Tư tưởng cải cách triết học của Ludwig Feuerbach trong tác phẩm - những nguyên lý của triết học tương lai và ý nghĩa của nó

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 1+2 (257+258) 2020 11<br /> <br /> <br /> TƯ TƯỞNG CẢI CÁCH TRIẾT HỌC<br /> CỦA LUDWIG FEUERBACH TRONG TÁC PHẨM -<br /> NHỮNG NGUYÊN LÝ CỦA TRIẾT HỌC TƯƠNG LAI<br /> VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ<br /> NGUYỄN THỊ CẨM TÚ*<br /> <br /> <br /> Triết học Ludwig Feuerbach là một sản phẩm tất yếu của những điều kiện mới,<br /> hình thành vào cuối những năm 30 – những năm đầu thế kỷ XIX. Đánh giá về<br /> nhiệm vụ của triết học mới, L. Feuerbach cho rằng hiệm vụ ủ ỷ ng n<br /> hiện đ i hiện thự h v nh n đ o h h – ự h nđ iv n ủ<br /> hần họ v o nh n o i họ . inh hần trong tác phẩm Những nguyên lý của triết<br /> học tương lai (1843) đời dựa trên những mong muốn đ . á phẩm là sự<br /> đánh dấu những chuy n đ i ư ưởng trong nhận thức của L. Feuerbach về giá<br /> trị on người – tự do, h nh phúc, khát vọng đượ hương v n ọng trong<br /> một xã hội òn đầy rẫy bất công t i Đứ đương hời.<br /> Từ khóa: cải cách triết học, Ludwig Feuerbach, tư tưởng, ý nghĩa, Những nguyên lý<br /> của triết họ ương lai<br /> Nhận bài ngày: 15/11/2019; đư v o bi n ập: 19/11/2019; phản biện: 7/12/2019;<br /> duyệ đăng: 10/2/2020<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ chế độ quân chủ - né tránh sự va<br /> Cuối những năm 30 – đầu những năm chạm trực tiếp với chế độ hiện hành<br /> 40 của thế kỷ XIX, tại Đức, các cuộc bằng việc phê phán triết học Kitô giáo<br /> đấu tranh tư tưởng giữa giai cấp tư chính thống; một bộ phận khác theo<br /> sản và lực lượng phong kiến ngày khuynh hướng dân chủ tư sản lại<br /> muốn đưa nước Đức thoát khỏi tình<br /> càng lên cao. Tình trạng chia cắt đất<br /> trạng hiện có. Trong số những đại<br /> nước đã cản trở sự phát triển của<br /> biểu tiêu biểu của khuynh hướng dân<br /> công nghiệp và thương nghiệp. Bên<br /> chủ tư sản nổi bật là Ludwig<br /> cạnh đó, giai cấp tư sản bấy giờ đứng<br /> Feuerbach (L. Feuerbach). Triết học L.<br /> trước hai lực lượng mà họ cho là đều<br /> Feuerbach không nằm ngoài dòng<br /> đáng ngại như nhau – lực lượng của<br /> chảy của triết học cổ điển Đức được<br /> “quá khứ” và lực lượng của “tương lai”.<br /> hình thành vào cuối những năm 30 –<br /> Trong bối cảnh này tầng lớp tư sản đầu những năm 40 của thế kỷ XIX.<br /> trung lưu chọn giải pháp dung hòa với Tác phẩm Những nguyên lý của triết<br /> họ ương lai được L. Feuerbach viết<br /> *<br /> Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân và hoàn chỉnh vào năm 1843, tác<br /> văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí phẩm là sự tiếp nối của ông trong việc<br /> Minh. phê phán Cơ Đốc giáo và nền chuyên<br /> 12 NGUYỄN THỊ CẨM TÚ – TƯ TƯỞNG CẢI CÁCH TRIẾT HỌC…<br /> <br /> <br /> chính tinh thần kết hợp với chế độ thuyết hữu thần, vô thần, chủ thể và<br /> quân chủ Phổ làm mất tự do, cả tự do khách thể, triết học tư biện, nền tảng<br /> về tinh thần của con người. của chủ nghĩa duy vật cũng như sự<br /> Tác phẩm Những nguyên lý của triết “thai nghén” của nền triết học mới.<br /> họ ương i (tiếng Đức: Grundsätze Trong nội dung đề cập đến tôn giáo, L.<br /> der Philosophie der Zukunft; tiếng Anh: Feuerbach chỉ rõ cả hai đều là tín đồ<br /> Principles of Philosophy of the Future) của Cơ Đốc giáo, mặc dù về hình<br /> gồm 65 nguyên lý được chia thành ba thức họ khác nhau. Giáo phái Tin<br /> phần: phần mở đầu đối chiếu, đánh Lành thừa nhận Chúa chỉ là một con<br /> giá các học thuyết duy tâm cận đại, người. L. Feuerbach (2015: 7) mô tả<br /> bởi lẽ, ông muốn trên cơ sở đó giải về Chúa: “Ngài là sự sống của đấng<br /> thích ý nghĩa học thuyết của mình như tối cao hay sự sống đó sẽ trở thành<br /> bước tiến mới của văn hóa Châu Âu; đối tượng cho loài người trên thiên<br /> phần thứ hai, trên cơ sở kế thừa có đàng kia”. Trong khi Chúa của Thiên<br /> phê phán triết học tư biện – hệ thống Chúa giáo hoàn toàn trái ngược;<br /> triết học Hegel và chỉ ra những điểm Thiên Chúa giáo tách Thượng đế của<br /> hạn chế trong tư tưởng của người họ ra khỏi đời sống của loài người,<br /> thầy, L. Feuerbach đi đến quan điểm hình thành nên một lý thuyết tư biện,<br /> nhân văn, đồng thời muốn cải cách tạo cho ngài một “vỏ bọc” đầy phép<br /> triết học mới; phần ba xác nhận hệ màu và bí ẩn đối với con người và xã<br /> thống khái niệm mới như: tư tưởng hội trần tục, xa lánh hiện thực và chối<br /> nhân văn, nhân bản, chủ nghĩa tự bỏ những bất công, mâu thuẫn trong<br /> nhiên, chủ nghĩa thực nghiệm… với cuộc sống của con người, hình ảnh<br /> những đặc trưng của triết học mới để của Chúa hơn cả những gì tưởng<br /> giải phóng con người thoát khỏi triết tượng, vượt qua cả lý thuyết thông<br /> học duy tâm tư biện và thần học Kitô thường, tôn kính Chúa “giống như một<br /> giáo, mang đến cho con người một<br /> sự sống riêng biệt từ lý trí” (L.