Tư tưởng nhân quyền trong tác phẩm “Chính trị” của Aristote

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 4(29) - Thaùng 6/2015<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tư tưởng nhân quyền trong tác phẩm<br /> “Chính trị” của Aristote<br /> Thought for human rights in politics of Aristote<br /> <br /> ThS. Võ Văn Dũng1, CN. Đỗ Thị Thùy Trang2<br /> M.A. Vo Van Dung, B.A. Do Thi Thuy Trang<br /> <br /> 1<br /> Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Nha Trang<br /> Nha Trang College of Tourism & Art Culture<br /> 2<br /> Trường Đại học Tài chính – Kế toán Quảng Ngãi<br /> University of Finance and Accountancy in Quang Ngai<br /> <br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Nhân quyền, hay quyền con người (tiếng Anh: Human rights) là những quyền tự nhiên của con người.<br /> Tư tưởng về nhân quyền không phải chỉ mới xuất hiện mà từ thời cổ đại, vấn đề về con người và quyền<br /> của con người đã được các nhà triết học quan tâm bàn đến. Mặc dù chưa thể trở thành một tuyên ngôn<br /> về nhân quyền hay chưa thể đạt đến lý luận khoa học về sự giải phóng con người như triết học Mác<br /> nhưng những nét phác thảo mộc mạc đầu tiên của các nhà triết học cổ đại đã trở thành những viên gạch<br /> đầu tiên xây dựng nên nền móng nhân quyền về sau.<br /> Aristote là nhà triết học vĩ đại của Hy Lạp. Ông đã để lại cho nhân loại một khối lượng tác phẩm đồ sộ ở<br /> nhiều lĩnh vực khác nhau của tri thức. Trong tác phẩm “Chính trị”, lần đầu tiên, ông đã thực hiện sự<br /> khảo sát về bản chất công dân và chỉ ra vai trò của nhà nước. Qua đó, Aristote đã vạch ra những nét cơ<br /> bản về quyền con người.<br /> Từ khoá: nhân quyền, quyền công dân, quyền giáo dục, quyền tham gia vào chính sự, nghĩa vụ công<br /> dân, thành bang, nô lệ<br /> Abstract<br /> Human rights, or human rights (English: Human rights) are the natural rights of man. The idea of human<br /> rights is not only emerging from ancient times, the human problems and human rights have been the<br /> philosophers interested in discussing. Although not yet become a manifesto of human rights or can not<br /> reach the scientific reasoning of human emancipation as Marxist philosophy, the outline of the first<br /> rustic ancient philosophers became the first brick building the foundation of human rights in the future.<br /> Aristote was the great Greek philosopher. He has left to mankind an enormous amount of work in many<br /> different fields of knowledge. In "Politics", the first time, he made the survey of the nature of<br /> citizenship and the role of the state. Thereby, Aristote outlined the basics of human rights.<br /> Keywords: human rights, civil rights, right to education, political rights, civic duty, state, slave<br /> <br /> <br /> 1. Hoàn cảnh ra đời của tác phẩm thuẫn gay gắt giữa các lực lượng, các giai<br /> Xã hội Hy Lạp vào thời kỳ chiếm hữu cấp, các tầng lớp khác nhau… được biểu<br /> nô lệ chứa đựng bên trong những mâu hiện ra thành cuộc đấu tranh giữa chủ nô và<br /> <br /> 105<br /> nô lệ, giữa lực lượng dân chủ và chống dân phương hướng của con người trong đời<br /> chủ, giữa những người Hy Lạp bản địa và sống tinh thần đã gợi mở những giải pháp<br /> dân nhập cư… và ngay trong nội bộ của vượt qua những tình trạng hiện có để vươn<br /> những giai cấp, tầng lớp cũng nảy sinh đến những giá trị tốt đẹp của cuộc sống.<br /> những mâu thuẫn. Nếu như phái dân chủ “Chính trị” được xem là kinh điển của<br /> chủ trương đập tan chế độ chuyên chế và khoa chính trị học tại phương Tây cho đến<br /> độc đoán của tầng lớp quý tộc, giải phóng ngày nay. Được ra đời trong hoàn cảnh<br /> khỏi sự nô dịch của giới quý tộc cũ, thì giới trên, tác phẩm “Chính trị” đã phản ảnh xã<br /> quý tộc lại muốn duy trì trật tự cũ và bằng hội Hy Lạp vào thời kỳ khủng hoảng của<br /> mọi cách bảo toàn đặc quyền, đợi lợi của nền dân chủ chủ nô, cuộc đấu tranh của các<br /> mình. Tuy quan điểm của giới quý tộc và lực lượng xã hội xung quanh vấn đề quyền<br /> giới dân chủ khác biệt nhau đến đâu đi lực và thể chế chính trị, vấn đề dựng xây<br /> chăng nữa, thì họ vẫn có quan điểm chung mô hình nhà nước lý tưởng thay cho nhà<br /> về những vấn đề. Đối với họ, sự thừa nhận nước hiện tồn để mang lại những điều tốt<br /> sở hữu cá nhân là không thay đổi, chế độ nô cho con người, vì con người và của con<br /> lệ được coi là tự nhiên phải có; về cơ bản, người, v.v.