Về ngôi Chùa Phật giáo ở Nhật Bản

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 6 - 2015<br /> <br /> 74<br /> NGUYỄN CÔNG LÝ*<br /> NGUYỄN XUÂN QUỲNH**<br /> <br /> VỀ NGÔI CHÙA PHẬT GIÁO Ở NHẬT BẢN<br /> Tóm tắt: Bài viết trình bày khái lược về sự phát triển của ngôi<br /> chùa Phật giáo tại Nhật Bản trên các nội dung như: tên gọi, đặc<br /> điểm kiến trúc chung, vai trò của chùa qua các thời kỳ lịch sử, từ<br /> đó liên hệ đến sự phát triển chung của Phật giáo Nhật Bản. Tất cả<br /> khẳng định tính thế tục, linh hoạt của Phật giáo ở đây. Điều này có<br /> được là do quan niệm hiện thế của văn hóa Nhật Bản đã có tác<br /> động, chi phối các phương diện đời sống, trong đó có văn hóa tinh<br /> thần nói chung và Phật giáo nói riêng.<br /> Từ khóa: Chùa, kiến trúc, Nhật Bản, tôn giáo.<br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Phật giáo du nhập vào Nhật Bản qua bán đảo Triều Tiên vào khoảng<br /> thế kỷ VI. Từ đó đến nay, đời sống tôn giáo Nhật Bản đã có nhiều chuyển<br /> biến, cùng với Thần đạo (Shinto), tôn giáo bản địa của Nhật Bản thì Phật<br /> giáo được xem như tôn giáo chính thức, thậm chí có giai đoạn còn được<br /> xem như là quốc giáo. Có thể nói, Phật giáo hiện diện trong hầu hết<br /> những lĩnh vực tinh thần từ quan điểm, tư tưởng… cho đến các quan<br /> niệm mỹ học. Cũng như những quốc gia khác có sự hiện diện của Phật<br /> giáo, tại Nhật Bản cũng đã hình thành nền nghệ thuật Phật giáo, trong đó<br /> tiêu biểu là kiến trúc các ngôi chùa. Bài viết này nhằm giới thiệu một<br /> cách khái lược về đặc điểm, sự phát triển của ngôi chùa ở Nhật Bản.<br /> 2. Các đặc điểm chùa Phật giáo ở Nhật Bản<br /> 2.1. Về tên gọi<br /> Trước hết, chùa Phật giáo ở Nhật Bản được phân biệt rõ ràng với Thần<br /> xã, Thần đạo qua tên gọi. Các ngôi chùa được gọi là “Tự” ( , đọc là<br /> tera, dera, hay ji) hoặc là “Viện” ( , đọc là in). Giữa “Tự” và “Viện” có<br /> <br /> 院<br /> <br /> *<br /> <br /> 寺<br /> <br /> Phó Giáo sư, Tiến sĩ. Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học<br /> Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh.<br /> **<br /> Học viên Cao học ngành Châu Á học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân<br /> văn, Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh.<br /> <br /> Nguyễn Công Lý, Nguyễn Xuân Quỳnh. Về ngôi chùa Phật giáo...<br /> <br /> 75<br /> <br /> một vài sự khác biệt. Chẳng hạn, đa phần các chùa được gọi là “Tự” phải<br /> là nơi có thờ tượng Phật, ảnh Phật, có các nhà sư sinh sống, học tập và<br /> nghiên cứu Phật giáo. Đây là nơi có mối liên hệ và quan hệ rộng rãi với<br /> Phật tử thông qua các hoạt động Phật pháp, giáo hóa độ sinh, truyền thừa<br /> giáo lý nhà Phật. Trong khi đó,“Viện” thường là những ngôi chùa nhỏ<br /> phụ thuộc vào phức hợp lớn hơn, tức Viện chỉ là một phần xây dựng nhỏ<br /> với vai trò riêng, nằm trong tổng thể của công trình lớn.