<br /> không gian sống hạnh phúc, tự do<br /> Feuerbach, 2015: 8). Dựa trên những<br /> trong cả đời sống hiện thực lẫn trong<br /> phân tích của mình, ông cho rằng, nếu<br /> tư duy.<br /> chủ nghĩa duy lý biến mất hoặc lý<br /> 2. NỘI DUNG TƯ TƯỞNG CẢI CÁCH thuyết về thần học tan rã thì con<br /> TRIẾT HỌC CỦA L. FEUERBACH người có xu hướng nhận thức về<br /> TRONG TÁC PHẨM NHỮNG NGUYÊN Chúa không giống như một khách thể<br /> LÝ CỦA TRIẾT HỌC TƯƠNG LAI mà chỉ là một điều bí ẩn, vượt lên trên<br /> 2.1. Tư tưởng của L. Feuerbach về tự nhiên, đó là lý thuyết của triết học<br /> tôn giáo tư biện, không phải triết học. Như vậy,<br /> Trong nội dung này, L. Feuerbach chủ xét về bản chất, cả hai giáo phái đều<br /> yếu tập trung phân tích những khái tôn sùng một đối tượng siêu tự nhiên,<br /> niệm của các thuộc tính tôn giáo như: vượt xa những khả năng của con<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 1+2 (257+258) 2020 13<br /> <br /> <br /> người. Cùng quan điểm như khi nhận Feuerbach nhấn mạnh, con người có<br /> định về đạo Cơ Đốc giáo, L. Feuerbach thể nhận thức thuyết hữu thần bằng lý<br /> cho rằng, Chúa thì không có ý nghĩa trí hay bằng chính giác quan của họ,<br /> gì cả nhưng Chúa chính là bản chất lý Chúa có tồn tại hay không đều không<br /> trí của thuyết hữu thần. Con người ảnh hưởng gì đến cuộc sống của con<br /> trong xã hội chưa phát triển đã “sáng người, nhưng sự tưởng tượng về<br /> tạo” ra thần của họ bằng cách xây đấng tối cao làm cho ngài vượt lên<br /> dựng những tính cách cho Chúa và tư trên con người. Và trong thực tế, ngài<br /> duy về sự thần thánh của họ. tồn tại từ một thực thể riêng biệt, độc<br /> lập hoàn toàn với lý trí. Tinh thần, một<br /> Trạng thái tôn sùng lực lượng siêu<br /> trạng thái bên trong của con người,<br /> nhiên, theo L. Feuerbach cũng là một<br /> một giác quan, là khả năng của con<br /> trạng thái tinh thần, thần linh - một đối<br /> người nhưng thuyết hữu thần thì cho<br /> tượng trừu tượng, vô biên, không xác<br /> rằng nó là một sự tưởng tượng, “…<br /> định và không nhận thức rõ. L.<br /> bản chất thần thánh là bản chất của lý<br /> Feuerbach cũng chỉ ra rằng, giống<br /> trí hay sự thông thái dối trá trong sự<br /> như bản chất của lý trí, thần thánh chỉ<br /> thật là sự á nhận h năng ự ủ<br /> là một dạng của duy lý, triết học tư<br /> h , theo như họ thì h ự<br /> biện vì thế “cũng cần được nghỉ ngơi”,<br /> h ng hái và không định nghĩa của<br /> cần được thay thế bởi một hệ thống<br /> các giác quan hoặc sự tưởng tượng là<br /> triết học khác hoàn bị hơn. Bản chất năng ự ủ ” (L. Feuerbach,<br /> của thần thánh là bản chất phi lý tính, 2015: 5). Như vậy, những người theo<br /> ý thức ở trạng thái tinh thần, Chúa thuyết hữu thần đã gián tiếp xác nhận<br /> được hiểu là sự thông thái không xác rằng, năng lực tư duy, khả năng nhận<br /> định của các giác quan, một sự tưởng thức, hay cụ thể đó là lý trí chỉ là sự<br /> tượng thể hiện trong năng lực của lý tưởng tượng, tồn tại tách biệt một cơ<br /> trí. Ngay khi nói về đối tượng của thể sống. Và, nếu Chúa tồn tại như<br /> nhận thức, L. Feuerbach (2015: 8) nói một sinh thể bình thường thì Chúa<br /> rõ “Chúa là sự sống không giới hạn phải có lý trí, có giác quan như bao<br /> hoặc không có bất cứ giới hạn nào” nhiêu sinh thể bình thường khác.<br /> Chúa không phải là đối tượng tồn tại Nhưng theo L. Feuerbach, Chúa<br /> một cách rõ ràng trong đời sống hiện không có một cuộc sống như những<br /> thực, sự sống của Chúa nằm ngoài sự sinh thể bình thường khác, Chúa tồn<br /> tồn tại của con người, mà sự tồn tại tại vượt lên trên cuộc sống bình<br /> đó không bao gồm triết học, sự sống thường của “loài”. Lý trí, nhận thức<br /> dành cho một đấng tối cao ở trên của con người luôn bị giới hạn bởi sự<br /> thiên đàng. Nơi đó chỉ tồn tại trong phát triển của khoa học và cuộc sống.