JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2016-0045
Social Sci., 2016, Vol. 61, No. 2A, pp. 169-174
This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn
THAM VẤN TÂM LÍ CHO NẠN NHÂN BỊ MUA BÁN
TRONG QUÁ TRÌNH NẠN NHÂN TÁI HÒA NHẬP CỘNG ĐỒNG
Nguyễn Bá Đạt
Khoa Tâm lí học, Trường Đại học Khoa học Xã hội&Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội
Tóm tắt. Nạn nhân của mua bán người trải qua các hành vi bạo lực và sự ngược đãi của
những kẻ mua bán người. Họ phải chịu đựng các sang chấn và bệnh tật dai dẳng. Họ có nhu
cầu được tham vấn và chữa trị những tổn thương thể chất và tinh thần. Công tác tham vấn
có thể diễn ra dưới các hình thức tham vấn cá nhân, tham vấn nhóm, tham vấn gia đình.
Tùy vào từng giai đoạn của quá trình trở về, mức độ khủng hoảng tâm lí, các vấn đề sức
khỏe tâm thần ở nạn nhân, các hình thức tham vấn được thực hiện một cách linh hoạt và
phù hợp với mỗi nạn nhân.
Từ khóa: Mua bán người, sức khỏe tâm thần, tham vấn.
1. Mở đầu
Nạn nhân của mua bán người sau khi thoát khỏi tình cảnh bị bóc lột, sức lao động, nô lệ
tình dục có nhiều biểu hiện cho thấy bị tổn thương cả về thể chất và tinh thần. Nổi bật nhất là tình
trạng suy nhược về cơ thể và khủng hoảng tâm lí, trầm trọng hơn nạn nhân có thể bị rối loạn nhân
cách – một dạng rối loạn tâm thần. Sự ốm yếu, suy nhược cơ thể và khủng hoảng tâm lí – xã hội
hay rối loạn nhân cách là hậu quả tất yếu của việc nạn nhân phải trải qua và chịu đựng một loạt
các hành vi như bị đe dọa, đánh đập khi có ý định bỏ trốn, bị nhốt trong phòng kín hoặc bị cô lập
khỏi môi trường xã hội, bị bóc lột và biến thành nô lệ tình dục trong các nhà chứa; phải tiếp khách
quá sức ngay cả những ngày ốm đau, bị bán làm vợ cho người khác, bị thu hết giấy tờ tùy thân và
tiền bạc (Nations Unies, 2010; 2012 [3, 4]).
Từ kết quả tổng quan tài liệu nghiên cứu về thực trạng mua bán người hiện nay, cộng với
kinh nghiệm làm tham vấn – trị liệu tâm lí cho những khách hàng bị tổn thương tâm lí sau sang
chấn, trong bài viết này, chúng tôi sẽ tập trung phân tích lí do tại sao phải tham vấn sức khỏe tâm
thần cho nạn nhân bị mua bán sau khi thoát khỏi tình trạng bị xâm hại, bóc lột – nô lệ tình dục và
những vấn đề đặt ra trong công tác tham vấn cho nạn nhân tại cộng đồng. Bài viết tập trung phân
tích các vấn đề sức khỏe tâm thần, các hình thức tham vấn tâm lí cho nạn nhân bị mua bán tại ngay
tại cộng đồng khi họ trở về, tái hòa nhập cộng đồng.
