Vài suy nghĩ bước đầu trong quá trình nhận thức lại về chủ nghĩa xã hội - GS. Phạm Như Cương

Xã hội học, số 3,4 - 1988<br /> <br /> VÀI SUY NGHĨ BƯỚC ĐẦU TRONG QUÁ TRÌNH NHẬN THỨC LẠI VỀ CHỦ NGHĨA XÃ HỘI * .<br /> Giáo sư PHẠM NHƯ CƯƠNG<br /> Ủy viên dự khuyết BCHTƯĐCS Việt Nam<br /> Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam<br /> Từ kinh nghiệm của nước chúng tôi kết hợp với việc theo dõi, tiếp nhận những kinh nghiệm của các nước<br /> anh em, chúng tôi đang cố gắng đổi mới tư duy, trước mắt là đổi mới nhận thức về chủ nghĩa xã hội và thời kỳ<br /> quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.<br /> Trong thời gian hạn chế dành cho mỗi người được phát biểu, dưới đây xin nêu lên một cách vắn tắt một đôi<br /> điều thu hoạch của chúng tôi trong quá trình đổi mới tư duy:<br /> -Phải khắc phục tận gốc chủ nghĩa giáo điều, đóng khung sự suy nghĩ của chúng ta trong những câu chữ<br /> của Mác, Ănghen, Lênin, nhưng đồng thời phải nâng cao bản lĩnh nắm vững tinh thần, thực chất của chủ nghĩa<br /> Mác - Lênin như công cụ phương pháp luận để nghiên cứu, phân tích, lý giải các vấn đề hôm nay của chủ nghĩa<br /> xã.hội với điều kiện là chúng ta luôn luôn biết phân biệt cái chung và cái cụ thể chứa đựng trong các luận điểm<br /> của các nhà kinh điển, biết nắm bắt lấy cái khung làm công cụ phương pháp để tự mình phát hiện, tìm ra cách<br /> giải quyết tối ưu cho những vấn đề của hôm nay. Trong thái độ đối với chủ nghĩa Mác - Lênin không nên<br /> chuyển từ thái độ giáo diều sang thái độ phủ định, hoài nghi tất cả. Vấn đề nghiên cứu, đánh giá lại, hiểu lại một<br /> cách khoa học hơn di sản lý luận của Mác – Ănghen – Lênin về những vấn đề của chủ nghĩa xã hội đang là một<br /> yêu cầu của việc đồi mới tư duy. Không ít sai lầm, vấp váp của chúng ta trong quá trinh xây dựng chủ nghĩa xã<br /> hội có nguyên nhân của nó ở chỗ người ta đã xuyên tạc hoặc từ bỏ những tư tưởng đúng đắn của Lênin, ví dụ tư<br /> tưởng của Lênin về chính sách kinh tế mới hoặc về vấn đề hợp tác hóa...<br /> - Chủ nghĩa xã hội hiện thực kể từ Cách mạng Tháng Mười Nga đến nay đã xuất hiện ở nhiều loại hình<br /> nước khác nhau, trong đó có các nước có xuất phát điểm thấp về trình độ phát triển kinh tế - xã hội như Mông<br /> Cổ, Triều Tiên, Cuba, Trung Quốc, ba nước ở bán đảo Đông Dương. Phải chăng các yếu tố sau đây tạo thành<br /> tính độc đáo, tính riêng biệt của quá trình tiến lên chủ nghĩa xã hội ở mỗi nước:<br /> + Đặc điềm, truyền thống lịch sử của mỗi nước, mỗi dân tộc.<br /> + Xuất phát điểm (xét một cách toàn diện trên tất cá các lĩnh vực của đời sống xã hội của mỗi nước khi bắt<br /> đấu quá trình cách mạng xã hội chủ nghĩa.<br /> + Sự khác nhau về bồi cảnh quốc tế của mỗi nước.<br /> Chính vì không nghiên cứu một cách thấu đáo những mặt trên đây nên dễ sa vào bệnh công thức giáo điều<br /> hoặc biến những kinh nghiệm của một nước thành mô hình để sao chép.<br /> Một bài học của chúng tôi là: tuy thuận lợi đã sớm có ý thức (từ năm 1957) và chỉ ra rằng đặc điểm lớn nhất<br /> của Việt Nam khi đi vào thời kỳ quá độ lên Chủ nghĩa xã hội là xuất phát từ một nền kinh tế với đặc trong chủ<br /> yếu là nền sản xuất nhỏ... nhưng cho đến nay chúng tôi vẫn thiếu những công trình khoa học cơ bản nghiên cứu<br /> một cách cặn kẽ các đặc điểm đó, do vậy trong xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật, trong cải tạo xã hội chủ nghĩa,<br /> v.v... cho đến trước Đại hội Đảng lần thứ VI chúng tôi đã mô phỏng theo kinh nghiệm của các nước có xuất<br /> phát điểm là một trình