Vài nét về quá độ dân số và chương trình dân số ở Việt Nam - Trương Xuân Trường

Sù kiÖn - NhËn ®Þnh X· héi häc sè 2 (86), 2004 47<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Vµi nÐt vÒ qu¸ ®é d©n sè<br /> vµ ch−¬ng tr×nh d©n sè ë ViÖt Nam<br /> Tr−¬ng xu©n tr−êng<br /> <br /> <br /> Qu¸ ®é d©n sè lµ lý thuyÕt ®−îc c¸c nhµ nh©n khÈu häc ph−¬ng T©y ®−a ra h¬n<br /> nöa thÕ kû tr−íc nh»m ph©n tÝch sù biÕn ®æi d©n sè. Lý thuyÕt nµy cho r»ng tiÕn tr×nh<br /> ph¸t triÓn d©n sè cña c¸c quèc gia ®Òu ph¶i ®i qua 3 giai ®o¹n: - giai ®o¹n tr−íc qu¸ ®é<br /> cã ®Æt tr−ng lµ møc sinh cao vµ æn ®Þnh cßn møc chÕt cao vµ biÕn ®éng. - Giai ®o¹n<br /> qu¸ ®é lµ thêi kú cã nh÷ng biÕn ®éng lín c¶ vÒ møc sinh vµ møc chÕt mµ xu h−íng<br /> th−êng gÆp lµ møc chÕt gi¶m nhanh h¬n møc sinh, v× vËy d©n sè t¨ng nhanh (cßn gäi<br /> lµ bïng næ d©n sè). - Giai ®o¹n sau qu¸ ®é cã ®Æc tr−ng lµ møc sinh vµ møc chÕt ®Òu<br /> thÊp. Tãm l¹i qu¸ ®é d©n sè lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi khu«n mÉu c©n b»ng d©n sè trªn<br /> c¬ së t−¬ng quan gi÷a tû suÊt sinh vµ tû suÊt chÕt khi nh©n lo¹i ®i tõ x· héi tiÒn c«ng<br /> nghiÖp sang x· héi c«ng nghiÖp. NÕu ë thêi kú ®Çu, lý thuyÕt nµy míi chØ ë d¹ng m« t¶<br /> thuÇn tuý th× sau nµy nã cµng ®−îc më réng, bæ sung vµ ph¸t triÓn. Trªn c¬ së hai yÕu<br /> tè chñ ®¹o lµ møc sinh vµ møc chÕt, lý thuyÕt qu¸ ®é d©n sè ®· cho thÊy nh÷ng khÝa<br /> c¹nh réng lín vµ phøc t¹p trong viÖc ph©n tÝch c¸c ®éng th¸i d©n sè. Ng−êi ta th−êng<br /> ph©n tÝch vÒ møc chÕt trªn c¬ së lý thuyÕt qu¸ ®é dÞch bÖnh häc, c¨n cø vµo ho¹t ®éng<br /> cña hÖ thèng ch¨m sãc søc kháe vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña tõng quèc gia cô thÓ.<br /> Ng−îc l¹i ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ vÒ møc sinh th−êng phøc t¹p h¬n do cã qu¸ nhiÒu<br /> nguyªn do vµ khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò. Mét sè khung lý thuyÕt vÒ ph©n tÝch møc sinh<br /> th−êng ®−îc sö dông lµ cña K.Davis vµ J.Blake, R.Freedman, A.S.Antonov...<br /> Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, hiÖn nay sù qu¸ ®é d©n sè ®· diÔn ra kh¸ trän vÑn ë<br /> hÇu hÕt c¸c n−íc ph¸t triÓn vµ nã ®ang diÔn biÕn tÝch cùc ë phÇn lín c¸c n−íc thuéc<br /> thÕ giíi ®ang ph¸t triÓn. Khu vùc §«ng Nam ¸ trong ®ã cã ViÖt Nam, còng n»m<br /> trong t×nh h×nh chung Êy. B¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 60 thÕ kû XX ®· diÔn ra qu¸ tr×nh<br /> qu¸ ®é møc sinh cho ®Õn nh÷ng n¨m 80 th× mét sè n−íc ë §«ng Nam ¸ ®· ®¹t ®−îc<br /> møc sinh thay thÕ. NhiÒu nhµ nghiªn cøu còng cho r»ng trong thÕ giíi c¸c n−íc ®ang<br /> ph¸t triÓn th× §«ng Nam ¸ chØ ®øng sau vïng §«ng ¸ ë tiÒm n¨ng cña nã ®èi víi<br /> nh÷ng qu¸ ®é sinh ®Î trong mét t−¬ng lai gÇn. (Coale, 1983; Freedman, 1986;<br /> C.Hirschman - P.Guest, 1988).