Ngày nhận bài: 1/1/2016. Ngày nhận đăng: 5/5/2016
Liên hệ: Nguyễn Bá Đạt, e-mail: datnb@ussh.edu.vn
169
Nguyễn Bá Đạt
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Một số vấn đề sức khỏe tâm thần cản trở nạn nhân bị mua bán tái hòa nhập
cộng đồng
Tái hòa nhập cộng đồng là sự trở về và hòa nhập với cộng đồng nơi cá nhân đã sinh sống
cùng trong một thời gian dài trước khi ra đi. Đối với nạn nhân bị mua bán, tái hòa nhập cộng đồng
là sự trở về, thích ứng và hội nhập trở lại với môi trường văn hóa, xã hội của cộng đồng nơi họ sinh
ra và lớn lên hoặc nơi họ đã từng sinh sống trong một thời gian khá dài trước khi rơi vào tình trạng
bị mua bán. Giai đoạn tái hòa nhập diễn ra từ 3 – 6 tháng, cũng có thể kéo dài từ 1-2 năm. Tái hòa
nhập cộng đồng của nạn nhân bị mua bán phụ thuộc vào chính năng lực và những vấn đề của nạn
nhân đang phải đối mặt và sự giúp đỡ của cộng đồng, các tổ chức xã hội, chính quyền cơ sở và gia
đình. Những vấn đề sức khỏe tâm thần dưới đây là các vấn đề cá nhân cản trở sự tái hoàm nhập
cộng cộng của nạn nhân.
Trạng thái nhiễu tâm: nạn nhân không quan tâm nhiều đến những vấn đề cá nhân như tình
trạng sức khỏe, bệnh tật, hành vi ứng xử đúng mực với những người xung quanh, cảm xúc cùn
mòn hoặc dễ thay đổi cảm xúc biểu hiện rõ nhất là trạng thái buồn, vui lẫn lộn, dễ nổi cáu, không
thể diễn đạt thành lời những cảm giác của chính bản thân.
Thu mình, né tránh các hoạt động xã hội: nạn nhân có xu hướng tách mình ra khỏi các mối
quan hệ liên cá nhân, không cảm thấy vui và có sự say mê trong cuộc sống hàng ngày, miễn cưỡng
khẳng định bản thân hoặc thừa nhận các vai trò xã hội, thu động và nhút nhát trong các hoạt động
của gia đình, cộng đồng và xã hội.
Kém thích ứng xã hội: nạn nhân khó thích ghi với những thay đổi từ môi trường xã hội nơi
nạn nhân sinh sống trước khi rơi vào tình trạng bị mua bán và những thay đổi ở người thân. Nạn
nhân cũng tỏ ra thiếu sự kiên nhẫn, chịu đựng, hiểu và chấp nhận những quan điểm trái chiều hay
các kiểu sống khác. Sự kém thích ứng xã hội như vậy dẫn đến nạn nhân có xu hướng rời khỏi quê
hương, gia đình và tìm kiếm một môi trường sống mới.
Rối loạn hành vi ứng xử: do cảm xúc của nạn nhân hay thay đổi dẫn đến bạn bè và người
thân trong gia đình gặp nhiều khó khăn trong việc ứng xử với nạn nhân. Nạn nhân thường có hành
vi ứng xử thiếu lịch sự, hờ hững, thờ ơ, thiếu nhiệt tình làm cho bạn bè và người thân xa lánh, làm
hạn chế sự cảm thông từ phía bạn bè và gia đình, cộng đồng. Nạn nhân thiếu tôn trọng những quy
tắc xã hội dẫn đến rắc rối với những người xung quanh.
Mặc cảm tội lỗi và xấu hổ: nạn nhân cho rằng bản thân rơi vào tình trạng bị bán là do lỗi
của chính bản thân mình, nhất là đối với những thiếu nữ bị coi là hư, không nghe lời cha mẹ. Nạn
nhân cảm thấy xấu hổ khi mọi người biết chuyện. Nạn nhân sợ làm mất thể diện cho gia đình, cũng
có khi nạn nhân cảm thấy tủi hổ đến mức không biết nói ra với ai về tình trạng bị bóc lột tình dục
do những kẻ mua bán người gây ra.