<br /> việc loại trừ nô lệ ra khỏi thành phần công 2. Nội dung tư tưởng về quyền<br /> dân là vấn đề không cần bàn cãi; bất công con người của Aristote trong tác phẩm<br /> xã hội là hiện tượng tất yếu và tự nhiên. “chính trị”<br /> Nhà nước là thiết chế của con người tự do Sống trong một thời đại có quá nhiều<br /> và chỉ dành cho người tự do. Vấn đề về con biến động lớn lao trong đời sống chính trị,<br /> người cùng với những khát vọng của họ đã Aristotle thấu hiểu tâm trạng và khát vọng<br /> đặt ra cho các nhà tư tưởng cần phải vạch ra của con người. Từ đó, ông đã đưa ra nhiều<br /> một thiết chế xã hội dành cho con người và luận điểm sâu sắc về nhân quyền với mục<br /> quan tâm đến quyền con người. đích xây dựng một nền chính trị mang lại<br /> Aristote sinh ra trong một xã hội có sự “điều tốt nhất” cho con người.<br /> chuyển biến về chính trị sâu sắc. Trong đó, 2.1. Quyền công dân được thể hiện<br /> các nhà nước thành bang nhỏ bé rơi vào rõ trong vai trò của Nhà nước<br /> các cuộc khủng hoảng triền miên và cuối Aristotle mở đầu tác phẩm “Chính<br /> cùng bị thôn tính bởi đế chế Macedonia. Trị” bằng lập luận rằng “Mỗi quốc gia là<br /> Bản thân Aristote là người có mối liên hệ một loại cộng đồng, và mỗi cộng đồng<br /> khá chặt chẽ với vương triều Macedonia; được thành lập hướng đến với một số điều<br /> tuy nhiên ông cũng chẳng hề có chút quyền tốt đẹp; vì con người luôn luôn hành động<br /> lực nào vì hầu hết cuộc đời ông sống như để đạt được những gì mà họ cho là tốt. Tuy<br /> một cư dân “ngoại lai” của thành nhiên, nếu tất cả các cộng đồng đều hướng<br /> Macedonia. Có lẽ vì thế, ông luôn cho đến một số mục tiêu tốt đẹp nào đó thì nhà<br /> rằng, cuộc sống tốt đẹp nhất của con người nước hoặc cao nhất là cộng đồng chính trị,<br /> là cuộc sống của một công dân: có quyền là bộ phận cao nhất, và bao gồm tất cả<br /> tham gia vào đời sống chính trị. Chính điều phần còn lại, hướng đến điều tốt đẹp ở mức<br /> này đã đặt những viên gạch đầu tiên cho tư độ cao hơn và nhắm đến mức độ cao<br /> tưởng về quyền con người của ông. nhất”[1, tr 7] và lý do để nhà nước tồn tại<br /> Tất cả những bối cảnh của thời đại đã là để giúp cho công dân sống một đời sống<br /> in đậm dấu ấn trong các tác phẩm của "tốt". Chính những lập luận đầu tiên về<br /> Aristotle. Trong điều kiện khủng hoảng của mục đích tối cao của việc hình thành và<br /> nền dân chủ chủ nô, sự gia tăng những duy trì sự tồn tại của nhà nước là mang lại<br /> căng thẳng và xung đột xã hội, sự mất cuộc sống tốt cho con người đã đưa<br /> <br /> 106<br /> Aristote chỉ ra quyền lợi của công dân khi luôn gắn chặt với lợi ích của cộng đồng.<br /> sống trong một thàng bang. Nhà nước là Công dân chỉ có thể thực hiện những quyền<br /> hình thức hoàn thiện nhất của cuộc sống, của mình khi anh ta tồn tại trong một cộng<br /> giúp con người thực hiện được những nhu đồng người nhất định. Đối với Aristote,<br /> cầu sống của mình. Như vậy, ở đây đã có quyền của công dân được thể hiện trong<br /> sự tương tác giữa công dân với nhà nước những lợi ích mà nhà nước – một cộng<br /> hay nói cách khác là giữa con người chính đồng hoàn hảo nhất – mang lại cho họ.<br /> trị và thể chế chính trị trong quan điểm của Vì cho rằng bản năng tự nhiên của con<br /> Aristotle. Một mặt, con người cần đến nhà người là sống quần tụ với nhau để được đời<br /> nước như là phương tiện để đạt đến cuộc sống tốt đẹp hơn lúc sống đơn lẻ, “con<br /> sống cao đẹp với đầy đủ những quyền công người về bản chất là một động vật chính trị.<br /> dân của mình; nhưng mặt khác, chính Và do đó, con người, ngay cả khi họ không<br /> những ước vọng trên sẽ duy trì sự tồn tại đạt được sự giúp đỡ của nhau, thì vẫn mong<br /> của nhà nước đó. muốn sống chung với nhau, chứ không phải<br /> Theo Aristote, con người – khác với sở thích chung mang họ lại với nhau khi họ<br /> tất cả các loài động vật khác – “Con người đạt được bất kỳ biện pháp nào để tồn tại<br /> tự bản chất là một động vật chính trị”[7, tr tốt”[7, tr. 59] nên Aristote khẳng định mục<br /> 5] mang đặc trưng chính trị hơn là đặc đích tối hậu của quốc gia là hướng tới một<br /> trưng quần thể xã hội: các hoạt động hiệp đời sống tốt và các mối dây ràng buộc xã<br /> tác xã hội của con người đòi hỏi phải có tổ hội chỉ là phương tiện để đạt tới mục đích<br /> chức chính trị. Con người với khả năng lập này mà thôi. Do đó, những ai qua tài năng<br /> luận hợp lý của mình đã tự nhận thấy rằng, và hành động của mình, cống hiến nhiều<br /> khi sống trong cộng đồng con người có thể cho quốc gia, thì sẽ được hưởng nhiều vinh<br /> thực hiện được lợi ích của mình thông qua dự hơn. Chế độ nào đạt được mục đích này<br /> hành động tập thể. Nhờ hành động hợp tác là chế độ đúng đắn; ngược lại, chế độ nào<br /> con người có thể đạt được nhiều lợi ích mà chỉ phục vụ cho quyền lợi của giới cầm<br /> nếu chỉ là hành động với tư cách là cá nhân quyền là chế độ bất công, vì quốc gia là sự<br /> anh ta không thể nào có được. Và đỉnh cao kết hợp của những con người tự do và bình<br /> nhất của hoạt động tập thể của con người đẳng. “Chính phủ có liên quan đến lợi ích<br /> trong cộng đồng đó chính là nhà nước. Nhà chung là được thành lập phù hợp với<br /> nước là một hình thức hoàn hảo của cộng nguyên tắc nghiêm ngặt của công lý, và do<br /> đồng người. Chỉ có trong một cộng đồng đó là các hình thức thật; nhưng những<br /> chính trị, con người mới có đủ điều kiện để chính phủ chỉ quan tâm đến sở thích của<br /> phát triển cái bản chất cố hữu của mình: các nhà lãnh đạo là những dạng chính phủ<br /> khả năng lập luận hợp lý và hành động có khiếm khuyết và biến thái, bởi vì các chính<br /> hợp tác – cái mà tất cả các động vật phi - phủ đó là chuyên chế, trong khi đó nhà<br /> chính trị khác không có. “Những ai không nước là một cộng đồng của những người tự<br /> sống được trong xã hội, hoặc những ai do”[7, tr. 60]. Như vậy, Aristote đã lấy tiêu<br /> không có nhu cầu bởi vì anh ta tự cho mình chuẩn để xác định các hình thức nhà nước<br /> là đầy đủ rồi thì anh ta chắc chắn phải là kiểu mẫu là khả năng phụng sự lợi ích<br /> một con thú hay một vị thần: anh ta không chung. Thể chế nhà nước nào lấy lợi ích xã<br /> phải là một phần của một nhà nước”[7, tr hội làm cứu cánh, thì được liệt vào hình<br /> 6]. Với định nghĩa của mình thì Aristote thức kiểu mẫu; ngược lại, thể chế nhà nước<br /> nhấn mạnh sự cần thiết tham gia của cá nào tuyệt đối hóa quyền lực của cá nhân<br /> nhân vào đời sống công cộng của nhà nước hay của một nhóm thiểu số thì bị quy về<br /> – thị thành. Qua đó, lợi ích của công dân hình thức lệch lạc.<br /> <br /> 107<br />  2.2. Quyền được giáo dục dục là nhiệm vụ của quốc gia, các nhà lập<br /> Aristote đã chỉ ra vai trò của nhà nước pháp nên hướng sự chú ý của mình vào<br /> là đào tạo các công dân về mặt đức hạnh. việc giáo dục thanh niên và nhà nước phải<br /> Nhiệm vụ chính của nó là giáo dục công xây dựng một hệ thống giáo dục đồng<br /> dân đi đến hoạt động một cách ngay thẳng, nhất cho mọi công dân. Aristote xem giáo<br /> dạy cho họ nhằm tới một mục tiêu cao dục có liên quan với trí tuệ hay với đạo<br /> thượng của cuộc sống và vững bước trong đức đức hạnh.<br /> cuộc sống đó. Người công dân sẽ là người Ông đề nghị bốn môn học cho chương<br /> can đảm, điềm tĩnh, tự do, cao thượng, thực trình giáo dục: đọc viết, thể dục, âm nhạc,<br /> hiện công bằng, cư xử như những người bạn và hội họa. Trong số đó, đọc viết và hội<br /> hoàn hảo, tóm lại là những con người “đẹp họa được coi là hữu ích cho những mục<br /> và tốt”. Việc giáo dục công dân trở thành đích của cuộc sống; các bài tập thể dục<br /> những người dân đạo đức là điều hết sức được cho là để truyền tải lòng can đảm [7,<br /> quan trọng. Khi một đất nước có được tr. 182]. Âm nhạc, theo Aristote, là một<br /> những công dân vừa học thức lại vừa đức môn học quan trọng, không phải chỉ là môn<br /> hạnh thì dĩ nhiên đất nước đó phải trở nên học để giải trí, mà là môn học để sử dụng<br /> tốt đẹp hơn. Đây cũng là quyền rất cơ bản thì giờ nhàn rỗi một cách đúng đắn. Hơn<br /> của công dân trong tư tưởng của ông. Theo thế nữa, bản chất của âm nhạc là sự hòa<br /> Aristotle, để đào tạo người công dân trở hợp âm thanh, và do đó sẽ khiến cho tâm<br /> thành những con người “đẹp và tốt” thì phải hồn dễ đạt được sự cân bằng giữa tình cảm<br /> có sự kết hợp giữa luật pháp và giáo dục. và lý trí.<br /> Thật vậy, trong “Chính trị” Aristote đã Aristote cho rằng trẻ em cần được dạy<br /> thể hiện quan điểm đề cao vai trò của pháp những điều hữu ích và thực sự cần thiết.<br /> luật trong việc quản lý xã hội và giáo hóa Việc giáo dục cần được quan tâm đặc biệt<br /> con người khi cho rằng khi tách rời khỏi để trẻ em phát triển về thể chất cũng như<br /> luật pháp và công lý, thì con người là động đức tính: không nên để trẻ nhỏ từ 5 đến 7<br /> vật tồi tệ nhất; “bởi vì con người, khi đã tuổi ở gần dân nô lệ và tuyệt đối cấm không<br /> hoàn thiện, là động vật cao nhất, nhưng khi cho nghe những lời tục tĩu hoặc những hình<br /> tách rời khỏi luật pháp và công lý, thì con ảnh dâm ô. Điều này quan trọng đến nỗi nhà<br /> người là động vật tồi tệ nhất, bởi vì sự bất nước phải ra luật cấm trên toàn quốc.