<br /> §Õn thêi ®iÓm 1999, ViÖt Nam cã sè d©n lµ 76,3 triÖu ng−êi, ®øng thø 2 ë §«ng<br /> Nam ¸ vµ thø 13 trªn thÕ giíi vÒ quy m« d©n sè (T§TDS-1999). Cho ®Õn thêi ®iÓm<br /> hiÖn nay, d©n sè n−íc ta ®· ®¹t møc 81 triÖu ng−êi. NhiÒu nhµ nghiªn cøu cho r»ng<br /> ViÖt Nam ®ang ë giai ®o¹n sau cña qu¸ ®é d©n sè. MÆc dï tû lÖ sinh ®· gi¶m nhanh<br /> trong thËp kû 90 vµ tiÕp tôc gi¶m nh−ng trong vßng 10 n¨m tíi th× d©n sè n−íc ta<br /> hµng n¨m vÉn t¨ng tõ 1.1 - 1,2 triÖu ng−êi do sè phô n÷ ®ang b−íc vµo ®é tuæi sinh ®Î<br /> ngµy mét t¨ng lªn. Dï cã Ýt cø liÖu x¸c thùc nh−ng ng−êi ta còng ®· x¸c ®Þnh ®−îc<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 48 Vµi nÐt vÒ qu¸ ®é d©n sè vµ ch−¬ng tr×nh d©n sè ë ViÖt Nam<br /> <br /> r»ng ViÖt Nam b−íc vµo thêi kú qu¸ ®é d©n sè vµo nh÷ng n¨m 1950 khi tû suÊt chÕt<br /> th« (CDR) vµo kho¶ng trªn d−íi 20 %o xuèng cßn kho¶ng 15%o trong thêi kú chiÕn<br /> tranh vµ chØ cßn kho¶ng 7-8%o khi c¶ n−íc thèng nhÊt (1975-1980) (M. Barbiery-<br /> 1996) vµ theo T§TDS -1999 th× CDR chØ cßn 5,56%o vµo thêi ®iÓm hiÖn nay. Còng<br /> theo Barbiery, thêi kú khëi ®éng suy gi¶m møc sinh giai ®o¹n II cña qu¸ ®é tÝnh ®Õn<br /> nay ®−îc kho¶ng 20 n¨m. NÕu tæng tû suÊt sinh (TFR) ë thêi kú nh÷ng n¨m 70 vÉn ë<br /> møc 6 con cho mçi phô n÷ ë ®é tuæi sinh ®Î th× sau ®ã ®· gi¶m rÊt nhanh, cßn 4,0 con<br /> n¨m 1987, xuèng cßn 3,8 con thêi kú 1988-1989, 3,3 con thêi kú 1989-1992, 2,7 con thêi<br /> kú 1992-1996 (VNDHS II-1997) vµ hiÖn nay TFR chØ cßn 2,33 (T§TDS-1999).<br /> Nh− vËy trong h¬n ba chôc n¨m qua, ë ViÖt Nam ®· cã nh÷ng biÕn ®éng lín vÒ<br /> møc sinh vµ møc chÕt. Kho¶ng c¸ch t¨ng lªn gi÷a viÖc suy gi¶m møc sinh vµ suy gi¶m<br /> møc chÕt trong thêi kú ®ã ®· ®Èy møc ®é gia t¨ng d©n sè lªn nhanh trong thêi kú<br /> 1965-1975, vµ nh− mét hÖ qu¶ lµ tiÕp tôc t¨ng m¹nh trong nh÷ng n¨m sau ®ã. Theo sè<br /> liÖu cña ñy ban Quèc gia d©n sè - kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh (Dù ¸n VIE/93/PO7-1996) th×<br /> n¨m 1955 d©n sè ViÖt Nam cã 25,1 triÖu ng−êi th× ®Õn 1965 lµ: 35,0 triÖu, 1975: 47,6<br /> triÖu, 1985: 59,9 triÖu, 1995: 74 triÖu. C¶ thêi kú tr−íc 1955 (1920-1955) d©n sè ViÖt<br /> Nam cßn t¨ng chËm, chØ t¨ng thªm ®−îc 9,6 triÖu ng−êi, nh−ng 40 n¨m sau ®ã (1955-<br /> 1995) lµ thêi kú bïng næ d©n sè khi sè t¨ng thªm lªn tíi 48,9 triÖu ng−êi. Tr−íc n¨m<br /> 1955, mçi thËp kû d©n sè chØ t¨ng thªm 2-3 triÖu ng−êi nh−ng sau n¨m 1955, mçi thËp<br /> kû d©n sè ViÖt Nam t¨ng thªm ë møc tõ 10-14 triÖu ng−êi. §é chªnh lÖch vÒ suy gi¶m<br /> møc sinh vµ møc