<br /> Ngoài ra, cũng có những ngôi chùa có nhiều hơn một tên gọi, thường<br /> là những tên gọi không chính thức, gắn liền với các đặc điểm hoặc sự<br /> kiện nhất định nào đó, ví dụ như Onjou-ji (<br /> Viên Thành Tự) là<br /> một ngôi chùa ở gần khu vực hồ Biwa, còn được biết với tên gọi là Miidera (<br /> Tam Tỉnh Tự) vì gắn liền với sự kiện ba vị Thiên hoàng:<br /> Tenji (<br /> Thiên Trí Thiên Hoàng), Temmu (<br /> Thiên Vũ<br /> <br /> 園城寺<br /> <br /> 三井寺<br /> 天智天皇<br /> <br /> 天武天皇<br /> <br /> 持統天皇<br /> <br /> Trì Thống Thiên Hoàng) sau khi sinh được<br /> Thiên Hoàng), Jito (<br /> tắm lần đầu bằng nước giếng Akaiya của chùa; hoặc như chùa Saiho-ji<br /> (<br /> Tây Phương Tự) ở Kyoto còn có tên là Koke-dera (<br /> Đài<br /> Tự), nghĩa là Chùa Rêu vì ngôi chùa nổi tiếng với khu vườn luôn có rêu<br /> xanh bao phủ…<br /> <br /> 西方寺<br /> <br /> 苔寺<br /> <br /> Nói một cách chung nhất, tên gọi của chùa Phật giáo tại Nhật Bản là<br /> sự kết hợp tên ngôi chùa jigou (<br /> tự hiệu) và một trong hai hoặc cả<br /> hai sangou (<br /> sơn hiệu) và ingou (<br /> viện hiệu). Trong đó: Sangou<br /> là hình thức đặt tên theo tên ngọn núi mà ngôi chùa được xây dựng tại đó.<br /> Hình thức này được cho là truyền từ Trung Quốc đến Nhật Bản cùng với<br /> Phật giáo Thiền tông. Xuất phát từ thời nhà Tùy và nhà Đường khi Phật<br /> giáo phát triển mạnh và việc xây dựng chùa nở rộ đến mức các ngôi chùa<br /> cùng tên được xây dựng ở những nơi khác nhau. Vì vậy, để phân biệt,<br /> người ta gọi tên chùa kèm theo tên ngọn núi. Có ý kiến cho rằng, trước<br /> khi hình thức đặt tên này được truyền đến Nhật Bản thì các nhà sư như<br /> Saichou (<br /> Tối Trừng) và Kuukai (<br /> Không Hải) chủ trương phải<br /> có sự liên kết giữa con người với tự nhiên để tiếp nhận sức mạnh, cụ thể<br /> như đặt tên những ngôi chùa theo tên các ngọn núi linh thiêng… Cho<br /> nên, sau khi Phật giáo từ Trung Quốc được Nhật Bản tiếp nhận thì hình<br /> thức đặt tên sơn hiệu này lại càng được phát triển mạnh mẽ, phù hợp với<br /> quan niệm sùng bái tự nhiên của con người ở đây. Chẳng hạn, có thể kể<br /> đến các chùa được đặt tên theo sơn hiệu như: Hiei-zan Enryaku-ji<br /> <br /> 山号<br /> <br /> 最澄<br /> <br /> 寺号<br /> <br /> 院号<br /> <br /> 空海<br /> <br /> Nghiên cứu Tôn giáo. Số 6 - 2015<br /> <br /> 76<br /> <br /> 比叡山延暦寺 Tỷ Duệ Sơn Đình Lịch Tự), Kakuo-zan Nittai-ji (覚王山<br /> 日泰寺 