· thóc ®Èy<br /> nh÷ng nghiªn cøu nh©n chñng häc. (Xem:<br /> “McLennan,<br /> John<br /> Ferguson”,<br /> http://www.britannica.com)<br /> 18. Xem: “fetishism”, http://www.wikipedia.org.<br /> <br /> 74<br /> <br /> HuÖ Kh¶i. Tõ tÝn ng­ìng VËt linh…<br /> b¶o hé cho hä. ë Ch©u ¢u thêi x­a, ng­êi<br /> <br /> 75<br /> VËt tæ cßn lµ thÇn b¶o hé cho céng<br /> <br /> ta tin r»ng cÊt c¸i mãng ngùa hay bµn<br /> <br /> ®ång vµ c¸c thµnh viªn trong céng ®ång;<br /> <br /> hªn. ë ViÖt Nam, cã ng­êi cè t×nh g×n gi÷<br /> <br /> nhÊt trong mét bé l¹c, dßng téc.<br /> <br /> ch©n thá trong m×nh lµ gi÷ ®­îc vËn<br /> <br /> mét sîi l«ng ®Æc biÖt nµo ®ã mµ hä gäi lµ<br /> <br /> nã còng lµ sîi d©y rµng buéc tÝnh thèng<br /> H×nh ¶nh vËt tæ cã thÓ ®­îc x¨m lªn<br /> <br /> l«ng tµi, tin r»ng nã gióp hä c¬ héi cã<br /> <br /> th©n thÓ, ch¹m kh¾c trªn vò khÝ, vÏ trªn<br /> <br /> ch©n thá, sîi l«ng... lµ mét lo¹i vËt<br /> <br /> t©y b¾c cña B¾c Mü th× ch¹m kh¾c trªn<br /> <br /> nhiÒu tiÒn. Nh­ vËy bïa, mãng ngùa, bµn<br /> <br /> thiªng; ai tin vµo chóng lµ ng­êi b¸i vËt<br /> (fetishist).<br /> <br /> mÆt n¹, hoÆc ®èi víi thæ d©n ë bê biÓn<br /> cét vËt tæ(22).<br /> <br /> Trong t¸c phÈm Elementary Forms of<br /> <br /> Trong phong thñy, khi ng­êi ta treo<br /> <br /> Religious Life (C¸c h×nh thøc s¬ khai cña<br /> <br /> x©m nhËp(19), ®ã còng lµ mét d¹ng tÝn<br /> <br /> ng­êi Ph¸p lµ Ðmile Durkheim (1858-<br /> <br /> bïa b¸t qu¸i tr­íc cöa nhµ ®Ó trõ tµ khÝ<br /> <br /> ng­ìng b¸i vËt hay vËt ho¹t (v× d­êng<br /> nh­ kh«ng cã sù kh¸c biÖt l¾m gi÷a hai<br /> <br /> tÝn ng­ìng nµy, cã lÏ v× thÕ mµ nhiÒu<br /> s¸ch chØ kÓ b¸i vËt chø kh«ng nh¾c tíi<br /> vËt ho¹t).<br /> <br /> 4. TÝn ng­ìng vËt tæ<br /> <br /> TÝn ng­ìng vËt tæ (totemism)(20) lµ<br /> <br /> lßng tin t­ëng vµo mét vËt tæ (totem).<br /> <br /> VËt tæ lµ mét con vËt, mét lo¹i c©y hay<br /> <br /> bÊt k× mét mãn vËt nµo ®ã trong thiªn<br /> <br /> nhiªn ®­îc coi lµ cã mèi liªn hÖ ®Æc biÖt<br /> <br /> víi mét ng­êi, mét gia ®×nh, mét dßng<br /> téc, mét bé l¹c. ThÕ råi con vËt, lo¹i c©y<br /> <br /> hay mãn vËt Êy ®­îc dïng lµm biÓu hiÖu<br /> cho ng­êi ®ã, nhãm ng­êi ®ã. Nh­ thÕ nã<br /> ®· thµnh vËt tæ, vµ cã khi ng­êi ta t«n<br /> <br /> kÝnh nã nh­ lµ thñy tæ s¸ng lËp nªn<br /> <br /> dßng téc, bé l¹c m×nh(21), hoÆc lµ anh em<br /> cña m×nh.