<br /> duy lý, không thực, đó là tôn giáo, triết Trong thực tế, sự sống của con người<br /> học tư biện. Để minh chứng cho có giới hạn về mặt không gian và thời<br /> những nhận định của mình, L. gian, con người không thể tồn tại<br /> 14 NGUYỄN THỊ CẨM TÚ – TƯ TƯỞNG CẢI CÁCH TRIẾT HỌC…<br /> <br /> <br /> trong thời gian và không gian không Theo cách diễn đạt của L. Feuerbach,<br /> xác định. Nhưng, trong tác phẩm Bản lý thuyết tư biện của thuyết thần học<br /> chất Kitô giáo, L. Feuerbach (2012: 8) chỉ xoay quanh quan điểm của Chúa,<br /> chỉ rõ, theo Chúa thì “Lý trí, theo Chúa từ đó diễn đạt lại thành quan điểm của<br /> quan niệm là sự sống không giới hạn, con người, con người chỉ có thể có<br /> hiểu biết… vô tận của chính nó trong nhận thức khi đã được Chúa “gạn lọc”<br /> Thiên Chúa”. Bản thân thuyết hữu qua nhận thức của Chúa mà không có<br /> thần được xây dựng trên những lập tư duy của riêng mình. Còn theo triết<br /> luận đầy mâu thuẫn. Một mặt, họ cho học tư biện, Chúa đã nỗ lực để trở<br /> rằng Chúa tồn tại vĩnh viễn, vô điều thành người nhưng không phải là con<br /> kiện và tồn tại xuyên qua chính bản người bình thường với những cảm<br /> thân nó. Mặt khác, họ lại tuyên bố xúc đời thường mà là một con người<br /> Chúa có sự sống và tồn tại như một siêu nhiên, phi thực tế, một con người<br /> bản thể, có thể là một tư duy sống, trừu tượng khó lý giải, Chúa vượt qua<br /> cũng có thể là một điều xấu xa; và mọi giới hạn của sự sống, “là ranh<br /> Chúa là một khách thể sống thì tồn tại giới của sự tưởng tượng, không cụ<br /> bên ngoài giác quan, không phụ thuộc thể, mù mịt và tách biệt” (L.<br /> vào giác quan. Điều này đã tác động Feuerbach, 2012: 13). Và câu hỏi mà<br /> đến tư duy của L. Feuerbach, ông cho L. Feuerbach đặt ra: nếu Chúa của<br /> rằng: con người không thể tồn tại nếu thuyết thần học hay lý thuyết tư biện<br /> tách khỏi tự nhiên, bởi một lẽ giản tạo ra mọi vật theo yêu cầu và tiêu<br /> đơn là “Tôi không thể hiểu sự sống chuẩn cho phép thì sự thông minh,<br /> mà không có không khí, hoặc là nhìn bản chất của Chúa có khác gì con<br /> thấy sự sống mà không có ánh sáng” người không, và như vậy, giữa sự<br /> (L. Feuerbach, 2015: 10). Theo ông, thông minh của Chúa và toán học của<br /> cuộc sống của con người cần có sự con người có sự thần bí không, cái<br /> tác động qua lại giữa họ với tự nhiên, nào cụ thể và cái nào thần bí hơn. Đó<br /> họ không thể tồn tại bên ngoài tự là những nhận định sắc sảo ban đầu<br /> nhiên mà không cần những điều cơ của L. Feuerbach khi chỉ ra cái vỏ<br /> bản như không khí để thở, ánh sáng ngụy tạo của triết học tư biện và<br /> để nhìn và nguồn thức ăn để duy trì thuyết thần học là tương đồng, và<br /> sự trao đổi chất trong cơ thể. không khác gì hơn khi chính những<br /> Trong quan điểm về thuyết thần học nhận thức đó làm giảm đi khả năng<br /> và triết học tư biện, L. Feuerbach đã nhận thức của con người về họ và về<br /> chỉ ra sự giống nhau là thuyết thần thế giới xung quanh họ.<br /> học “xoay quanh quan điểm của con Theo L. Feuerbach xét đến cùng, thần<br /> người đi vào quan điểm của Chúa”, học là nhân học, vì nó tìm hiểu cái mà<br /> đồng thời, lý thuyết của triết học tư con người suy tôn thành đấng sáng<br /> biện xoay quanh quan điểm của Chúa thế, hơn nữa thông qua đó con người<br /> đi vào quan điểm của con người. suy tôn chính mình.<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 1+2 (257+258) 2020 15<br /> <br /> <br /> 2.2. Tư tưởng của L. Feuerbach về Hegel xem như một chủ thể có được<br /> triết học tư biện của G.W.F. Hegel tự do tuyệt đối từ vật chất. Bằng cách<br /> Đánh giá sự đóng góp của Hegel cho đó – vật chất không phải là sự tương<br /> nền triết học Đức, L. Feuerbach nhấn phản với cái tôi và linh hồn – vật chất<br /> mạnh triết học Hegel như sự kết thúc mâu thuẫn với linh hồn. Tuy nhiên,<br /> của nền triết học hiện thời, đỉnh cao Hegel cũng đưa ra những nguyên lý<br /> của triết học hiện đại, nên ông gắn kết trái ngược là, chính vật chất ấn định sự<br /> tính tất yếu và sự luận chứng cho học tồn tại không thực tế, với những điều<br /> thuyết duy vật của mình với việc phê hư vô, là di chuyển vật chất và giải<br /> phán học thuyết duy tâm của Hegel. phóng sự duy cảm từ chính nó, nghĩa<br /> Một trong những nội dung đầu tiên là tồn tại chỉ được hiểu là đức tin. Bản<br /> của triết học mới, hay triết học cải thể, vật chất và giác quan là những<br /> cách, là vạch ra những hạn chế của yếu tố của tồn tại nhưng được Hegel<br /> triết học tư biện - tức triết học Hegel, nhận định là những yếu tố siêu giác<br /> để từ đó xác lập những nguyên tắc quan. Giác quan và lý trí là hai yếu tố<br /> tách rời nhau, “phi bản ngã trong bản<br /> của triết học dấn thân, hướng đến con<br /> ngã” (L. Feuerbach, 2015: 36).