<br /> công được trang bị kỹ là nguy hiểm hơn, Ông qui định cái phải làm từ lúc sơ<br /> và con người từ khi sinh ra đã có đôi tay sinh, những bài tập luyện mà người ta phải<br /> nghĩa là có sự thông minh và đạo đức, hay không phải bắt trẻ làm cho đến 7 tuổi.<br /> những điều này có thể được con người sử Sau 7 tuổi, giáo dục trẻ em nên chia làm<br /> dụng cho những mục đích tồi. Vậy nên, hai giai đoạn: từ 7 tuổi đến dậy thì và từ<br /> nếu con người không có đức hạnh, thì con dậy thì tới 21 tuổi. Đồng thời, Aristote<br /> người là động vật xấu xa và man rợ nhất, cũng đề nghị là dạy cho trẻ em phát triển<br /> tham lam và ham muốn nhiều. Tuy nhiên, thể chất trước khi phát triển tinh thần; cho<br /> công lý là dây buộc của con người trong nên, trẻ em nên được học các bài tập thể<br /> các nhà nước, vì quản lý sự công bằng, dục trước, vì huấn luyện thể chất sẽ giúp<br /> quyết định công bằng là gì, đó là nguyên trẻ em phát triển các tập quán tốt như kỷ<br /> tắc thiết lập trật tự trong xã hội chính luật tự giác; rồi đến âm nhạc; sau cùng mới<br /> trị”[7, tr. 6]. đến các môn học về tri thức. Không nên<br /> Bên cạnh đó, Aristote còn dành sự xem việc học nhằm đạt được mục đích cá<br /> quan tâm đặc biệt đến giáo dục, được thể nhân, mà nhằm vươn đến tinh thần tự do và<br /> hiện trong Quyển VIII. Theo ông, giáo năng lực tự lựa chọn. Ngoài ra, Aristote<br /> <br /> 108<br /> đánh giá cao phương pháp đối thoại, tính tự một công dân trong ý nghĩa cao nhất là<br /> nguyện trong giáo dục, nhằm hình thành người có danh dự trong nhà nước”[7, tr<br /> nhân cách của con người tự chủ và linh 59]. Với việc khẳng định mọi công dân có<br /> hoạt. đạo đức đều có quyền cai trị, tức là được<br /> Chính phủ cũng phải kiểm soát nền phép tham gia vào những công việc của<br /> giáo dục. Muốn chính thể được lâu dài, nền thành bang, Aristote đã trở thành người<br /> giáo dục phải thích hợp. Những kẻ xuất đầu tiên đưa ra những tư tưởng về quyền<br /> chúng phải được huấn luyện để trở thành con người một cách cơ bản nhất mà cho<br /> những nhà cai trị. Toàn dân phải được huấn đến ngày nay vẫn còn nguyên giá trị. Tư<br /> luyện để biết tuân theo pháp luật. Nền giáo tưởng nhân quyền trong thời đại văn minh<br /> dục còn có tác dụng thống nhất quốc gia, được bắt đầu từ những nền móng đầu tiên<br /> vượt lên trên những vấn đề chia rẽ địa mà Aristote đã vạch ra cách đây khoảng<br /> phương. 2500 năm.<br /> Nếu người thầy của ông là Plato chỉ Trong nhà nước lý tưởng, Aristote đã<br /> chú trọng đến việc giáo dục các chiến binh chỉ ra "đời sống tốt đẹp nhất cho quốc gia<br /> và nhà cai trị tương lai thì ông đã xác định và cá nhân là đời sống đức hạnh được trang<br /> đối tượng của giáo dục một cách rộng rãi. bị bởi những cái tốt vật chất ngoại tại, và<br /> Những người tài giỏi cần phải giáo dục để thể chất, những điều kiện cần thiết để cho<br /> trở thành nhà cai trị, còn dân chúng cần con người có thể tham dự vào các hoạt<br /> phải được giáo dục để sống và hành động động đem lại sự tốt lành cho quốc gia". Đó<br /> tuân thủ pháp luật. Như vậy, quyền được chính là điều cốt lõi trong tư tưởng về<br /> giáo dục để phát triển một cách toàn diện quyền con người của ông.<br /> cả về thể chất, tinh thần và trí tuệ đã được 2.4. Quyền công dân gắn liền với<br /> Aristote quan tâm ngay từ thời cổ đại. nghĩa vụ công dân<br /> 2.3. Quyền được tham gia vào chính sự Người công dân trong quan điểm của<br /> Aristote đã tiến một bước cao hơn Aristote không chỉ có những quyền nhất<br /> trong tư tưởng về quyền con người khi cho định mà còn phải có nghĩa vụ đối với thành<br /> rằng, đối với các thành viên của thành bang. Ông đã gắn chặt quyền và nghĩa vụ<br /> bang, nếu họ là những công dân thực sự thì với nhau khi nói về bản chất công dân. Ông<br /> phải tham gia vào những cơ hội mà chúng đưa ra hình ảnh so sánh, những người thủy<br /> tạo ra. “Người có khả năng tham gia vào thủ trên một con tàu giữ cho con tàu được<br /> các thảo luận hoặc quản lý tư pháp của bất an toàn, đi được tới mục tiêu đã định. Công<br /> kỳ quốc gia nào được cho nhờ chúng ta dân cũng vậy, mục đích tối hậu là giữ cho<br /> mới trở thành công dân của nhà nước đó; sự an toàn của chế độ và đó là "đức hạnh"<br /> và nói chung, nhà nước là một thực thể của chung của mọi công dân. Aristote nói “sự<br /> công dân đủ cho các mục đích của cuộc cứu giúp cộng đồng là công việc chung của<br /> sống”[7, tr 53]. Aristote cho rằng tư cách tất cả bọn họ. Cộng đồng này là hiến pháp,<br /> công dân của một người không được tạo do đó đạo đức của công dân phải có liên<br /> nên chỉ vì người đó sinh ra và cư trú trên quan đến hiến pháp mà ông ta là một thành<br /> một đất nước nào đó. Công dân trong chế viên trong đó”[7, tr 55]. Công dân, dù giữ<br /> độ Dân chủ thì khác với công dân trong chức vụ lãnh đạo hay chỉ là dân thường,<br /> chế độ Quả đầu. Tư cách công dân chỉ cần cũng cần phải có kiến thức và khả năng để<br /> có một tiêu chuẩn để xác định: công dân là biết lãnh đạo cũng như biết tuân phục.