<br /> <br /> V× ®· tù x¸c lËp mèi liªn hÖ “ruét thÞt”<br /> <br /> víi vËt tæ, ng­êi ta kh«ng ®­îc s¸t h¹i,<br /> hñy ho¹i hay ¨n loµi thó, loµi c©y ®·<br /> <br /> ®­îc coi lµ vËt tæ; nh÷ng ng­êi cïng mét<br /> vËt tæ th­êng kh«ng ®­îc c­íi nhau.<br /> Nh­ vËy, vËt tæ ®­îc coi lµ vËt kiªng kÞ<br /> (taboo, tabu).<br /> <br /> ®êi sèng t«n Gi¸o, 1912), nhµ x· héi häc<br /> 1917)(23) lËp luËn r»ng céi rÔ cña t«n gi¸o<br /> n»m ë tÝn ng­ìng vËt tæ.<br /> <br /> MÆc dï nh÷ng kh¸i niÖm ban ®Çu vÒ<br /> <br /> c¸c tÝn ng­ìng vËt linh, vËt ho¹t, vµ vËt<br /> <br /> tæ ®· ®­îc tranh luËn vµ söa ch÷a, c¸c<br /> thuËt ng÷ nµy vÉn ®­îc mét sè nhµ nh©n<br /> chñng häc dïng ®Ó miªu t¶ mét sè tÝn<br /> ng­ìng vµ nghi lÔ t«n gi¸o.<br /> <br /> 19. Lª Anh Dòng. B¸t Qu¸i Tõ TruyÒn Thèng Kinh<br /> DÞch §Õn Cao §µi, T¹p chÝ Nghiªn Cøu vµ Ph¸t<br /> TriÓn. HuÕ: Së Khoa häc, C«ng nghÖ vµ M«i tr­êng<br /> Thõa Thiªn - HuÕ, sè 1(39)-2003, tr. 41.<br /> 20. Totem do tõ nindoodem, nghÜa lµ “totem cña t«i”,<br /> trong ng«n ng÷ thæ d©n Ojibwa. Ng­êi theo tÝn<br /> ng­ìng vËt tæ lµ totemist. Thæ d©n Ojibwa (Mü) ban<br /> ®Çu ®Þnh c­ ë phÝa b¾c hå Huron. Trong thÕ kØ XVII<br /> - XVIII hä di chuyÓn vÒ h­íng t©y, ®Þnh c­ ë c¸c<br /> bang Michigan, Wisconsin, Minnesota, phÝa t©y<br /> Ontario, vµ Manitoba, råi tiÕp tôc di c­ ®Õn phÝa b¾c<br /> c¸c §¹i B×nh Nguyªn (the northern Great Plains) ë<br /> B¾c North Dakota, Montana, vµ Saskatchewan.<br /> 21. Nh­ vËy, khi ng­êi ViÖt nãi r»ng m×nh lµ con<br /> rång ch¸u tiªn th× ph¶i ch¨ng cã thÓ hiÓu rång lµ vËt<br /> tæ cña ng­êi ViÖt?<br /> 22. Ngµy nay, khi tæ chøc c¸c thÕ vËn héi, hay SEA<br /> Games, c¸c n­íc chñ nhµ còng lùa chän mét con vËt<br /> ®Æc tr­ng lµm biÓu t­îng. Ph¶i ch¨ng, ®©y lµ mét “di<br /> tÝch” cña tÝn ng­ìng vËt tæ?<br /> 23. Durkheim lµ mét trong nh÷ng «ng tæ cña ngµnh<br /> x· héi häc. C¸c t¸c phÈm quan träng cña «ng cã<br /> quyÓn The Rules of Sociological Method (C¸c quy<br /> t¾c cña ph­¬ng ph¸p X· héi häc, 1895).