<br /> người và cơ sở tự nhiên của tồn tại<br /> người. Triết học dấn thân đó phải tập Theo L. Feuerbach (2015: 37), vật<br /> hợp, liên kết tất cả những gì tốt đẹp chất là một thuộc tính của tồn tại, chứ<br /> trong quá khứ, tạo nên sức mạnh thu không phải thuộc tính của Chúa, cái<br /> hút con người, vạch cho họ một con mà trong hầu hết nguyên lý cơ bản<br /> đường vươn tới “vương quốc của con của triết học Hegel là vượt qua những<br /> người”, nơi mà con người không còn nguyên lý, những nguyên tắc và kết<br /> bị ám ảnh bởi những xiềng xích vô luận triết lý tôn giáo của Hegel với sự<br /> hình và hữu hình. Tuy nhiên, triết học tác động của triết học này, thần học bị<br /> của Hegel cũng là sự mâu thuẫn của bãi bỏ, chỉ khôi phục sự phủ định của<br /> thuyết phiếm thần từ quan điểm thần thuyết duy lý, “Bí mật của phép biện<br /> học hoặc lặp lại chính thuyết thần học. chứng là sự dối trá, đó là nó phủ định<br /> Hegel khẳng định, trong triết học hiện thần học xuyên qua triết học để mà<br /> đại, vật chất vô hình, như một khách sau đó phủ nhận triết học xuyên qua<br /> thể thuần khiết của trí tuệ, một sự tồn thần học”. L. Feuerbach chỉ ra rằng,<br /> tại tuyệt đối không gì khác hơn là triết học mới mà Hegel dày công tìm<br /> Chúa, là Thượng đế. Khi nói về sự kiếm chỉ là sự “lặp lại thần học”. Hegel<br /> giải thoát, theo các nhà thần học đã đồng nhất giữa linh hồn và vật chất,<br /> gán cho thần linh niềm hạnh phúc, vô hạn và hữu hạn, thuyết hữu thần<br /> đức hạnh của con người. Hegel biến và loài người để tiến gần với siêu hình<br /> hoạt động của chủ thể có nhận thức học. Vì siêu hình học mang tính hai<br /> thành hoạt động của thần linh, phép mặt, sự thừa nhận niềm tin và không<br /> màu. Và như thế, Chúa cũng được niềm tin, thần học và triết học, tôn<br /> 16 NGUYỄN THỊ CẨM TÚ – TƯ TƯỞNG CẢI CÁCH TRIẾT HỌC…<br /> <br /> <br /> giáo và vô thần… Hegel thừa nhận tồn tại, “một sự tồn tại có ý nghĩa và lý<br /> Chúa, nhưng lại xem chủ nghĩa vô trí trong chính nó. Không có sự tồn tại<br /> thần là một thời khắc trong quá trình nào trừu tượng cả”. Theo L. Feuerbach<br /> đó, Hegel hiểu Thiên Chúa xây dựng (2015: 76), Thiên Chúa chỉ là “một<br /> lại từ chính mình, là một Thiên Chúa mong muốn của con người” thoát ra<br /> thật sự hay đúng hơn là một người tự khỏi đời sống trần tục để vươn đến<br /> mâu thuẫn, một vị thần nhưng vô thần. một trạng thái khác, mà nơi đó không<br /> Suy cho cùng, về mặt nhận thức luận, tồn tại khách thể tư duy, và rõ ràng,<br /> triết học của Hegel là nỗ lực cuối cùng Chúa cũng không phải triết học: “Chúa<br /> để khôi phục Kitô giáo thông qua lý lẽ giống như khách thể của tôn giáo – và<br /> của triết học, vì chính Hegel xem chủ chỉ như Chúa - Thiên Chúa trong ý<br /> nghĩa vô thần là một khoảnh khắc nghĩa của một thiên hướng, không<br /> trong quá trình tồn tại của Chúa, gián phải là một thực thể siêu hình mơ hồ,<br /> tiếp thừa nhận sự tồn tại của Chúa. về bản chất, chỉ là một đối tượng của<br /> tôn giáo, không phải là triết học - của<br /> Phê phán Hegel trong quan niệm về<br /> cảm giác, không phải của trí tuệ - về<br /> quan hệ giữa tư duy và tồn tại, L.<br /> sự cần thiết của trái tim, không phải là<br /> Feuerbach viết: “Triết học Hegel<br /> tự do của tâm trí: nói tóm lại, một đối<br /> không vượt qua được sự mâu thuẫn<br /> tượng là phản xạ không phải của lý<br /> giữa tư duy và tồn tại. Tồn tại trong<br /> thuyết mà là xu hướng thực tế ở con<br /> Hiện ượng học nằm trong thế mâu<br /> người” (L. Feuerbach, 2012: 76). Liên<br /> thuẫn trực tiếp với thực thể ở mức độ<br /> hệ về khía cạnh này, trong Phê phán<br /> giống như tồn tại trong Logic” (L.<br /> triết học pháp quyền của Hêghen, C.<br /> Feuerbach, 2015: 47). Trong Hiện<br /> Mác viết về tôn giáo như sau: “Sự<br /> ượng học của Hegel, ông cho rằng<br /> nghèo nàn của tôn giáo vừa là biểu<br /> không có sự phân biệt giữa cái chung<br /> hiện của sự nghèo nàn hiện thực, vừa<br /> và cái riêng, cả hai hòa lẫn vào nhau.<br /> là sự phản kháng chống sự nghèo<br /> Trong thực tế, cái riêng là cái cụ thể,<br /> nàn hiện thực ấy. Tôn giáo là tiếng<br /> thuộc về bản thể hoặc một cá nhân cụ<br /> thở dài của chúng sinh bị áp bức, là<br /> thể. Nhưng trong Hiện ượng học, nó<br /> trái tim của thế giới không có trái tim,<br /> là duy nhất. Đối với Hegel, tồn tại cũng như nó là tinh thần của những<br /> không được nhìn từ góc độ thực tiễn, trật tự không có tinh thần. Tôn giáo là<br /> mà được cảm nhận bằng giác quan, thuốc phiện của nhân dân” (C. Mác và<br /> một sự tồn tại không thể diễn đạt Ph. Ăngghen, tập 3, 2002: 570)<br /> được, trừu tượng, phi thực tế. Không<br /> 2.3. Tư tưởng của L. Feuerbach về<br /> thừa nhận quan điểm của Hegel về<br /> triết học mới<br /> tồn tại, Ludwig Feuerbach (2015: 48)<br /> cho rằng, sự tồn tại, giống như một sự 2.3.1. Trào lưu đề cao con người là<br /> diễn đạt không lời hoặc có thể không nền tảng và điểm xuất phát<br /> được diễn đạt bằng lời, nhưng nó vẫn Theo L. Feuerbach, triết học mới là sự<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 1+2 (257+258) 2020 17<br /> <br /> <br /> phủ định chủ nghĩa duy lý, chủ nghĩa học mới không là gì khác ngoài bản<br /> thần bí, thuyết phiếm thần lẫn chủ chất của cảm xúc được nâng lên<br /> nghĩa nhân vị, cả chủ nghĩa vô thần thành ý thức, nó chỉ khẳng định bằng<br /> lẫn chủ nghĩa hữu thần. Nó là sự lý tính và theo lý tính những gì con<br /> thống nhất tất cả chân lý đối lập ấy, người đích thực bày tỏ trong tim họ.