Giác Vương Sơn Nhật Thái Tự)…<br /> <br /> (<br /> <br /> Kế đến là Viện hiệu. Cách đặt tên này liên quan chặt chẽ đến các sự<br /> kiện lịch sử ở Nhật Bản. Ban đầu, “viện” dùng để gọi nơi mà các Thiên<br /> hoàng sau khi nhường ngôi sẽ đến sống ở đó. Dần dần cách gọi này được<br /> giới quý tộc và võ sĩ sử dụng để chỉ những công trình kiến trúc thuộc về<br /> mình. Đến thời Edo, người ta có thể mua được Viện hiệu bằng tiền.<br /> Chính quyền Mạc phủ đã ra lệnh cấm việc này nhưng không thành công.<br /> Đến cuối thời Minh Trị, Viện hiệu tiếp tục được dùng bởi những đại phú<br /> hào và các chính trị gia. Chính vì vậy, theo thời gian, việc các quý tộc<br /> quan lại đại thần cho xây chùa trở nên phổ biến thì cách gọi này được<br /> dùng để chỉ những ngôi chùa do quý tộc hoặc tướng quân cho xây dựng,<br /> Tinh Dã<br /> ví dụ, Seiya-san Muryoushu-ji Kita-in (<br /> Sơn Vô Lượng Thọ Tự Hỷ Đa Viện), Sanzen-in (<br /> Tam Thiên<br /> Cao Đức Viện)…<br /> Viện), Koutoku-in (<br /> <br /> 高徳院<br /> <br /> 星野山無量壽寺喜多院<br /> 三千院<br /> <br /> 寺号<br /> <br /> 寺暗号<br /> <br /> Quan trọng là cách gọi jigou (<br /> tự hiệu hoặc<br /> tự âm hiệu).<br /> Đây là cách gọi phổ biến nhất trong các loại tên gọi của chùa ở Nhật<br /> Bản. Hầu hết các tên chùa Nhật Bản đều được đi kèm theo chữ “tự”, với<br /> hai âm đọc, âm đọc mô phỏng âm Hán là ji và âm đọc theo tiếng Nhật<br /> là tera và dera, trong đó dera là cách đọc biến âm từ tera. Trong khi<br /> Sơn hiệu và Viện hiệu là bộ phận phụ thêm thì Tự hiệu là tên chính<br /> thức, luôn phải có của các ngôi chùa. Có ý kiến cho rằng, nếu tên ngôi<br /> chùa được đọc theo âm On trong tiếng Nhật thì “tự” sẽ được phát âm là<br /> Pháp Long Tự), Kinkaku-ji (<br /> Kim<br /> ji, ví dụ Houryu-ji (<br /> Các Tự), còn nếu tên ngôi chùa đọc theo âm Kun thì “tự” sẽ được phát<br /> âm là tera hay dera, như trường hợp Kiyomizu-dera (<br /> Thanh<br /> Thủy Tự)…<br /> <br /> 法隆寺<br /> <br /> 金閣寺<br /> 清水寺<br /> <br /> 2.2. Về kiến trúc<br /> Các ngôi chùa Nhật Bản mang đặc điểm kiến trúc độc đáo, hình thành<br /> thông qua những ảnh hưởng kiến trúc Phật giáo từ bán đảo Triều Tiên và<br /> Trung Quốc lục địa, trải qua thời gian có sự tiếp biến để tạo nên dấu ấn<br /> riêng. Khoảng thế kỷ VI đến thế kỷ VII, có nhiều người dân từ bán đảo<br /> Triều Tiên đến Nhật Bản tránh cuộc nội chiến giữa ba vương quốc ở bán<br /> đảo Triều Tiên, trong số đó có nhiều học giả, nghệ nhân, kiến trúc sư…<br /> Những người này đóng vai trò lớn trong việc định hình kiến trúc Phật<br /> <br /> Nguyễn Công Lý, Nguyễn Xuân Quỳnh. Về ngôi chùa Phật giáo...