<br /> <br /> 75<br /> <br /> Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 - 2012<br /> <br /> 76<br /> 5. TÝn ng­ìng thê còng tæ tiªn<br /> <br /> TÝn ng­ìng thê cóng tæ tiªn (ancestor<br /> <br /> worship, ancestor veneration) ®Æt trªn<br /> <br /> gi¸o,<br /> <br /> §¹o<br /> <br /> gi¸o,<br /> <br /> ThÇn<br /> <br /> §¹o,<br /> <br /> v.v...<br /> <br /> tÝn<br /> <br /> ng­ìng thê cóng tæ tiªn sÏ chuyÓn hãa:<br /> <br /> tõ viÖc cÇu c¹nh, ®æi ch¸c sù b¶o hé sÏ<br /> <br /> ®øc tin r»ng chÕt kh«ng ph¶i lµ hÕt;<br /> <br /> trë thµnh bæn phËn ®¹o ®øc.<br /> <br /> cßn linh hån. Tõ xa x­a nhiÒu d©n téc ®·<br /> <br /> cóng tæ tiªn cã thÓ b¾t nguån tõ viÖc thê<br /> <br /> cæ tin vµ thê linh hån ng­êi chÕt; tiÕng<br /> <br /> spirits), mét tÝn ng­ìng phæ biÕn ë Ch©u<br /> <br /> ng­êi chÕt thÓ x¸c tiªu tan nh­ng vÉn<br /> cã ®øc tin nµy. ThÝ dô, ng­êi La M· thêi<br /> <br /> Latinh gäi linh hån ng­êi chÕt lµ m¸nÐs,<br /> chuyÓn sang tiÕng Anh lµ manes.<br /> <br /> Ng­êi ta tin r»ng nh÷ng nhu cÇu vµ<br /> <br /> ham muèn cña con ng­êi vÉn kh«ng thay<br /> ®æi sau khi ®· chÕt, do ®ã con ch¸u ph¶i<br /> d©ng lÔ vËt cóng b¸i tæ tiªn ®Ó tháa m·n<br /> <br /> c¸c nhu cÇu vµ ham muèn ®ã. Khi d©ng<br /> cóng thøc ¨n, ng­êi ta tin r»ng linh hån tæ<br /> <br /> tiªn còng cÇn cã c¸i ¨n vµ ®­îc tiÕp tôc tån<br /> <br /> t¹i trong thÕ giíi cña ng­êi chÕt. Do tin<br /> t­ëng nh­ vËy, ng­êi ViÖt Nam hay nãi:<br /> <br /> d­¬ng sao ©m vËy. Cßn ng­êi Hoa th× b¶o:<br /> Sù tö nh­ sù sinh; sù vong nh­ sù tån.<br /> (事死如事生,<br /> <br /> 事亡如事存: Thê ng­êi ®·<br /> <br /> chÕt nh­ thÓ phông sù hä ®ang sèng, thê<br /> ng­êi mÊt råi nh­ thÓ hä ®ang cßn).<br /> <br /> Ng­êi ta còng tin r»ng linh hån tæ<br /> <br /> tiªn cã quyÒn n¨ng ¶nh h­ëng tíi sù<br /> thÞnh v­îng, may m¾n vµ sè phËn cña<br /> <br /> con ch¸u ®ang sèng. NÕu con ch¸u lµm<br /> <br /> trßn bæn phËn cóng tÕ, tæ tiªn sÏ vui lßng<br /> phï hé. Tr¸i l¹i, nÕu con ch¸u l¬ lµ, tæ<br /> tiªn sÏ giËn vµ quë tr¸ch.