<br /> trở thành chân lý tuyệt đối độc lập và Nó chính là con tim được đưa vào<br /> hoàn bị. Cải cách triết học trước hết khối óc. Con tim không cần vật thể<br /> thể hiện ở sự giải quyết một cách duy trừu tượng, siêu hình hay tư biện, nó<br /> vật vấn đề cơ bản của triết học, thoát cần vật thể thực sự tồn tại trong giác<br /> khỏi những luận điểm sai lầm của chủ quan”. Ông cho rằng, chính cảm xúc<br /> nghĩa duy tâm. thúc đẩy con người nhận thức bằng lý<br /> L. Feuerbach xem con người là nền tính của mình, “nhận thức – nó chỉ xác<br /> tảng xuất phát của triết học mới, ông nhận trong hình thức và xuyên suốt<br /> (2015: 72) tuyên bố: “Triết học mới phương iện của lý tính những gì mà<br /> biến con người và thiên nhiên với vai mỗi người - mỗi on người thật sự -<br /> trò là nền tảng của con người thành nhận vào tim của anh ta” (L. Feuerbach,<br /> khách thể độc nhất, tối cao, chung 2015: 58).<br /> nhất của triết học, qua đó biến nhân Triết học mới là sự phủ định chủ<br /> học, kèm với sinh lý học, thành môn nghĩa duy lý, chủ nghĩa thần bí, thuyết<br /> khoa học chung nhất”. Như vậy, khác phiếm thần lẫn chủ nghĩa nhân vị, cả<br /> với Hegel, L. Feuerbach loại bỏ Thượng chủ nghĩa vô thần lẫn chủ nghĩa hữu<br /> đế khỏi đối tượng nghiên cứu. Đối với thần. Nó là sự thống nhất tất cả chân<br /> ông, chỉ có tự nhiên và con người – lý đối lập ấy, trở thành chân lý tuyệt<br /> sản phẩm ưu tú và hoàn thiện nhất đối độc lập và hoàn bị. Cải cách triết<br /> của nó – mới là đối tượng nghiên cứu học ở L. Feuerbach trước hết thể hiện<br /> của triết học. giải quyết một cách duy vật vấn đề cơ<br /> Con người đối với L. Feuerbach bản của triết học, thoát khỏi những<br /> không chỉ là đối tượng chủ yếu và luận điểm sai lầm của chủ nghĩa duy<br /> mục đích cuối cùng của triết học, mà tâm, đồng thời đem đến cách hiểu<br /> còn là hình mẫu và thước đo của tất mới về con người, khác với chủ nghĩa<br /> cả. Lý trí, ý chí và tình cảm là những duy vật thế kỷ XVII - XVIII, khi công<br /> tố chất đặc trưng của con người “bằng thức “con người – cỗ máy” trở thành<br /> xương bằng thịt”. Điều này được ông điểm nhấn trong nhân sinh quan của<br /> khẳng định trong Bản chất Kitô giáo R. Descartes, T. Hobbes, La Mettrie...<br /> và nhiều bài viết khác. Trong Những L. Feuerbach (2015: 60) chứng minh<br /> nguyên lý triết họ ương i, L. rằng, triết học mới “chỗ đứng của nó<br /> Feuerbach (2015: 58) viết: “Triết học mang tính duy lý, bản ngã, ý thức<br /> mới được xây dựng trên chân lý của trong tâm trí họ được hiểu một cách<br /> tình yêu và cảm xúc... Bản thân triết đơn giản hoặc trong Chúa, nó cao<br /> 18 NGUYỄN THỊ CẨM TÚ – TƯ TƯỞNG CẢI CÁCH TRIẾT HỌC…<br /> <br /> <br /> nhất và cuối cùng của cả nền triết học thực sự của con người là nguyên tắc<br /> kinh viện”. chủ đạo. Ông (2015: 167) nói: “Triết lý<br /> Học thuyết triết học về con người căn mới như sự phủ định của thần học,<br /> cứ vào chất liệu của các khoa học phủ nhận sự thật của tôn giáo… Nhân<br /> khác nhau để hình thành cách tiếp cận chủng học là tôn giáo của chính nó”.<br /> phù hợp, giải thích xác đáng cái căn Quan điểm đạo đức chiếm vị trí đáng<br /> bản nhất trong quan hệ giữa người với kể trong triết học L. Feuerbach nói<br /> người, khác hoàn toàn với lối giải thích chung, tác phẩm Những nguyên lý<br /> tư biện và thần bí về cái gọi là chiều triết họ ương i nói riêng, và được<br /> sâu tâm hồn con người. Tư tưởng đề cập như phần sống động của tư<br /> nhân văn của L. Feuerbach gắn kết tưởng nhân văn, với những nét đặc<br /> hữu cơ với khoa học tự nhiên, thậm trưng được trau chuốt cho thích ứng<br /> chí ông còn xem thuyết nhân bản như với xã hội thời ông. Triết lý tình yêu,<br /> đỉnh cao của khoa học tự nhiên. Khoa hạnh phúc, tự do được Feuerbach<br /> học triết học mới theo L. Feuerbach gắn kết với quan niệm về mục tiêu<br /> thoát khỏi cách tiếp cận tư biện, cố tinh thần của nhân loại – tôn giáo của<br /> gắng lý giải mối quan hệ liên tục giữa tình yêu, tương tự như “nhân đạo<br /> tư duy với các quá trình vật chất được giáo” của Auguste Comte.