độ phát triển trung bình hoặc tương đối cao của chủ nghĩa tư bản. Mác có nói đến con<br /> đường phát triển lịch sử được rút ngắn nhưng trước hết Mác coi quá trinh lịch sử như một quá trình lịch sử tự<br /> nhiên có tính quy luật khách quan nghiêm ngặt. Lênin nói rất nhiều về tính phức tạp, về những khó khăn của sự<br /> quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua giai đoạn phát triển tư bản chủ nghĩa, về sự cần thiết phải tìm ra những bước<br /> qua độ nhỏ, những hình thức quá độ thích hợp. Chúng tôi đã nhấn mạnh một cách phiến diện về sự rút ngắn là<br /> <br /> *<br /> Tham luận đọc tại Hội nghị các phó chủ tịch Viện Hàn lâm phụ trách Khoa học xã hôi<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Xã hội học, số 3,4 - 1988<br /> <br /> sự bỏ qua giai đoạn phát triển tư bản chủ nghĩa mà không chú ý đầy đủ rằng đây là sự rút ngắn một quá trình<br /> lịch sử của tự nhiên không đi theo con đường phát triển tư bản chủ nghĩa nhưng vẫn phải tạo ra các tiền đề vật<br /> chất – kỹ thuật, văn hóa - khoa học mà chủ nghĩa tư bản đã tạo ra cho bước quá độ lên chủ nghĩa xã hội như<br /> Mác đã từng phân tích. Từ đầu những năm 70, chúng tôi đã nói đến tính tất yếu của bước đi ban đầu của sự<br /> nghiệp công nghiệp hóa, tiếp đến ở Đại hội lần IV (1976) chúng tòi đưa ra luận điểm về chặng đường đầu tiên<br /> của thời kỳ quá độ. Nhưng vì thiếu những công trình khoa học cơ bản về tính chất sản xuất nhỏ, về di sản lịch<br /> sử nên tư tưởng nóng vội, duy ý chí vẫn tiếp tục chi phối hoạt động thực tiễn của chúng tôi. Một điều cần nói<br /> thêm ở đây là không những phải tìm ra được đặc điểm riêng trong bước đi, hình thức so với các nưởc khác<br /> trong việc thực hiện mục tiêu chung là xây dựng chủ nghĩa xã hội mà còn phải tìm ra được bước đi, hình thức<br /> quá độ thích hợp đối với mỗi vùng khác nhau của đất nước. Vừa qua chúng tôi cũng đã phạm sai lầm là áp dụng<br /> một cách máy móc những kinh nghiệm, đáng tiếc là cả những kinh nghiệm không thành công, của miền xuôi<br /> lên miền núi là vùng có nhiều đồng bào dân tộc thìểu số đang ở trình độ phát triển phong kiến và ở một chừng<br /> mực nào đó chúng tôi cũng đã không chú ý đầy đủ đến những sự khác biệt kinh tế - xã hội còn tồn tại một cách<br /> khách quan giữa miền Bắc và miền Nam sau khi thống nhất đất nước.<br /> Nhấn mạnh đến những đặc điểm riêng của mỗi nước để từ đó tìm ra những bước đi, những hình thức<br /> phương pháp thích hợp với mỗi nước trong khi cùng thực hiện một mục tièu chung là xây dựng chủ nghĩa xã<br /> hội không hề có nghĩạ là chúng ta có thể xem nhẹ những vấn đề chung đang đặt ra cho tất cà chúng ta trong<br /> việc hoàn thiện nhận thức của chúng ta về chủ nghĩa xã hội. Chẳng hạn vấn đề sản xuất hàng hóa trong nền<br /> kinh tế xã hội chủ nghĩa có kế hoạch. Một nhược điểm khá phổ biến của nhiều nước xã hội chủ nghĩa hiện nay -<br /> Ở Việt Nam nhược điểm đó lại càng thể hiện một cách đậm nét - là một nền kinh tế thiếu hụt với hiện tượng<br /> nhân dân xếp hàng dài nối đuôi nhau trong các cửả hàng, một sức cạnh tranh rất yếu trên thị trường quốc tế và<br /> chưa có một đồng tiền nào của một nước xã hội chủ nghĩa được dùng làm phương tiện chuyển đổi, thanh toán<br /> ngay giữa các nước xã hội chủ nghĩa với nhau. Phải chăng tình hình không vui đó có phần bắt nguồn từ một<br /> quan niệm không đúng đắn tồn tại trong thời gian khá dài là xem sản xuất hàng hóa là đặc trưng riêng của xã<br /> hội tư bản, do đó tựa hồ như mỗi bước phát triển cao hơn của chủ nghĩa xã hội phải là một sự thu hẹp tương ứng<br /> của kinh tế hàng hoá, do đó mà đem đối lập kế hoạch với thị trường ? Mong rằng giới khoa học xã hội chúng ta<br /> sẽ thảo luận nhiều hơn về vấn đề này.