<br /> người có quyền tham gia chính sự và giữ “Một công dân tốt phải có khả năng của cả<br /> những chức vụ trong chính quyền, “có hai (cai trị và tuân thủ), ông nên biết làm<br /> nhiều loại công dân khác nhau, và người là thế nào để cai trị như một người tự do, và<br /> <br /> 109<br /> làm thế nào để tuân thủ như một người tự tộc và lao động là nô lệ. Những công dân<br /> do - đây là những đạo đức của một người trẻ tuổi lo việc quốc phòng, trung niên lo<br /> công dân”[7, tr 57]. Riêng đối với nhà lãnh việc cai trị và lão niên lo việc tế tự. Theo<br /> đạo, Aristote còn đòi hỏi phải có thêm một cách sắp xếp này, công dân sẽ tuần tự theo<br /> đức tính ngoài những đức tính mà mọi lứa tuổi của mình mà phục vụ quốc gia.<br /> công dân đều có: “những ai chưa bao giờ Như vậy, Aristote đã dành cho người<br /> học cách tuân lời thì không thể trở thành công dân những quyền hết sức cơ bản và<br /> một chỉ huy tốt được”[7, tr 57] và “người cao quý; nhưng đồng thời, ông cũng đặt ra<br /> cai trị tốt là một người tốt và khôn ngoan, những tiêu chuẩn mà công dân cần phải có<br /> và rằng ai là một nhà chính trị thì sẽ phải là và những nhiệm vụ mà công dân phải thực<br /> một người khôn ngoan. Sự khôn ngoan là hiện. Quyền lợi phải luôn đi đôi với nghĩa<br /> đặc tính của người cai trị” [7, tr. 56]. Ông vụ. Những tư tưởng mà ông đã đặt ra về<br /> cho rằng, việc công dân thực hành đức quyền con người được xem như là những<br /> hạnh chính là việc thực hiện nghĩa vụ của bước đi đầu tiên của loài người trong việc<br /> mình đối với nhà nước. Sở dĩ ông luôn đề thực hiện nhân quyền. Đó là một trong<br /> cao đức hạnh của công dân và đạo đức của những đóng góp lớn lao mà ông đã để lại<br /> người cai trị là vì theo ông đạo đức và cho hậu thế trong lĩnh vực tư tưởng.<br /> chính trị không tách rời nhau, xem đạo đức 3. Giá trị và hạn chế trong tư tưởng<br /> là cơ sở để tìm hiểu chính trị. Nghệ thuật về nhân quyền của Aristote<br /> chính trị được xây dựng trên cơ sở hiểu 3.1. Giá trị<br /> biết về con người, về đức hạnh công dân và Đã hai mươi lăm thế kỷ trôi qua,<br /> đức hạnh nói chung. Khái niệm công dân những giá trị về quyền con người mà<br /> hẹp hơn khái niệm con người, vì vậy phẩm Aristote để lại vẫn còn nguyên ý nghĩa thời<br /> chất của một công dân tốt thuộc về tất cả sự đối với việc xây dựng nhà nước pháp<br /> mọi người, nhưng phẩm chất của người tốt quyền ở Việt Nam. Theo Aristote, mục<br /> chưa hẳn thuộc về tất cả công dân. Vì thế đích của nhà nước là phục vụ lợi ích<br /> nhà chính trị phải vừa là một công dân, vừa chung. Nguyên tắc trung dung được ông<br /> là một con người, vừa có đức hạnh công vận dụng trong đạo đức lẫn chính trị, tạo<br /> dân, vừa có đức hạnh con người nói chung. nên hệ chuẩn mực cần thiết để hướng tới<br /> Tóm lại, nhà chính trị phải là một nhân các lợi ích phù hợp với điều kiện của thị<br /> cách cao thượng. quốc. Trong khi đó hiện nay, Đảng Cộng<br /> Trong nhà nước lý tưởng, Aristote đã sản Việt Nam coi việc xây dựng nhà nước<br /> chỉ ra công dân là những người tự do có pháp quyền xã hội chủ nghĩa là nhiệm vụ<br /> cùng gốc gác ưu tú mới là thành phần được trung tâm của đổi mới hệ thống chính trị.<br /> tham gia vào chính sự. Thành phần lao Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa<br /> động bình dân, vì không có thì giờ nhàn rỗi Việt Nam là nhà nước của dân, do dân, vì<br /> để học hành thành người có đức hạnh nên dân; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về<br /> không thể tham gia chính sự. Tuy nhiên, nhân dân. Nhà nước phải phục vụ nhân<br /> thành phần này cũng là công dân và trên dân, đảm bảo quyền, lợi ích chính đáng của<br /> nguyên tắc phải được tham gia chính sự. mọi người dân và chăm lo phát triển mọi<br /> Đây là một vấn nạn cho mô hình nhà nước mặt của đời sống xã hội. Đảng ta không có<br /> lý tưởng của Aristote cho nên ông chủ lợi ích nào khác ngoài lợi ích của giai cấp<br /> trương rằng: thành phần lao động sẽ gồm công nhân, nhân dân lao động và của cả<br /> những nô lệ. Như vậy, mô hình nhà nước dân tộc. Vì vậy, “tất cả đường lối, phương<br /> lý tưởng của Aristote sẽ gồm hai thành châm, chính sách... của Đảng đều chỉ nhằm<br /> phần: công dân thuộc giai cấp ưu tú quý nâng cao đời sống của nhân dân...” [1, tr.