<br /> thực hiện trong cơ thể con người, với<br /> Con người trong quan điểm của L.<br /> tri giác cảm tính. Đối với L. Feuerbach,<br /> Feuerbach khác với các nhà triết học<br /> sự tồn tại là một nhận thức, cảm xúc<br /> trước là con người “bằng xương bằng<br /> và tình yêu. Ông chỉ ra, bản thân<br /> thịt”, không phải con người chỉ có ý<br /> Thiên Chúa Kitô cũng chỉ là một sự<br /> thức mà con người tồn tại, là khách<br /> trừu tượng từ tình yêu của con người.<br /> thể của sự sống, khách thể của chính<br /> 2.3.2. Yêu thương và quý trọng con họ; con người với những giác quan<br /> người của họ, bao hàm trong đó là nhận<br /> Thế nào là triết học mới? Theo L. thức, cảm xúc và tình yêu. Chỉ trong<br /> Feuerbach, triết học mới phải khác về cảm xúc, con người là tuyệt đối, riêng<br /> căn bản với triết học cũ bằng việc biệt. Để lý giải về tình yêu với con<br /> đem đến câu trả lời hoàn bị về bản người là một sự mê hoặc, riêng biệt,<br /> chất chân chính, hiện thực và toàn một dấu hiệu để phân biệt với “loài”<br /> diện về con người, đối lập với quan nói chung, trong tác phẩm Bản chất<br /> điểm của tôn giáo và triết học tư biện, của Kitô giáo, L. Feuerbach (2012: 8)<br /> là quan niệm phi nhân, siêu tự nhiên đã từng đặt câu hỏi: “Bằng cách nào<br /> về con người. Triết học chân chính con người có thể chống lại cảm xúc,<br /> cần phải tuyệt giao với các nguyên tắc yêu thương trong yêu thương, một lý<br /> tư biện, với các nguyên lý của chủ trí sáng suốt?”. Ông trả lời: cảm xúc là<br /> nghĩa duy tâm tuyệt đối. Để điều đó dấu hiệu đặc biệt của sự tồn tại ở con<br /> được thực hiện, cần xem xét bản chất người, chỉ ở trong cảm xúc, tình yêu<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 1+2 (257+258) 2020 19<br /> <br /> <br /> mới là khách thể của sự đam mê, ngã và nhận thức về chính mình. Triết<br /> thực tiễn. Tình yêu, nỗi đau, cảm xúc học mới không tách rời trí tuệ khỏi các<br /> là những thuộc tính vốn chỉ tồn tại ở giác quan để tìm ra siêu năng lực mà<br /> con người, con người trần trụi được tinh thần và lý trí là những yếu tố của<br /> nhận thấy rõ ràng, không trừu tượng, giác quan, thuộc tính của giác quan.<br /> bí ẩn. Cảm xúc, sự chứa đựng độ sâu Vấn đề khát vọng hạnh phúc được L.<br /> chân thành nhất, cái gì vốn có ở con Feuerbach xem như phần tất yếu<br /> người, tự nó đã là thần thánh. Yêu trong cuộc sống con người. Mỗi cá<br /> con người, yêu chính mình là điểm bắt nhân đều có quyền sống hạnh phúc<br /> đầu của quá trình vươn ra cộng đồng. và hướng tới hạnh phúc. “Khát vọng<br /> Yêu bản thân không có nghĩa là chỉ hạnh phúc – đó là khát vọng của<br /> yêu bản thân mình. Nói yêu bản thân những khát vọng… „Tôi muốn‟ có<br /> chỉ đơn giản là khẳng định cái Tôi nghĩa là „tôi không muốn rơi vào bất<br /> trước cái khác. Yêu – đó không phải<br /> hạnh, tôi muốn hạnh phúc‟” (L.<br /> là chủ nghĩa vị kỷ mà là khắc phục nó.<br /> Feuerbach, 2015: 38). Ý chí và “ý chí<br /> Con người làm chủ tình yêu, hay tình<br /> hướng đến hạnh phúc” ở Feuerbach<br /> yêu làm chủ con người? L. Feuerbach<br /> đồng nghĩa với nhau. Khái niệm hạnh<br /> từng hỏi như thế. Và ông nhấn mạnh:<br /> phúc được hiểu khá rộng, nhưng ý<br /> khi tình yêu kích thích con người với<br /> nghĩa, tính chất của nó chỉ có một –<br /> niềm vui, thậm chí đi tới cái chết vì<br /> tính cá thể. Định nghĩa hạnh phúc như<br /> người mình yêu, thì đó chính là sức<br /> trạng thái mà ở đó “thực thể có thỏa<br /> mạnh cá nhân tự tại hay đúng hơn,<br /> mãn và thỏa mãn thực sự nhu cầu cá<br /> sức mạnh của tình yêu. Khát vọng<br /> nhân đặc trưng của mình, liên quan<br /> hạnh phúc cá nhân gắn liền với khát<br /> vọng hạnh phúc của mọi người – ý đến bản chất và cuộc sống của mình”<br /> tưởng ấy cần trở thành mệnh lệnh của (L. Feuerbach, 2015: 49), ông nhận<br /> cuộc sống, thành thông điệp xã hội. thấy có nhiều cách hiểu về khái niệm<br /> Khi anh yêu người khác, anh hóa thân này vừa đa nghĩa, vừa có tính cá thể.<br /> thành người khác bằng tình yêu của Con người có thể muốn cái mà trong<br /> mình. Vậy yêu người khác cũng là yêu hiện thực không đem đến hạnh phúc<br /> chính anh. Tình yêu – theo L. như hệ quả của quan niệm xuyên tạc<br /> Feuerbach – mới là giá trị tuyệt đối, về hạnh phúc, cũng như hệ quả của<br /> nơi bí mật cuộc sống được tiết lộ, quan niệm sai lầm về phương thức<br /> tình yêu là sự đam mê, tồn tại, thực dẫn đến mục tiêu. “Chắc hẳn hạnh<br /> tế. Nỗi đau của tình yêu là những cảm phúc mang tính chủ quan, như quá<br /> xúc chân thật nhất chứ không siêu nhiều nhà đạo đức học biết và bàn<br /> hình trừu tượng như trong triết học đến, và quả nhiên nó là như thế.