<br /> <br /> 77<br /> <br /> giáo Nhật Bản vào buổi đầu. Rất nhiều ngôi chùa đầu tiên ở Nhật Bản do<br /> những kíp thợ người Triều Tiên xây dựng như Horyu-ji (<br /> Pháp<br /> Tứ Thiên Vương Tự)… Sau đó, đến<br /> Long Tự), Shitennou-ji (<br /> khoảng thế kỷ VIII, những ảnh hưởng của Triều Tiên trong kiến trúc Phật<br /> giáo Nhật Bản dần dần bị thay thế bởi ảnh hưởng văn hóa Trung Quốc<br /> thời nhà Đường.<br /> <br /> 四天王寺<br /> <br /> 法隆寺<br /> <br /> Đặc điểm thường thấy ở kiến trúc chùa Nhật Bản là một tập hợp, gồm<br /> bảy bộ phận chính là: tháp (tou ). Đây là sự cải biến thành hình tháp<br /> nhọn từ nguyên mẫu Stupa của kiến trúc Phật giáo Ấn Độ; sảnh chính<br /> (kondou<br /> kim đường) là nơi đặt các tượng Phật; sảnh thuyết pháp<br /> giảng đường) là nơi rộng nhất trong chùa, được các nhà sư<br /> (koudou<br /> dùng để học tập, giảng thuyết và thực hiện các nghi lễ tôn giáo; tháp<br /> chuông (shourou<br /> chung lâu); phòng lưu trữ kinh (kyouzou<br /> kinh tàng); khu nhà ở (soubou<br /> tăng phòng) và nhà ăn (jikidou<br /> thực đường).<br /> <br /> 塔<br /> <br /> 金堂<br /> 講堂<br /> <br /> 鐘樓<br /> <br /> 僧房<br /> <br /> 經蔵<br /> 食堂<br /> <br /> Chùa ở Nhật Bản là một phương diện của nghệ thuật kiến trúc Nhật<br /> Bản nói chung. Do vậy, trước hết cần phải phù hợp với đặc điểm khí<br /> hậu, phong tục, văn hóa… của Nhật Bản. Về vật liệu xây dựng, để phù<br /> hợp với khí hậu mùa hè kéo dài và nóng ẩm ở Nhật Bản nên đa phần<br /> các công trình được làm bằng gỗ, bởi đây là loại vật liệu mát vào mùa<br /> hè, ấm vào mùa đông, hơn nữa lại còn khá linh hoạt trong điều kiện đất<br /> nước này hay xảy ra động đất, điển hình là Pháp Long Tự (Horyu-ji),<br /> một công trình được công nhận là công trình bằng gỗ cổ nhất trên thế<br /> giới. Đồng thời, cách thiết kế bên trong công trình cũng phải đảm bảo<br /> luôn thoáng mát. Nhìn các chùa Nhật Bản, có thể thấy phần mái chùa<br /> khá to, được uốn cong nhẹ nhàng, với độ rộng lớn, che phủ các hành<br /> lang bao quanh phần nhà của chùa. Phần bên trong thường được phân<br /> chia bằng các cánh cửa giấy shouji có thể tháo rời và di chuyển để điều<br /> chỉnh độ rộng của không gian căn phòng tùy vào mục đích sử dụng.<br /> Điều này cho thấy tính linh hoạt, thích ứng cao của đặc điểm văn hóa<br /> Nhật Bản trong kiến trúc Phật giáo.