Bị xã hội kì thị và kì thị chính bản thân: đến nay cộng đồng vẫn còn thiếu thông tin về
tình trạng mua bán người, bằng chứng là nhiều người dân cho rằng nạn nhân của mua bán người
là những phụ nữ lười lao động, muốn có tiền nhưng ngại lao động vất vả, nhẹ dạ, cả tin. Do vậy,
khi nạn nhân trở về, cộng đồng có cái nhìn thiếu thiện cảm với họ, kì thị và gán cho họ những biệt
hiệu không mấy tính cực. Không chỉ cộng đồng có thái độ kì thị với nạn nhân của mua bán người
khi họ trở về, nạn nhân cũng có thái độ tự kì thị với chính bản thân mình. Thái độ này xuất phát từ
cảm giác vô giá trị. Nạn nhân cho rằng, bản thân chẳng còn gì mà để yêu quý, họ tự xỉ vả, mắng
nhiếc, ghét bỏ chính bản thân mình. Họ có những kiểu suy nghĩ hết sức tiêu cực như “Bản thân
mình chẳng còn gì để mà mất”.
170
Tham vấn tâm lí cho nạn nhân bị mua bán trong quá trình nạn nhân tái hòa nhập cộng đồng
Sơ đồ 1. Diễn biến tâm lí của nạn nhân bị mua bán khi trở về
Các hành vi nguy cơ ở nạn nhân của mua bán người khi trở về cộng đồng. Sau khi trở về gia
đình, cộng đồng được một thời gian, nạn nhân gặp khó khăn trong việc thích ứng với cuộc sống,
không tiếp cận được các dịch vụ trợ giúp của các tổ chức xã hội, chính quyền địa phương, nguy
cơ lớn nhất đối với nạn nhân của mua bán người đó là họ rời khỏi gia đình và cộng đồng; nguy cơ
thứ hai họ có thể trở thành đối tượng tiếp tay cho mạng lưới mua bán người bởi khi họ rời khỏi gia
đình và cộng đồng họ thường lôi kéo và rủ rê thêm một hai phụ nữ đi cùng.
2.2. Tham vấn tâm lí cho nạn nhân bị mua bán tại cộng đồng
Tham vấn cho nạn nhân của mua bán người tại cộng đồng giúp họ loại bỏ những vấn đề sức
khỏe tâm thần cản trở họ tái hòa nhập cộng đồng. Công tác này có thể diễn ra theo các hình thức
dưới đây. Tuy nhiên, tùy vào từng giai đoạn của quá trình trở về, mức độ khủng hoảng tâm lí, các
vấn đề sức khỏe tâm thần của nạn nhân, các hình thức tham vấn tâm lí được thực hiện một cách
linh hoạt và phù hợp với mỗi nạn nhân.
Tham vấn khủng hoảng là một dạng hỗ trợ tâm lí ngắn hạn trong tình huống khẩn cấp.
Trong tình huống như vậy, cá nhân vừa trải qua hay chứng kiến một loạt các sự kiện có thể dẫn đến
tử vong hoặc chấn thương nghiêm trọng, phản ứng của cá nhân lúc đó là sự kinh hoàng và bất lực.
Trong tình huống như vậy, tham vấn khủng hoảng được thực hiện giúp cá nhân giảm bớt sự hoảng
sợ và đau khổ. Trong công tác hỗ trợ nạn nhân bị mua bán, tham vấn khủng hoảng thường được tổ
chức thực hiện khi giải cứu, tiếp nhận nạn nhân bị mua bán trở về hoặc khi nạn nhân được đưa về
gia đình, các cán bộ cộng tác viên làm công tác tham vấn có thể tiếp cận và làm tham vấn khủng
hoảng cho nạn nhân.