chÕt ®· t¹o ra sù t¨ng lªn trong tû suÊt gia t¨ng d©n sè ®Õn møc rÊt<br /> cao lµ trung b×nh trªn 3% vµo nh÷ng n¨m 1965-1975. Vµ tõ thËp niªn 80 trë ®i, cïng<br /> víi sù suy gi¶m cña tû suÊt sinh th« (CBR) tû suÊt gia t¨ng d©n sè ®· gi¶m xuèng mét<br /> c¸ch tÝch cùc cßn 2,1% trong thêi kú 1979-1989 (T§TDS - 1989) vµ 1,7% trong thêi kú<br /> 1989 - 1999 (T§TDS - 1999) vµ hiÖn nay chØ cßn dõng ë møc 1,32%. §©y lµ mét tÝn<br /> hiÖu kh¶ quan vÒ tÝnh tÝch cùc cña ®éng th¸i d©n sè ë ViÖt Nam.<br /> Tr−íc hÕt cã thÓ nãi, ®Ó cã ®−îc nh÷ng ®éng th¸i tÝch cùc vÒ qu¸ tr×nh d©n sè ë<br /> ViÖt Nam trong giai ®o¹n võa qua, chÝnh s¸ch d©n sè chÝnh lµ mét trong nh÷ng ®éng<br /> lùc chñ yÕu. MÆc dÇu trong thËp kû nµy ViÖt Nam ®· cã b−íc ph¸t triÓn nhanh chãng<br /> vÒ kinh tÕ - x· héi, song nh÷ng khëi ®éng tÝch cùc vÒ tiÕn tr×nh d©n sè ®· xuÊt hiÖn<br /> tr−íc ®ã. §iÒu nµy chñ yÕu n»m trong nh÷ng chÝnh s¸ch hîp lý vµ tÝch cùc cña Nhµ<br /> n−íc ViÖt Nam vÒ d©n sè: hÖ thèng dÞch vô y tÕ, ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu vµ kÕ<br /> ho¹ch hãa gia ®×nh. Ngoµi ra còng cÇn kh¼ng ®Þnh vai trß t¸c nh©n quan träng cña sù<br /> ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi trong qu¸ ®é sinh ®Î ë ViÖt Nam qua viÖc ph©n tÝch ba khÝa<br /> c¹nh c¬ b¶n lµ ®« thÞ hãa, häc vÊn vµ sù tham gia cña phô n÷ vµo lùc l−îng lao ®éng.<br /> MÆt kh¸c, trong sù ®ãng gãp chung ®ã cÇn ®¸nh gi¸ cao vai trß cña yÕu tè më<br /> réng giao tiÕp x· héi vµ ¶nh h−ëng cña truyÒn th«ng ®¹i chóng trong thêi kú ®æi míi. TÊt<br /> nhiªn ®iÒu ®ã b¾t nguån tõ nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ - x· héi ë ViÖt Nam trong thêi kú ®æi<br /> míi (kÓ tõ n¨m 1986) mµ cô thÓ lµ sù thay ®æi cña mét sè chuÈn mùc nh− gi¸ trÞ ®øa con,<br /> m« h×nh v¨n hãa gia ®×nh... ®· cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc vµo qu¸ ®é d©n sè ë n−íc ta.<br /> Trong thËp kû 90, ViÖt Nam ®· diÔn ra qu¸ tr×nh gi¶m møc sinh kh¸ nhanh<br /> chãng. Tuy nhiªn hiÖn nay so trong khu vùc §«ng Nam ¸, chóng ta chØ xÕp ë møc<br /> trung b×nh. Theo T×nh tr¹ng d©n sè thÕ giíi 2000 th× tuy tèc ®é t¨ng d©n sè b×nh<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Tr−¬ng Xu©n Tr−êng 49<br /> <br /> qu©n/n¨m giai ®o¹n 1995-2000 cao h¬n so víi tèc ®é chung cña toµn thÕ giíi, tæng tû<br /> suÊt sinh (TFR) b×nh qu©n cña khu vùc §«ng Nam ¸ l¹i thÊp h¬n so víi TFR chung<br /> cña thÕ giíi, 2,69 so víi 2,71. Trong khu vùc §«ng Nam ¸ cã ba nhãm cã TFR kh¸c biÖt<br /> nhau. Trõ Brun©y kh«ng cã sè liÖu th× nhãm n−íc cã møc sinh cao (TFR>3) bao gåm 4<br /> n−íc lµ Lµo (5,75), C¨mpuchia (4,6), PhilÝppin (3,62) vµ Malaixia (3,18). Nhãm n−íc cã<br /> møc sinh trung b×nh (2