<br /> Có ý kiến cho rằng, tuy các kiến trúc Phật giáo có ảnh hưởng lớn đến<br /> các kiến trúc Thần đạo nhưng theo chúng tôi, chính mối liên hệ sâu sắc<br /> giữa Phật giáo và Thần đạo khiến cho hai hình thức kiến trúc này có<br /> nhiều nét tương đồng. Trong một số Thần xã ở Nhật Bản, có khu vực<br /> <br /> Nghiên cứu Tôn giáo. Số 6 - 2015<br /> <br /> 78<br /> <br /> dành riêng để thờ Phật và có một số chùa còn thờ cả các kami của Thần<br /> đạo. Hoặc chẳng hạn như các cánh cổng torii (<br /> điểu cư) là biểu<br /> tượng của Thần xã, lại được đưa vào khu vực của chùa Phật giáo như ở<br /> Shitennou-ji (<br /> Tứ Thiên Vương Tự) tại Osaka; hay lối vào Thần<br /> xã có khi được đánh dấu bởi roumon (<br /> lâu môn) - một loại cổng có<br /> nguồn gốc từ kiến trúc Phật giáo… Sự giao thoa và ảnh hưởng giữa Phật<br /> giáo và Thần đạo là do tính dung hợp của Thần đạo với Tam giáo nói<br /> chung và với Phật giáo nói riêng. Sự dung hợp này không chỉ thể hiện<br /> qua các thuyết như “Thần Phật tập hợp” (Shinbutsu shuugou<br /> ),<br /> ) mà còn có những kiến trúc<br /> “Bản địa thùy tích” (Honji suijaku<br /> <br /> 鳥居<br /> <br /> 四天王寺<br /> <br /> 樓門<br /> <br /> 神佛 習合<br /> 本地垂跡<br /> kết hợp giữa Phật giáo và Thần đạo được gọi là jinguu-ji (神宮寺 Thần<br /> Cung Tự) hoặc miya-dera (宮寺 Cung Tự). Có thể thấy, Phật giáo ở Nhật<br /> Bản đã phát triển theo những nét rất riêng, thể hiện rõ tính thế tục, phù<br /> hợp với các quan niệm, tư tưởng của người Nhật, bộc lộ bản sắc văn hóa<br /> Nhật.<br /> 3. Kiến trúc chùa Phật giáo ở Nhật Bản qua các thời kỳ<br /> <br /> Nhìn chung, kiến trúc Phật giáo Nhật Bản được hình thành và tồn tại<br /> là nhờ người Nhật biết học tập, tiếp thu và chịu ảnh hưởng văn hóa kiến<br /> trúc từ bán đảo Triều Tiên và Trung Quốc, rồi tiếp biến, sáng tạo, ít nhiều<br /> được bản địa hóa, để mang bản sắc Nhật rõ nét.<br /> Những ngôi chùa được xây dựng đầu tiên ở Nhật Bản, theo các nhà<br /> nghiên cứu là vào thời kỳ Asuka và Nara với việc Nhà nước cho xây<br /> dựng Shitennou-ji (Tứ Thiên Vương Tự) và Asuka-dera (<br /> Phi<br /> Điểu Tự)… với kỹ thuật Beakje (bán đảo Triều Tiên). Tuy nhiên, do<br /> quan niệm thờ kami có từ trước đó mà việc xây chùa giai đoạn này còn<br /> hạn chế. Các ngôi chùa được thiết kế theo kiểu mẫu gồm cổng chính<br /> quay về phía Nam, bên trong là khu vực chính được bao quanh bởi các<br /> dãy hành lang có mái che gọi là kairou (<br /> hồi lang), từ cổng chính<br /> dẫn vào khu vực bên trong thông với nhau qua cổng phụ ở giữa gọi là<br /> chuumon (<br /> trung môn). Do ảnh hưởng thuật phong thủy của Trung<br /> Quốc mà những ngôi chùa thời kỳ này còn được xây dựng tại những nơi<br /> có thế đất hài hòa, thể hiện thông qua sự kết hợp của những yếu tố tự<br /> nhiên xung quanh như cây cối, núi đồi, ao hồ… Không chỉ vậy, các ngôi<br /> chùa còn phản ánh tinh thần mong muốn hòa hợp với tự nhiên của người<br /> Nhật, thông qua việc sử dụng các vật liệu và phối cảnh với không gian<br /> <br /> 飛鳥寺<br /> <br /> 回廊<br /> <br /> 中門<br /> <br />