<br /> cũ. Triết học mới, theo L. Feuerbach Hạnh phúc của tôi không tách khỏi cá<br /> bắt nguồn từ Tôi – một thực thể có thể tính của tôi” (L. Feuerbach, 2015:<br /> thực – tồn tại và có giác quan, có bản 52).<br /> 20 NGUYỄN THỊ CẨM TÚ – TƯ TƯỞNG CẢI CÁCH TRIẾT HỌC…<br /> <br /> <br /> 2.3.3. Quan tâm đến đời sống con cái cá thể, giữa luật lệ và con tim,<br /> người giữa thần và người. Tình yêu tự nó là<br /> L. Feuerbach hoàn toàn không muốn Thượng đế, bên ngoài tình yêu không<br /> xóa bỏ tôn giáo, bản thân triết học của có Thượng đế. Tình yêu làm cho con<br /> ông cũng hòa vào tôn giáo. Theo L. người trở thành Thượng đế và<br /> Feuerbach, tôn giáo mà ông đề xuất là Thượng đế trở thành con người. Tình<br /> quan hệ yêu thương giữa người với yêu là sự thống nhất chân chính<br /> người; mối quan hệ này, cho đến nay Thượng đế và con người, tinh thần và<br /> vẫn đi tìm chân lý của nó ở sự phản tự nhiên. Với cách hiểu này, ông đem<br /> ánh huyền ảo của hiện thực - ở sự ý nghĩa tôn giáo gán cho cả quan hệ<br /> trung gian của một hay nhiều ông thần, lứa đôi và hôn nhân. Trong Bản chất<br /> tức là những hình ảnh huyền ảo của Kitô giáo (2012: 98) ông nói cụ thể về<br /> các thuộc tính con người – nhưng tình yêu bằng quan điểm: “… Tình yêu<br /> ngày nay đã tìm thấy chân lý ấy, một (của người đàn ông) dành cho phụ nữ<br /> cách trực tiếp không cần có trung gian, là cơ sở của tình yêu phổ quát. Ai<br /> trong tình yêu thương giữa “Tôi” và không yêu phụ nữ, kẻ đó không yêu<br /> “Anh”. Vì thế mà theo L. Feuerbach con người” Như thế là, do chỗ tình<br /> tình yêu cuối cùng là tình yêu nam nữ yêu được tuyên bố như là bản chất<br /> là một trong những hình thức cao nhất chân chính của tôn giáo, chủ nghĩa vô<br /> của việc thực hành tôn giáo mới của thần của Feuerbach hiện ra ở đây với<br /> ông. Xem xét Kitô giáo dựa trên tính cách là tôn giáo chân chính, tôn<br /> những chất liệu thực tiễn và sự trải giáo không hượng đế.<br /> nghiệm cá nhân, thông qua biểu hiện Đồng thời, ông cũng nhận định, triết<br /> cụ thể của tôn giáo tại Đức và Tây Âu học mới không hòa tan vào nhân<br /> trong thời kỳ đầy mâu thuẫn một cách chủng học, vào lý trí, hay tình cảm mà<br /> phê phán, L. Feuerbach mong muốn nó là sự thật về cuộc sống của con<br /> thay Kitô giáo bằng tôn giáo không có người. Tức là những cái đang diễn ra<br /> Thượng đế, tôn giáo tình yêu vĩnh cửu. trong đời sống con người, không trừu<br /> Tình yêu là quy luật phổ quát của lý tượng, thần bí mà trần trụi như bản<br /> tính và tự nhiên. Ông thừa nhận: “Triết chất của họ. Ở một chỗ khác, ông<br /> học mới mang đến không gian của tôn nhận mạnh: “Nghệ thuật, tôn giáo, triết<br /> giáo; nó mang bản chất của tôn giáo; học và khoa học chỉ là sự biểu hiện sự<br /> trong thực tế, nó là tôn giáo” (L. tồn tại thật của con người. Con người<br /> Feuerbach, 2015: 77). Vì thế, nó cần là thật và con người hoàn hảo chỉ khi<br /> phải là quy luật cao nhất và trước nhất anh ta sở hữu óc thẩm mỹ hoặc nghệ<br /> của con người. Tình yêu là mối liên hệ, thuật, tôn giáo hoặc phẩm hạnh, triết<br /> là bản nguyên kết nối giữa cái hoàn học hoặc khoa học giác quan… là<br /> thiện và không hoàn thiện, giữa cái tội lòng nhân đạo” (L. Feuerbach, 2015:<br /> lỗi và cái vô tội, giữa cái phổ biến và 76). Nền tảng của triết học mới, theo L.<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 1+2 (257+258) 2020 21<br /> <br /> <br /> Feuerbach, cũng là bản chất triết học Trên cơ sở kế thừa triết học của<br /> của con người, nó phù hợp với thực Hegel, L. Feuerbach cũng thừa nhận<br /> tế khách quan. những đóng góp của Hegel cho triết<br /> 3. TẠM KẾT học hiện đại, đồng thời, ông cũng chỉ<br /> ra rằng, Hegel “biến hoạt động chủ thể<br /> Mặc dù, thuyết hữu thần và Thiên<br /> này thành chính hoạt động của thần<br /> Chúa giáo có những quan điểm khác<br /> thánh”. Hegel cho rằng, toàn bộ giới<br /> nhau về Chúa, nhưng quan điểm<br /> tự nhiên, thế giới vật chất chỉ là tồn tại<br /> chung họ vẫn thừa nhận sự tồn tại<br /> khác của ý niệm, biến thể của tinh<br /> của Thượng đế - đối tượng có lý trí<br /> thần mà không có sự hiện diện của ý<br /> vượt lên trên con người và tồn tại bên<br /> thức, và chỉ là sự chuẩn bị cho quá<br /> ngoài sự tồn tại của con người. Không<br /> trình chuyển hóa của tự nhiên. Phê<br /> thừa nhận quan điểm đó của thuyết<br /> phán Hegel, L. Feuerbach chỉ ra rằng<br /> hữu thần cũng như Thiên Chúa giáo,<br /> chính Hegel đã khôi phục và làm trung<br /> L. Feuerbach phân biệt tôn giáo và<br /> gian cho thần học thông qua sự phủ<br /> thần học. Thần học, thuyết hữu thần,<br /> định của chủ nghĩa duy lý.