Nâng đỡ, kèm cặp về mặt tâm lí là một hình thức trợ giúp tâm lí diễn ra trong một thời gian
dài. Nhà tâm lí hoặc cán bộ xã hội, cán bộ quản lí ca thỉnh thoảng gặp gỡ, lắng nghe thân chủ, giúp
thân chủ giảm bớt những lo lắng, buồn chán, đau khổ, xung đột nội tâm gây ra sự phiền toái trong
cuộc sống hàng ngày của thân chủ. Với ý nghĩa như vậy, trong công tác hỗ trợ nạn nhân bị mua
bán tái hòa nhập cộng đồng, sự nâng đỡ, kèm cặp về mặt tâm lí là rất cần thiết và đặc biệt quan
trọng. Công việc này do cán bộ cộng tác viên tại cộng đồng thực hiện bởi họ có điều kiện gặp gỡ
nạn nhân thường xuyên trong cuộc sống hàng ngày.
Tham vấn tâm lí là một quá trình tương tác giữa nhà tham vấn hoặc cán bộ xã hội và thân
chủ đang nhận sự hỗ trợ, giúp thân chủ hiểu, tìm thấy và phát huy tiềm năng của bản thân để giải
quyết vấn đề khó khăn đang gặp phải trong cuộc sống. Tham vấn tâm lí cho nạn nhân bị mua bán
171
Nguyễn Bá Đạt
tại cộng đồng có thể được chia ra thành các giai đoạn khác nhau: giai đoạn thứ nhất, sau khi nạn
nhân được giải cứu, trở về gia đình, tham vấn giúp họ kiểm soát và loại bỏ các cảm xúc, suy nghĩ
tiêu cực (bi quan, buồn chán, sợ hãi, thất vọng.. . ); giai đoạn thứ hai, sau khi nạn nhân trở về được
một thời gian, tham vấn giúp họ hiểu rõ bản thân và hoàn cảnh hiện tại, giúp nạn nhân đưa ra và
thực hiện những quyết định tích cực, phòng ngừa những hành vi nguy cơ cao như rời khỏi gia đình
và cộng đồng, quan hệ tình dục bừa bãi; giai đoạn thứ ba, tham vấn nâng cao năng lực đương đầu,
ứng phó với những vấn đề trong cuộc sống cá nhân và xã hội cho nạn nhân.
Trị liệu tâm lí là một quá trình tương tác có ý thức và có kế hoạch nhằm giảm bớt và đi đến
loại bỏ những cảm xúc, nhận thức và hành vi kém thích nghi, được thực hiện trên cơ sở đồng thuận
giữa nạn nhân và nhà trị liệu. Khi nạn nhân trở về được một thời gian có biểu hiện rỗi loạn tâm
thần: hội chứng stress sau sang chấn, trầm cảm kèm theo dấu hiệu loạn thần và có ý tưởng tự sát
hoặc có biểu hiện rối loạn nhân cách, nạn nhân cần được chăm sóc chữa trị về mặt y tế, kèm theo
trị liệu tâm. Công tác tham vấn hoặc trị liệu cho nạn nhân cần phải kết nối với các nhà tham vấn
và trị liệu chuyên nghiệp để cung cấp dịch vụ này cho nạn nhân.
Các hình thức hỗ trợ tâm lí trên đây có thể được thực hiện dưới hình thức tham vấn cá nhân,
nhóm hoặc gia đình.
Tham vấn cá nhân nhằm phá vỡ sự im lặng của nạn nhân về tình trạng bị bóc lột tình dục,
sức lao động, ngược đãi, giải tỏa mặc cảm tội lỗi, nâng cao năng lực nhận thức bản thân, tạo ra
môi trường an toàn, thay đổi những điều huyễn tưởng về hoàn cảnh của bản thân ở nạn nhân. Một
số liệu pháp tâm lí được các nhà tham vấn – trị liệu sử dụng trong can thiệp cá nhân cho nạn nhân
bị mua bán: liệu pháp ghi thức, liệu pháp tưởng tượng, phương thức kiểm soát cơn tức giận, khám
phá ranh giới trong các mối quan hệ, nhận diện các hình thức bạo lực, phòng ngừa hành vi bạo lực
cho nạn nhân.