<br /> <br /> 110<br /> 330]. Các cơ quan nhà nước, các tổ chức gia vào các hoạt động xã hội. Thật đúng<br /> đoàn thể dưới sự lãnh đạo của Đảng cũng với những điều mà Aristote đã đưa ra trong<br /> chỉ có một mục tiêu là phục vụ lợi ích của tác phẩm Chính trị.<br /> nhân dân. Chủ nghĩa xã hội là mục tiêu Khi nói về quyền con người, Aristote<br /> phấn đấu của cách mạng nước ta, cũng là đặc biệt quan tâm đến giáo dục và xem đó<br /> nhằm mang lại ấm no, hạnh phúc và quyền là một trong những yếu tố quyết định để<br /> làm chủ thực sự của nhân dân. Đó chính là đạt đến nhà nước lý tưởng – là nhà nước<br /> sự vận dụng tư tưởng mục đích nhà nước là có thể phục vụ cho lợi ích tối cao, mang<br /> phục vụ lợi ích chung của Aristote. lại cuộc sống “đẹp và tốt” cho con người.<br /> Đảng ta khẳng định, cách mạng là sự Ông luôn đề cao những phẩm chất mà nhà<br /> nghiệp của quần chúng. Vì vậy, quản lý đất cai trị cần phải có để có thể dẫn dắt đám<br /> nước không phải chỉ là việc riêng của cơ đông dân chúng hướng đến những điều tốt<br /> quan nhà nước mà là của nhân dân, do đẹp. Vai trò của giáo dục được khẳng định<br /> nhân dân, vì nhân dân. Mọi nhiệm vụ quản ngay từ thời cổ đại đã được chúng ta quán<br /> lý của các cơ quan nhà nước trong các lĩnh triệt. Đất nước đang bước vào quá trình<br /> vực sản xuất, kinh doanh, hành chính, văn công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng<br /> hóa, giáo dục, y tế, an ninh, trật tự... đều kinh tế tri thức, tiếp tục đổi mới toàn diện<br /> cần có sự tham gia trực tiếp của nhân dân và chủ động, tích cực hội nhập. Trong<br /> theo phương châm: “Dân biết, dân bàn, dân điều kiện đó, việc giáo dục con người Việt<br /> làm, dân kiểm tra”. Thực hiện tốt phương Nam, đặc biệt là các nhà lãnh đạo, biết<br /> châm này là nhằm phát huy vai trò của phát huy chủ nghĩa yêu nước truyền<br /> nhân dân lao động tham gia quản lý mọi thống, giữ gìn bản sắc dân tộc, đồng thời<br /> hoạt động xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. tiếp thu tinh hoa nhân loại, luôn là vấn đề<br /> Điều này không khác mấy so với tư tưởng sống còn. Vì vậy, Đảng và nhà nước ta<br /> công dân là người có quyền tham gia vào luôn khẳng định “giáo dục và đào tạo là<br /> chính sự, vào những công việc của thành quốc sách hàng đầu” và xem đó là một<br /> bang của Aristote. trong những nhân tố quyết định đến việc<br /> Dưới cái nhìn của Aristote, mọi công xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội.<br /> dân có đạo đức đều có quyền cai trị. Nhiệm Những tư tưởng mà Aristote đã đưa ra<br /> vụ của công dân là phải đảm bảo cho sự an như đề cao pháp luật, giáo dục, nhà nước<br /> toàn của chế độ. Quan niệm về đức hạnh và vai trò của nó trong việc thực hiện<br /> công dân của ông cho đến nay vẫn còn quyền con người, cho đến nay vẫn còn có ý<br /> được áp dụng trong việc giáo dục và đào nghĩa to lớn đối với những quốc gia đang<br /> tạo con người. Con người với tư cách thành xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp<br /> viên của xã hội đều cần phải có ý thức về quyền nói riêng, mà Việt Nam chúng ta là<br /> bản thân và trách nhiệm đối với xã hội. Bất một trong những số đó, và những quốc gia<br /> kỳ chế độ nào cũng yêu cầu công dân của đang khát khao một nền chính trị hòa bình,<br /> mình có đầy đủ những phẩm chất mà ổn định và vững mạnh nói chung. Ngày<br /> Aristote đã nêu ra từ thời kỳ cổ đại. nay, mọi quốc gia đều ra sức xây dựng một<br /> Mối quan hệ giữa nhà nước và công hệ thống pháp luật vững mạnh, thống nhất<br /> dân là mối quan hệ chủ đạo trong xã hội, và đặt nó ở vị trí tối cao chính là sự vận<br /> vừa thể hiện vai trò của một nhà nước là dụng những tư tưởng của Aristote. Những<br /> phục vụ, vừa thể hiện trách nhiệm của công lý tưởng chính trị mà ông đưa ra vẫn còn là<br /> dân trước nhà nước và xã hội. Con người mục tiêu hướng đến của nhiều quốc gia.<br /> chỉ có thể tồn tại với tư cách là “động vật Cho dù ở dưới bất kỳ một chế độ nào, vào<br /> chính trị”, là thành viên của xã hội và tham trong một thời đại nào thì những giá trị tốt<br /> <br /> 111<br /> đẹp của cuộc sống (đời sống đức hạnh) bao gồm những công dân tốt nhất và các<br /> cùng với nó là những quyền cơ bản và công dân tốt nhất là những người sống<br /> thiêng liêng của con người mà Aristote đã trong sự sung túc, không bị cuốn hút bởi<br /> đưa ra vẫn luôn luôn có sức hút mạnh mẽ của cải và nghĩ suy cũng không bị đè nén<br /> để loài người vươn đến. Ông đã đặt nền bởi của cải sự nghèo nàn và lo âu. Các<br /> móng vững chắc cho một hệ thống tư công dân nắm một sở hữu trung bình sẽ ở<br /> tưởng và vạch ra cho thế hệ tương lai con vào vị trí thích hợp nhất để thực hành đức<br /> đường đi tìm chân lý. Đó cũng chính là hạnh. Những người được liệt vào loại<br /> mối liên hệ lịch sử sâu xa giữa Aristotle và “thành tố đứng giữa” ấy, xét về tình trạng<br /> thời đại của chúng ta. tài sản và trí tuệ, là không quá giàu, không<br /> 3.2. Hạn chế quá nghèo, nhưng thông minh, có bản lĩnh<br /> Song bên cạnh những giá trị đã đạt và kinh nghiệm (ngầm hiểu là tầng lớp quý<br /> được, do bị hạn chế bởi lập trường giai cấp tộc). Như vậy, thành tố đứng giữa cũng<br /> và điều kiện lịch sử xã hội, tư tưởng về chưa hẳn là những người được rút ra từ<br /> quyền con người của ông không tránh khỏi nông dân và thợ thủ công, bởi hai loại<br /> những hạn chế nhất định. người ấy, trong con mắt của Aristote, luôn<br /> Theo Aristote, nhà nước có vai trò đào ám ảnh nỗi lo thường trực bị rơi xuống tận<br /> tạo công dân về mặt đức hạnh và mọi công đáy xã hội, biến thành nô lệ. Những kẻ làm<br /> dân có đạo đức đều được phép tham gia thợ nhiều khi còn bị mất quyền công dân.<br /> vào những công việc của thành bang. Đây Những người nô lệ không có chỗ đứng<br /> là một quan điểm tích cực; song người trong thể chế chính trị. Họ chỉ xứng đáng<br /> công dân mà ông nói đến ở đây chỉ được làm “những công việc hèn hạ” mà thôi. Rốt<br /> hiểu theo nghĩa hết sức hạn hẹp. Người cuộc tính trung dung mà Aristotle đề cập<br /> được xem là có quyền công dân khi có cha chỉ dành cho một bộ phận trong giai cấp<br /> và mẹ đều là công dân. Bên cạnh đó, ông thống trị, tức các chủ nô.<br /> quan niệm rằng con người chính trị lý Như vậy, quyền công dân mà ông đưa<br /> tưởng chỉ giới hạn ở những pháp quan và ra chỉ hạn hẹp, giành cho những người<br /> những ông vua thông thái, đó là những thuộc tầng lớp trên. Aristote còn chủ<br /> người có phẩm chất đạo đức ưu việt, vượt trương “chế độ nô lệ tự nhiên” và lên tiếng<br /> lên trên tất cả những người khác, có trí tuệ bảo vệ chế độ nô lệ. Đây là điều đi ngược<br /> và kỹ năng lãnh đạo, dẫn dắt đám đông lại với tinh thần tự do, bình đẳng, không<br /> quần chúng. Còn những người lao động phân biệt chuẩn tộc… của chúng ta ngày<br /> chân tay, ông xem họ như những người nay và cũng là hạn chế lớn trong tư tưởng<br /> hoàn toàn không biết suy nghĩ. Aristote của Aristote.<br /> cho rằng công việc lao động chân tay làm Sống trong một chế độ xã hội chiếm<br /> cho trí óc cằn cỗi, không có năng lực để hữu nô lệ và đứng trên lập trường giai cấp<br /> suy nghĩ về chính trị. Do đó, Aristote cho của giới chủ nô quý tộc, Aristote không<br /> rằng chỉ những người có thời gian nhàn rỗi tránh khỏi cái nhìn cực đoan khi xem xét<br /> mới được quyền tham gia chính trị. mối quan hệ giữa ông chủ và nô lệ, về vai<br /> Cái cần trước hết cho Thành bang, đó trò của phụ nữ.<br /> là những người bình đẳng và giống nhau về Trước hết là mối quan hệ giữa ông chủ<br /> những phẩm chất trong hoàn cảnh trung và nô lệ, ông xem “đầy tớ là một loại công<br /> bình. Chỉ các công dân sung túc là những cụ”, “nô lệ là một dạng sở hữu sống và sở<br /> người duy nhất quản lý tốt Thành bang, vì hữu là một số công cụ, và bản thân người<br /> đồng thời họ là kẻ bảo vệ Thành bang. Sự nô lệ là một công cụ được ưu tiên hơn các<br /> liên hợp chính trị sẽ là tốt nhất khi nó được dụng cụ khác”[7, tr 7]. Do đó, chúng ta thấy<br /> <br /> 112<br /> được bản chất và nhiệm vụ của nô lệ - “đó nhận quan điểm lạc hậu và hết sức ấu trĩ<br /> là người về mặt tự nhiên không phải của của ông.<br /> riêng anh ấy, mà là thuộc về người khác, thì Rõ ràng theo ông, cùng một nguyên<br /> đó là một nô lệ; và có thể nói anh ta là một tắc được áp dụng chung và do đó hầu như<br /> người khác, cũng là con người, nhưng là tất cả mọi cái cai trị và bị cai trị đều theo tự<br /> vật sở hữu”[7, tr 8]. Như vậy, quyền lực nhiên. Điều này là phù hợp với bối cảnh<br /> của người chủ đối với nô lệ là mệnh lệnh lịch sử, người Hy Lạp chuộng xa hoa,<br /> của quyền lực mà người ta thi hành đối với không ưa lao động chân tay nên nền kinh tế<br /> các công cụ. Đối với Aristote, nô lệ bị đặt dựa vào sức lao động của nô lệ là chính để<br /> ngoài vòng pháp luật, ngoài những quan hệ sản xuất. Không có nô lệ để sản xuất và<br /> nhà nước, quan hệ công dân. phụ nữ lo việc nhà thì đàn ông Hy Lạp<br /> Aristote tin rằng chế độ nô lệ là một không có thì giờ để suy tưởng những việc<br /> sự phù hợp trong một nhà nước tốt, vì đối cao xa.