<br /> triết học duy tâm, đều là sự tư biện đối<br /> với tôn giáo, chúng chịu sự phê phán Khẳng định triết học mới là triết học<br /> một cách ngẫu nhiên. Thượng đế là của con người, nền tảng của triết học<br /> sự mặc khải bản chất bên trong của phải bắt đầu từ con người và vì con<br /> con người, sự thể hiện cái Tôi của con người (nhân học), L. Feuerbach nhận<br /> người. Bản chất của Thượng đế định, triết học mới là những nguyên lý<br /> không có gì khác hơn là bản chất con nhận thức, là chủ thể, không phải bản<br /> người, khát vọng được thoát khỏi ngã, con người cá nhân mới là chủ<br /> những giới hạn cá thể. Do đó, L. thể của lý trí, là những con người có<br /> Feuerbach (2015: 35) nhấn mạnh: tư duy. L. Feuerbach mong muốn xây<br /> “Chúa là khách thể giống như bất cứ dựng là một xã hội có sự độc lập, tự<br /> khách thể nào có giác quan; nhưng, do dành cho con người không bị<br /> tại thời điểm giống nhau, ngài cũng là “giam cầm” bởi nhà thờ Kitô giáo hay<br /> chủ thể của chính nó, và, thay vào đó Thượng đế của chủ nghĩa duy tâm.<br /> giống như chủ thể của con người. Mặc dù có những tư tưởng cải cách<br /> Chúa sáng tạo ra mọi sự vật rằng là triết học mang tính nhân văn, hướng<br /> một phần từ chính ngài, ngài quay trở đến giải phóng con người nhưng do<br /> lại chính mình trong chính mối quan những hạn chế của điều kiện lịch sử<br /> hệ của mình và có liên quan đến cũng như trong tư duy nên L.<br /> những sự vật khác tồn tại một phần từ Feuerbach chỉ xem con người một<br /> chính ngài; ngài có cả tình yêu và sự cách trừu tượng, phi lịch sử, con<br /> thưởng ngoạn xảy ra cùng lúc và với người tự nhiên, sinh học mà chưa gắn<br /> những cái khác” (L. Feuerbach, 2015: với những điều kiện hiện thực của xã<br /> 13). hội loài người, những quan hệ phức<br /> 22 NGUYỄN THỊ CẨM TÚ – TƯ TƯỞNG CẢI CÁCH TRIẾT HỌC…<br /> <br /> <br /> tạp trong điều kiện đối kháng giai cấp các mối quan hệ giữa mình và người<br /> nên L. Feuerbach vẫn chưa vượt qua khác, trong khi đó, loài vật không làm<br /> được. Trong khi đó, C. Mác - bằng được việc này. Theo phân tích của C.<br /> những nghiên cứu thực tiễn – đã chỉ Mác, con người một mặt có quan hệ<br /> ra rằng, con người khác rất nhiều với với đời sống tự nhiên, một mặt họ “tự<br /> con vật, ngoài những bản năng tự tạo ra chính họ”, đó là quan hệ xã hội<br /> nhiên, con người có ý thức, con người – trong đó có tình yêu gia đình – điều<br /> còn có cả hành động mà con vật mà trước đó, L. Feuerbach chưa nhìn<br /> không thể nào có là sản xuất vật chất: thấy được hoặc chưa được nhắc tới.<br /> “Bản thân con người bắt đầu tự phân Để nghiên cứu con người, C. Mác nói:<br /> biệt với súc vật ngay khi con người người ta không chỉ nghiên cứu mặt tự<br /> bắt đầu sản xuất ra những tư liệu sinh nhiên hay chỉ mặt xã hội mà là sự kết<br /> hoạt của mình” (C. Mác và Ph. hợp cả hai. Điều này thì người Đức<br /> Ăngghen, 2004: 66). nói chung, L. Feuerbach nói riêng vẫn<br /> chưa làm được, vì “người Đức không<br /> Minh chứng cho nhận định của mình,<br /> những thiếu năng lực hiểu biết và<br /> C. Mác đã phân tích các hình thức sở<br /> thiếu tài liệu mà thiếu cả „sự xác thực<br /> hữu của loài người, nhờ có tái sản<br /> của cảm giác‟” (C. Mác và Ph.<br /> xuất mà con người trải qua nhiều loại<br /> Ăngghen, 2004: 82), họ chỉ làm cách<br /> hình sở hữu khác nhau trong lịch sử;<br /> mạng bằng lý luận, chưa thâm nhập<br /> từ “sở hữu bộ lạc” đến “sở hữu công<br /> vào đời sống thực tiễn. L. Feuerbach<br /> xã và sở hữu nhà nước thời cổ” để<br /> muốn cải cách xã hội, nhưng ông chỉ<br /> đến “hình thức sở hữu thứ ba là sở<br /> nghiên cứu mặt tự nhiên của con<br /> hữu phong kiến” (C. Mác và Ph.<br /> người, làm mọi biện pháp để con<br /> Ăngghen, 2004: 68, 69, 71). Trong<br /> người được tự do về mặt tinh thần<br /> quá trình chuyển từ hình thái sở hữu<br /> như ông nói triết lý mới mang màu sắc<br /> này sang hình thái sở hữu tiến bộ hơn,<br /> “tôn giáo của tình yêu”. <br /> con người có ý thức về chính họ và về<br /> xã hội họ đang sống, họ ý thức được<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU TRÍCH DẪN<br /> 1. Đinh Ngọc Thạch, Doãn Chính (đồng chủ biên). 2018. Lịch sử triết họ phương -<br /> Tập 1. Hà Nội: Nxb. Chính trị Quốc gia.<br /> 2. L. Feuerbach. 2012. The Essence of Christianity. General Book LLC. Memphis.<br /> Printed in the USA.<br /> 3. L. Feuerbach. 2015. Principles of the Philosophy of the Future. New York: Prism Key<br /> Press. US.<br /> 4. C. á v h. nggh n o n ập. 2002. tập 3. Hà Nội: Nxb. Chính trị Quốc gia - Sự<br /> thật.<br /> 5. C. Mác và Ph.Ăngghen. 2004. Hệ ư ưởng Đức (tái bản). Hà Nội: Nxb. Chính trị Quốc<br /> gia.<br />