Khác với tham vấn cá nhân, tham vấn nhóm phù hợp hơn với những nạn nhân bị khủng
hoảng tâm lí ở mức độ nhẹ và trung bình. Tham vấn nhóm đáp ứng nhu cầu học tập, khẳng định
và bộc lộ cái tôi giúp nạn nhân củng cố niềm tin vào bản thân. Với những ưu điểm như vậy, giúp
nạn nhân phát triển năng lực giải quyết vấn đề, giao tiếp, khám phá thế giới xung quanh. Tham
vấn nhóm có thể cho phép nạn nhân phân biệt được những điều xảy ra trong cuộc sống và những
điều do nạn nhân huyễn tưởng ra. Nạn nhân xóa bỏ mọi mặc cảm tội lỗi liên quan đến tình trạng
bị mua bán của mình trong quá khứ.
Các nghiên cứu chỉ ra rằng, tham vấn không chỉ tập trung vào nạn nhân, cần tác động đến
cha mẹ và cộng đồng, như vậy mới có hiệu quả bền vững. Các chiến lược phòng ngừa và can thiệp
mua bán người: (1) phát động các chiến dịch truyền thông giúp các gia đình có nạn nhân bị mua
bán và cộng đồng hiểu rõ những tác động tiêu cực của tình trạng mua bán người đối với nạn nhân;
(2) giám sát các gia đình có nạn nhân bị mua bán, liệu nạn nhân có phải chịu đựng các hành vi bạo
lực gia đình hay không; (3) nâng cao nhận thức của cộng động về mua bán người và những sang
chấn tâm lí ở nạn nhân.
2.3. Những vấn đề đặt ra trong công tác tham vấn tâm lí cho nạn nhân bị mua
bán tái hòa nhập cộng đồng
Nhân viên công tác xã hội ở tuyến xã, phường đóng vai trò quan trọng trong công tác tham
vấn cho nạn nhân bị mua bán trong quá trình họ tái hòa nhập cộng đồng. Nhân viên công tác xã
hội có thể chủ động đến gặp, hỗ trợ nạn nhân, cũng có khi nạn nhân đến gặp nhân viên công tác xã
hội để nhận được sự trợ giúp. Trong quá trình tham vấn cho nạn nhân những vấn đề như xây dựng
mối quan hệ hợp tác, thiết lập mạng lưới các nhà cung cấp dịch vụ; đào tạo – trao đổi kinh nghiệm
và áp dụng hình thức tham vấn nhóm cho các nhóm tự lực là những vấn đề thiết yếu giúp cho công
172
Tham vấn tâm lí cho nạn nhân bị mua bán trong quá trình nạn nhân tái hòa nhập cộng đồng
tác tham vấn có hiệu quả.
2.3.1. Xây dựng mối quan hệ hợp tác trong tham vấn cho nạn nhân
Nạn nhân bị mua bán cho rằng, họ chỉ bị suy nhược cơ thể. Những phản ứng như trầm buồn,
tức giận, không kiểm soát được sự lo âu, hốt hoảng là hậu quả của những bệnh thực thể gây ra. Và
họ nghĩ rằng chỉ cần chữa trị về mặt y tế không cần đến tham vấn – trị liệu tâm lí. Với những nạn
nhân như vậy, nhân viên công tác xã hội, chuyên viên tham vấn giúp nạn nhân hiểu rõ mối quan
hệ giữa các sự kiện sang chấn tâm lí xảy ra trong tình trạng bị mua bán và các phản ứng tâm lí ở
thời điểm hiện tại. Nhân viên công tác xã hội cần khẳng định với nạn nhân rằng, những phản ứng
đó là rất bình thường, luôn quan sát thấy ở những người trải qua sang chấn tâm lí.