<br /> với ông, đó là một thể chế mang tính tự Như vậy, trong tư tưởng của Aristote,<br /> nhiên. Ông còn lên tiếng nói ủng hộ chế độ quyền công dân hết sức hạn hẹp. Đối với<br /> nô lệ. Tuy nhiên, ông chỉ công nhận những ông và cả người Hy Lạp, công việc cần lao<br /> kẻ ngoại bang mới là giai cấp nô lệ. Ông có bằng chân tay là một công việc hạ cấp vì<br /> quan điểm này bởi vì ông cho rằng ngoại kẻ nào phải làm công việc ấy đều hoàn<br /> bang là hạ đẳng của người Hy Lạp và do toàn bị lôi cuốn vào công việc để kiếm kế<br /> đó không phù hợp để hưởng những quyền sinh nhai. Vì vậy, những con người tự do<br /> tương tự như những người Hy Lạp. không nên làm những nghề thủ công,<br /> Tiếp đến, Aristote nhận định về mối thương gia hay nông nghiệp. Những ý<br /> quan hệ giữa chồng và vợ, cha và con. tưởng khinh miệt lao động chân tay ấy đã<br /> “Nam giới về bản chất thì vượt trội hơn, và chi phối suốt cả thời trung cổ, vì với họ<br /> phụ nữ là kém hơn, và một cái là cai trị và những công việc chân tay chỉ là những<br /> cái kia là bị trị”[7, tr9]. Ông cho rằng sự công việc của người bần cùng.<br /> can đảm của nam giới thể hiện trong việc 4. Kết luận<br /> chỉ huy, sự can đảm của nữ giới thể hiện Đối với một hệ thống tư tưởng ra đời<br /> trong sự phục tòng. Giữ im lặng là sự vinh cách đây gần 2500 năm, thì những giá trị<br /> quang của nữ giới và không nên làm cho mà Aristote đã để lại cho nhân loại thật là<br /> phụ nữ được ngang quyền với nam giới đáng trân trọng. Tuy nhiên trong tư tưởng<br /> như Plato đã chủ trương. của Aristote cũng không thể tránh khỏi<br /> Trong quan điểm của Aristote về vai những hạn chế do hoàn cảnh lịch sử mang<br /> trò của người phụ nữ cũng có những hạn lại, nhưng nếu chúng ta biết gạt bỏ những<br /> chế và không còn phù hợp với xu hướng hạn chế đó thì vẫn còn những hạt nhân hợp<br /> bình đẳng giới ngày nay. Ông cho rằng phụ lý nhất định. Ông là một trong những người<br /> nữ không được ngang quyền với nam giới đầu tiên đặt những viên đá tảng để xây<br /> và cũng không có đầy đủ quyền công dân. dựng tư tưởng nhân quyền về sau. Những<br /> Đây chính là sự bất bình đẳng. Trên thực tư tưởng đầu tiên về quyền con người của<br /> tế, người phụ nữ đã dần khẳng định được Aristote đến nay vẫn còn có ý nghĩa thời<br /> vị trí, vai trò của mình trong xã hội và tự sự. Hiện nay, hầu hết các quốc gia trên thế<br /> bản thân họ có thể đấu tranh giành quyền giới đều ra sức thực hiện và bảo về quyền<br /> bình đẳng với nam giới, nắm giữ những vị con người; xem đó là một trong những cơ<br /> trí quan trọng trong xã hội. Điều đó đã phủ sở để bước vào thế giới văn minh.<br /> <br /> <br /> <br /> 113<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO 5. Đinh Ngọc Thạch (1999), Triết học Hy Lạp<br /> cổ đại, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.<br /> 1. Hồ Chí Minh (2001), Toàn tập, tập 10, Nxb. 6. Lưu Kiếm Thanh, Phạm Hồng Thái dịch<br /> Chính trị quốc gia, Hà Nội. (1993), Lịch sử các học thuyết chính trị trên<br /> 2. Nguyễn Thế Nghĩa (chủ biên) (1999), Đại cương thế giới, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.<br /> lịch sử các tư tưởng và học thuyết chính trị trên 7. Vũ Văn Viên (1998), Triết học Aristotle, Nxb.<br /> thế giới, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. Khoa học xã hội, Hà Nội.<br /> 3. Vương Đức Phong – Ngô Hiểu Minh (2003), 8. Aristotle (1999), The Politics, Translated in to<br /> Thập đại tùng thư - 10 nhà tư tưởng lớn thế English by Benjamin Jowett, Batoche Books,<br /> giới, Nxb. Văn hóa thông tin, Hà Nội. Kitchener.<br /> 4. Marcel Prelot, Georges Lescuyer, Lịch sử các<br /> 9. Aristotle (2004), Nicomachean Ethics,<br /> tư tưởng chính trị, Chương trình khoa học –<br /> Translated and edited by Roger Crisp, The<br /> công nghệ KX.05, đề tài KX 05 – 02<br /> (Bùi Ngọc Chương dịch). University of Cambrige, Cambrige.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 05/12/2013 Biên tập xong: 20/6/2015 Duyệt đăng: 25/6/2015<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 114<br />