<br /> <br /> Cã thÓ suy luËn r»ng, tÝn ng­ìng thê<br /> <br /> cóng tæ tiªn lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao<br /> h¬n cña tÝn ng­ìng vËt tæ, bëi lÏ thay v×<br /> nh×n nhËn quan hÖ tæ t«ng gi÷a con<br /> <br /> ng­êi víi mét con vËt, mét th¶o méc,<br /> v.v... ng­êi ta ®· chän ngay chÝnh tæ tiªn<br /> trong gia téc huyÕt thèng cña m×nh.<br /> <br /> ë §«ng ¸, khi chÞu ¶nh h­ëng cña<br /> <br /> mét sè t«n gi¸o nh­ PhËt gi¸o, Khæng<br /> <br /> P. Radin(24) cho r»ng tÝn ng­ìng thê<br /> <br /> cóng c¸c vÞ thÇn hé mÖnh (guardian<br /> <br /> ¸. Ch¼ng h¹n, ë Trung Quèc vµo ®êi nhµ<br /> Chu (1111-249 tr­íc C«ng nguyªn), tÝn<br /> ng­ìng thê cóng tæ tiªn ph¸t triÓn khi<br /> <br /> c¸c vÞ thñy tæ cña bé l¹c hay thÞ téc ®­îc<br /> chuyÓn ®æi thµnh c¸c vÞ thÇn b¶o hé gia<br /> ®×nh lóc mµ gia ®×nh lÊn ¸t bé l¹c hay<br /> <br /> thÞ téc ®Ó trë thµnh ®¬n vÞ trung t©m cña<br /> <br /> x· héi vµ tæ chøc chÝnh trÞ. Khi Êy, sù<br /> cÇu khÈn c¸c vÞ thÇn b¶o hé bé l¹c hay<br /> <br /> thÞ téc ®­îc chuyÓn thµnh sù cÇu khÈn<br /> nh÷ng ng­êi qu¸ cè trong dßng hä.<br /> <br /> Khæng gi¸o ®Æt gia ®×nh vµo trung t©m<br /> <br /> hÖ thèng ®¹o ®øc, ®· lµm vai trß gia ®×nh<br /> t¨ng thªm tÇm quan träng vµ gãp phÇn<br /> <br /> thay ®æi diÖn m¹o cña tÝn ng­ìng thê cóng<br /> tæ tiªn. Thùc vËy, §øc Khæng Tö kh«ng<br /> <br /> nhÊn m¹nh tíi yÕu tè quû thÇn trong sù<br /> cóng tÕ, mµ nhÊn m¹nh tíi t×nh c¶m cña<br /> <br /> ng­êi sèng trong sù thµnh kÝnh t­ëng nhí,<br /> tri ©n tæ tiªn. Do ®ã, trong lóc ë Ch©u Phi<br /> <br /> tÝn ng­ìng thê cóng tæ tiªn g¾n víi phï<br /> thñy, bãi to¸n vµ ma thuËt, th× ë §«ng ¸<br /> <br /> nh÷ng h×nh thøc mª tÝn Êy chØ lµ mét phÇn<br /> <br /> rÊt nhá. ë Ch©u Phi, ph¶i cóng tæ tiªn v× sî<br /> r»ng tæ tiªn bÊt b×nh sÏ ng­ng b¶o hé con<br /> <br /> ch¸u vµ con ch¸u sÏ bÞ yªu ma tµ qu¸i x©m<br /> ph¹m, ph¸ ph¸ch, th× ë §«ng ¸, thê cóng<br /> <br /> tæ tiªn lµ ®¹o hiÕu, lµ bæn phËn ®¹o ®øc<br /> cña ng­êi sèng ®èi víi ng­êi qu¸ cè./.<br /> <br /> 24. T¸c gi¶ quyÓn Primitive Religion: Its Nature and<br /> Origin (T«n gi¸o nguyªn thñy: TÝnh chÊt vµ Nguån<br /> gèc, 1937).<br /> <br /> 76<br /> <br />