Nạn nhân im lặng không nói và thể hiện thái độ. Sự im lặng của nạn nhân xuất phát từ các
nguyên nhân sau: sợ bị lộ chuyện, không có gì để nói, đầu óc trống rỗng, không tìm thầy những
từ ngữ thích hợp để bày tỏ đời sống nội tâm, nghi ngờ sự giúp đỡ của nhân viên công tác xã hội.
Trong trường hợp nạn nhân im lặng, cán bộ tham vấn có thể nói về nguyên tắc bảo mật thông tin,
thể hiện sự thấu cảm và tâm thế sẵn sàng nói chuyện, giúp đỡ nạn nhân.
Sự im lặng hay chưa hiểu đúng về tình trạng sức khỏe tâm thần của nạn nhân sẽ được giải
quyết khi mối quan hệ hợp trong tham vấn cho nạn nhân được xây dựng. Mối quan hệ hợp tác là
mối quan hệ được thiết lập giữa nhân viên công tác xã hội và nạn nhân bị mua bán, trong đó nhân
viên công tác xã hội và nạn nhân làm việc cùng nhau một cách tích cực để giải quyết những vấn đề
của nạn nhân. Mối quan hệ hợp tác nhấn mạnh đến sự tham gia tích cực, chủ động của nạn nhân
trong quá trình tham vấn; diễn ra trong suốt quá trình tham vấn; sự kháng cự và chống đối giữa
nhà tham vấn và nạn nhân ở mức thấp nhất và được kiểm soát.
2.3.2. Thiết lập mạng lưới cộng tác viên làm công tác tham vấn tâm lí – xã hội cho nạn
nhân bị mua bán tại cộng đồng
Chúng ta nhận thấy rằng, việc hỗ trợ một nạn nhân bị mua bán trở về phải dựa vào cộng
đồng, do đó vai trò của cộng tác viên rất là quan trọng. Có nhiều lí do tại sao cần có sự tham gia
của cộng tác viên làm công tác tham vấn cho nạn nhân bị mua bán tại cộng đồng: (1) cộng tác viên
là người thường xuyên tiếp xúc với nạn nhân, do đó thuận lợi trong công tác chăm sóc, nâng đỡ về
mặt tâm lí và giúp đỡ nạn nhân giải quyết những khó khăn trong cuộc cống; (2) trong hoàn cảnh
hiện tại các nhà tham vấn chuyên nghiệp, bác sĩ tâm thần còn ít, do vậy không đủ sức bao phủ tất
cả các tuyến, đặc biệt tại cộng đồng.
2.3.3. Công tác đào tạo nhân viên công tác xã hội làm tham vấn tâm lí cho nạn nhân bị
mua bán
Trong công tác đào tạo nhân viên công tác xã hội làm công tác tham vấn tâm lí cho nạn
nhân bị mua bán, nhất thiết phải đào tạo lí thuyết đi đôi với thực hành. Phần lí thuyết cần đào tạo
về thực trạng của mua bán người, các hình thức mua bán người, cơ chế của sự tổn thương tâm lí xã
hội do các sự kiện sang chấn tâm lí gây ra, các rối loạn tâm lí điển hình của nạn nhân bị mua bán,
quyền của con người liên quan đến nạn nhân bị mua bán, các nguyên tắc đạo đức khi tham vấn –
hỗ trợ cho nạn nhân; các kĩ năng thực hành cần nhấn mạnh đến kĩ năng xây dựng mối quan hệ hợp
tác, xây dựng lòng tin, kiểm soát cảm xúc tức giận, giải quyết vấn đề; tham vấn – trị liệu tâm lí cho
nạn nhân.
2.3.4. Đưa hoạt động tham vấn nhóm vào chương trình hoạt động của các nhóm tự lực
Báo cáo của IOM chỉ ra rằng, các nhóm tự lực ở Bắc Giang đóng vai trò quan trọng trong
tiến trình tái hòa nhập, do các buổi họp nhóm chính là cơ hội để nạn nhân gặp gỡ và chia sẻ kinh
173