<br /> Vấn để chủ nghĩa đa nguyên (plurallsme) cũng là vấn đề chung đặt ra cho chúng ta trong nhận thức mới về<br /> chủ nghĩa xã hội. Đúng là chế độ xã hội chủ nghĩa cho phép chúng ta loại bỏ dần các mâu thuẫn đối kháng<br /> trong xã hội cũ và tạo ra sự thống nhất chính trị - tinh thần ngày càng cao. Nhưng trước đây chúng ta hiểu sự<br /> thống nhất đó một cách đơn điệu, giá tạo, kết quả là chúng ta có một “sự thống nhất” đồng nghĩa với sự nghèo<br /> nàn xơ cứng. Một sự thống nhất chân chính được lạo ra trong lòng chủ nghĩa xã hội, trong quá trình xây dựng<br /> chủ nghĩa xã hội phải là sự thống nhất phong phú thống nhất bao gồm sự khác nhau, sự đa dạng trong mọi lĩnh<br /> vực kinh tế, chính trị, xã hội, tư tưởng, văn hóa, sự thống nhất của sự đa dạng vô tận về cá tính của mỗi con<br /> người. Từ góc độ này mà chúng ta xem xét lại thực trạng của nền dân chủ xã hội chủ nghĩa hiện nay, mà giải<br /> quyết tốt hơn vấn đề phát huy một cách đầy đủ nhất bản chất nhân đạo của chủ nghĩa xã hội.<br /> Có thể nói đến một vấn đề chung nóng hổi nữa đang đặt ra trước chúng ta trong quá trình đổi mới tư duy là<br /> vấn đề về mối quan hệ giữa tính giai cấp và tình nhân loại, giữa lợi ích dân tộc, khu vực và toàn cầu trong thế<br /> giới. hiện nay mà chúng ta đang sống và đang cùng nhau bước vào ngưỡng cửa của thế kỷ 21.<br /> Chúng ta đang sống ở một điểm ngoặt với tất cả những khó khăn, mâu thuẫn, những triển vọng,<br /> tiềm năng phát triển chứa đựng trong nó. Điểm ngoặt đó đang đòi hỏi có một bước ngoặt mới trong<br /> phong cách tư duy của chúng ta: phong cách tư duy biện chứng mà trước đây Lênin đã từng xem là<br /> linh hồn sống của chủ nghĩa Mác và đã biểu hiện một nghệ thuật bậc thầy trong việc vận dụng nó. Bằng<br /> sự nỗ lực trí tuệ tập thể trong nghiên cứu khoa học sáng tạo, chúng ta chắc chắn sẽ làm giàu thêm, hoàn<br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Xã hội học, số 3,4 - 1988<br /> <br /> thiện thêm quan niệm của chúng ta về chủ nghĩa xã hội.<br /> Thời gian hai năm hãy còn quá sớm để nói rằng chúng tôi đã đạt được một quan niệm đổi mới hoàn<br /> chỉnh, thống nhát. Các vấn đề đều đang ở trong qúa trình thảo luận trong đó chủng tôi khuyến khích sự<br /> tự do suy nghĩ, sự tranh luận, sự cọ sát giữa những ý kiến khác nhau. Mong các đồng chí xem các ý<br /> kiến phát biểụ của cá nhân tôi và các đồng nghiệp Việt Nam như là những cố gắng của chúng tôi để tự<br /> giải phóng mình ra khỏi gánh nặng của chủ nghĩa giáo điều và sự thử nghiệm về cách tiếp cận mới<br /> trong quá trình nghiên cứu.<br /> Lời phát biểu của đồng chí Trần Xuân Bách đã nói lên đầy đủ sự đánh giá của Đảng chúng tôi về<br /> thành tựu và khuyết điềm của khoa học xã hội Việt Nam đồng thời chỉ ra những nhiệm vụ của chúng tôi<br /> trong việc thực hiện nghị quyết của Đại hội Dảng lần thứ VI. Trong hai năm nay, khoa học xã hội của<br /> chúng tôi đã bắt đầu có một sự khởi sắc thể hiện qua việc tích cực tham gia vâo vièc soạn thắo Cương<br /> lĩnh mới của Đảng sẽ đuợc thảo luận và thông qua ở Đại hội Đảng lần thứ VII. Hiện nay chúng tôi đang<br /> tích cực chuẩn bị để trình bày lên Bộ: Chính trị bản dự thảo nghị quyết về nhiệm vụ của khoa học xã<br /> hội trong gịai đoạn mới. Chắc chắn là những điều học tập được ở Hội nghị lần này sẽ giúp ích chúng tôi<br /> rất nhiều…<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />