Về tư tưởng đạo đức của Nho sĩ duy tân Việt Nam đầu thế kỷ XX

VÒ T¦ T¦ëNG §¹O §øC<br /> CñA NHO SÜ DUY T¢N VIÖT NAM §ÇU THÕ Kû XX<br /> <br /> TrÇn ThÞ H¹nh(*)<br /> <br /> <br /> <br /> § Çu thÕ kû XX, nh÷ng nho sÜ ViÖt<br /> Nam ®· tr−ëng thµnh trong thêi<br /> nh−îc tiÓu khi bÞ d©n téc kh¸c giµu<br /> m¹nh h¬n ®Ì nÐn. §¹o ®øc còng trë<br /> thµnh ®éng lùc ®Ó c¸c d©n téc v−¬n lªn<br /> ®o¹n nµy nh− NguyÔn Th−îng HiÒn,<br /> Phan Béi Ch©u, Phan Chu Trinh, v¨n minh, hiÖn ®¹i. §Æc biÖt, trong x·<br /> NguyÔn QuyÒn, §µo Nguyªn Phæ, §Æng héi d©n chñ, ®¹o ®øc kh«ng nh÷ng<br /> Kinh Lu©n, D−¬ng B¸ Tr¹c, Lª §¹i, Vâ kh«ng bÞ lu mê mµ ng−îc l¹i cßn thÓ<br /> Hoµnh, Phan §×nh §èi, Phan Huy hiÖn vai trß râ nhÊt. (*)<br /> ThÞnh, NguyÔn H÷u CÇu, Hoµng T¨ng Cã lÏ, theo chóng t«i, thêi ®¹i ngµy<br /> BÝ, §Æng Nguyªn CÈn, §Æng Th¸i Th©n, nay khi thÕ giíi ®ang x¶y ra nh÷ng va<br /> NguyÔn Hµm... lµ nh÷ng trÝ thøc ®· ch¹m, xung ®ét chÝnh trÞ, v¨n hãa,<br /> tho¸t khái khoa cö hoÆc thi ®ç nh−ng ®· nhËn ®Þnh nh− vËy vÒ vai trß cña ®¹o<br /> tù tho¸t khái hÖ thèng quan liªu phong ®øc kh«ng ph¶i lµ nhËn ®Þnh mang<br /> kiÕn ®Ó b¶o tån vÞ trÝ vµ vai trß cña kÎ sÜ tÝnh thñ cùu cña Nho gi¸o mµ rÊt cã ý<br /> trong x· héi. Hä tiÕn hµnh c«ng cuéc nghÜa hiÖn thêi.<br /> duy t©n trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng Nho sÜ ®−a ra quan niÖm míi vÒ ®¹o<br /> x· héi ViÖt Nam, coi ®ã nh− nh÷ng b−íc ®øc, dùa trªn c¬ së gi¸ trÞ tèt ®Ñp cña<br /> khëi ®Çu cÇn thiÕt ®Ó cã mét ViÖt Nam lu©n lý, ®¹o ®øc truyÒn thèng ®ång thêi<br /> ®éc lËp, giµu m¹nh. kÕt hîp c¸c yÕu tè ngo¹i sinh tÝch cùc.<br /> Quan ®iÓm chung, thèng nhÊt cña VÒ c¬ b¶n hä vÉn sö dông c¸c kh¸i<br /> nho sÜ ®Çu thÕ kû XX cho r»ng, mét trong niÖm, ph¹m trï ®¹o ®øc ph−¬ng §«ng.<br /> nh÷ng nguyªn nh©n khiÕn n−íc mÊt, Hä cho r»ng ®èi víi phÈm chÊt c¸ nh©n<br /> nhµ tan lµ do ®¸nh mÊt nÒn ®¹o ®øc, th× c¸c ph¹m trï Nh©n, LÔ, NghÜa, TrÝ,<br /> lu©n lý. Do vËy, söa ®æi lu©n lý, båi ®¾p TÝn vÉn ®¸ng quý vµ ®¹o ®øc lµ c¸i<br /> ®¹o ®øc còng lµ mét viÖc ph¶i cè søc lµm kh«ng thay ®æi nh− lu©n lý.<br /> nh»m t×m l¹i nÒn ®éc lËp cho d©n téc. “§¹o ®øc gåm c¶ lu©n lý vµ lu©n lý<br /> Nho sÜ kh¼ng ®Þnh, søc m¹nh cña chØ lµ mét phÇn trong ®¹o ®øc mµ th«i.<br /> mçi d©n téc trªn toµn cÇu kh«ng chØ §· gäi lµ ng−êi th× ph¶i cã nh©n, lÔ,<br /> thuÇn lµ søc m¹nh vËt chÊt, khoa häc nghÜa, trÝ, tÝn, cÇn, kiÖm (...) Ng−êi cã<br /> kü thuËt vµ chÝnh trÞ lËp hiÕn mµ cßn<br /> nhê ®¹o ®øc. §¹o ®øc ®−îc coi nh− vò TS., Phã Tr−ëng khoa Khoa TriÕt häc, tr−êng<br /> (*)<br /> <br /> khÝ ®Êu tranh h÷u hiÖu cña d©n téc §¹i häc KHXH&NV, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.<br /> 34 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2015<br /> <br /> <br /> ®¹o ®øc tøc lµ ng−êi ®· ë trong ®¹o lµm vi, trong t×nh tr¹ng vua t«i th× l¹t nh−<br /> ng−êi vËy. §¹o ®øc ®· nh− thÕ th× n−íc l·, ®ôc nh− v«i, cha con th× lµm<br /> kh«ng cã míi hay cò, cã ®«ng cã t©y nµo cho mÊt c¶ tÊm lßng son, anh em tr¾t<br /> n÷a, nghÜa lµ nhÊt thiÕt ®êi nµo, ng−êi trÐo th©y to n−íc l¹nh tanh, vî chång th×<br /> nµo còng ph¶i gi÷ ®¹o ®øc Êy míi lµ tiÒn tµi ngµy nÆng, ©n t×nh b¹c, b¹n bÌ<br /> ng−êi trän vÑn. DÇu nhµ b¸c häc x−íng th× th−¬ng «i lu©n Êy mÊt ®· l©u. Khi<br /> ra häc thuyÕt nµo kh¸c n÷a, dÇu c¸c chÝnh thÓ qu©n chñ phong kiÕn kh«ng<br /> chÝnh thÓ kh¸c nhau hoÆc d©n chñ, hoÆc cßn n÷a, thay vµo ®ã lµ chÝnh thÓ d©n<br /> qu©n chñ, hoÆc céng s¶n n÷a, còng chñ, quan hÖ gi÷a con ng−êi trong x·<br /> kh«ng tµi nµo v−ît qua khái ch©n lý cña héi còng thay ®æi nh−ng nÕu cã nh− vËy<br /> ®¹o ®øc, nghÜa lµ ®¹o ®øc th× kh«ng bao th× trong ngò lu©n chØ cã quan hÖ vua -<br /> giê thay ®æi ®−îc. Lu©n lý th× kh«ng thÕ. t«i lµ kh«ng cßn, c¸c quan hÖ cha - con,<br /> Lu©n lý cã thÓ thay ®æi ®−îc lu«n. Lu©n anh - em, vî - chång, b¹n - bÌ vÉn tiÕp<br /> lý tïy mçi thêi mµ kh¸c, tïy mçi n¬i mµ tôc cÇn ®−îc gi÷ ®¹o, ph¸t huy. Nho sÜ<br /> kh¸c” (Phan Chu Trinh, 1995, tr.763). kiªn tr× g×n gi÷ chuÈn mùc cña nh÷ng<br /> Hä quan niÖm ®¹o ®øc lµ tÝnh chÊt mèi quan hÖ ®ã.<br /> cña mét d©n téc ®· tr¶i qua nhiÒu n¨m Hä biÕt r»ng muèn kh«i phôc l¹i nÒn<br /> tån t¹i ®−îc kÕt tinh l¹i nh− ngäc mµi ®¹o ®øc cña mét ®Êt n−íc kh«ng cßn chñ<br /> kh«ng mßn. ë x· héi hiÖn thêi, ®¹o ®øc quyÒn, ®éc lËp nh− n−íc ViÖt Nam<br /> cò ®· mÊt do líp ng−êi cò th× thñ cùu, líp kh«ng ph¶i lµ mét viÖc dÔ nh−ng kh«ng<br /> ng−êi míi th× lai c¨ng, coi th−êng truyÒn thÓ kh«ng lµm ngay. Hä ®Æt ra ph−¬ng<br /> thèng, ®¹o ®øc míi ch−a h×nh thµnh. thøc ®Ó suy nghÜ vµ hµnh ®éng nh»m<br /> Phan Chu Trinh ®· sö dông biÖn chÊn h−ng nÒn ®¹o ®øc, söa ®æi lu©n lý<br /> ph¸p so s¸nh khi bµn vÒ lu©n lý vµ ®¹o n−íc nhµ. §ã lµ, gi÷ mét Ýt ®¹o ®øc cña<br /> ®øc. ¤ng bµn vÒ lu©n lý gia ®×nh, lu©n truyÒn thèng, thu n¹p mét Ýt ®¹o ®øc cña<br /> lý quèc gia, lu©n lý x· héi ë ph−¬ng T©y, ¢u ch©u ®em ®iÒu hßa l¹i råi khuyÕch<br /> tõ ®ã nhËn ®Þnh vÒ lu©n lý cña ViÖt tr−¬ng, nghÜa lµ khiÕn d©n ViÖt Nam ai<br /> Nam. Theo «ng, lu©n lý cña T©y ¢u tiÕn còng biÕt nghÜa vô ®èi víi n−íc ViÖt<br /> tõ lu©n lý gia ®×nh lªn lu©n lý quèc gia, Nam. Tõ ®ã n−íc ViÖt Nam giµu m¹nh,<br /> råi bá lu©n lý quèc gia mµ b−íc lªn x· sÏ ®−îc c¸c d©n téc kh¸c kÝnh nÓ.<br /> héi lu©n lý, lý t−ëng lµ tiÕn ®Õn lu©n lý Nho sÜ vÒ c¬ b¶n thèng nhÊt ph−¬ng<br /> c¶ thÕ giíi. Cßn nÒn lu©n lý cña n−íc ta, ch©m kÕt hîp, hßa hîp §«ng - T©y, Cæ -<br /> ngµy nay ®æ n¸t nh− thÕ lµ do c¸c vua Kim trong x©y dùng lu©n lý, ®¹o ®øc<br /> chuyªn chÕ lµm sai ®¹o Khæng M¹nh. míi, “®em c¸i v¨n minh ¢u T©y hßa hîp<br /> NÒn lu©n lý quèc gia, lu©n lý x· héi th× víi c¸c ch©n Nho gi¸o ë ¸ §«ng chø<br /> tuyÖt nhiªn kh«ng cã. ¤ng nhËn xÐt: kh«ng ph¶i lµ tù do ®éc lËp ë ®Çu l−ìi<br /> “Phong tôc ta cßn gi÷ l¹i ®−îc lµ chØ cßn cña mÊy anh t©y häc lem nhem mµ còng<br /> cã gia ®×nh lu©n lý mµ th«i, cßn ra tõ kh«ng ph¶i lµ quèc hån quèc tóy ngoµi<br /> triÒu ®×nh cho chÝ h−¬ng th«n, lµ bëi m«i cña c¸c b¸c H¸n häc dë mïa ®©u”<br /> m×nh ®i lÇm l¹c hÕt c¶” (Phan Chu (Phan Chu Trinh, 1995, tr.784).<br /> Trinh, 1995, tr.711). Trong qu¸ tr×nh tiÕp thu, biÕn ®æi<br /> Trªn thùc tÕ x· héi bÊy giê, c¶ n¨m vµ x©y dùng, ph¸t triÓn lu©n lý, ®¹o<br /> quan hÖ trong ngò lu©n ®Òu ®ang bÞ suy ®øc, nguyªn t¾c kh«ng thay ®æi lµ ph¶i<br /> VÒ t− t−ëng ®¹o ®øc… 35<br /> <br /> chó ý chän läc nh÷ng yÕu tè cã gi¸ trÞ, nµo, tÊt th¶y dïng mét ch÷ “nh©n” mµ<br /> phï hîp víi lu©n lý vµ ®¹o ®øc ¸ §«ng øng phã ®−îc c¶” (Phan Béi Ch©u, 1990,<br /> nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng. tËp 9, tr.41).<br /> 1. §æi míi néi dung c¸c ph¹m trï “Ngoµi ch÷ ‘nh©n’ ra kh«ng ai cã ®¹o<br /> ®¹o ®øc lý g× kh¸c. Tøc nh− ®¹i tõ, ®¹i bi, chóng<br /> Ph¹m trï ®¹o ®øc ®−îc nho sÜ bµn sinh b×nh ®¼ng cña PhËt ThÝch Ca,<br /> nhiÒu lµ “trung” vµ “hiÕu”. Hä th¶o luËn nghÜa yªu ng−êi nh− m×nh, xem thï<br /> vÒ con ®−êng ®Ó cã thÓ lµm trßn c¶ nh− b¹n cña ®øc chóa Dª Du còng chØ lµ<br /> trung vµ hiÕu. C¸i míi trong néi dung ý nghÜa ch÷ Nh©n mµ th«i” (Phan Béi<br /> cña “trung hiÕu” chÝnh lµ: môc ®Ých cuèi Ch©u, 1990, tËp 9, tr.41).<br /> cïng cña trung hiÕu lµ phông sù d©n Trªn tinh thÇn duy t©n nh−ng vÉn<br /> téc, thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm x· héi cao c¶, kh«ng tr¸nh khái quan ®iÓm “nhÊt<br /> ph¶i thÓ hiÖn hy sinh v× quèc gia, d©n thèng nho gia”, nho sÜ vÉn gi¶i thÝch c¸c<br /> téc trong lóc d©n téc ®ang gÆp nan ph¹m trï ®¹o ®øc cña c¸c häc thuyÕt,<br /> nguy. L−¬ng V¨n Can ®· khuyÕn tµi: t«n gi¸o kh¸c xoay quanh ph¹m trï<br /> “¸o c¬m léc n−íc ®· bao l©u, “nh©n” cña Nho gi¸o. Tuy nhiªn, tiªu<br /> Mét tÊm lßng trung tr¶ nghÜa s©u. chÝ tèi cao cña “nh©n” trong thêi ®¹i míi<br /> lµ yªu n−íc, lµ lµm cho n−íc giµu m¹nh.<br /> M−a giã gi÷ g×n bÒn chÝ m·i,<br /> Muèn nh− vËy th× tr−íc hÕt ph¶i cã lßng<br /> Non s«ng g¸nh v¸c ghÐ vai vµo”<br /> b¸c ¸i. B¸c ¸i sÏ dÉn tíi gi¶i phãng con<br /> (Ch−¬ng Th©u, 1996, tËp 21, tr.613). ng−êi. “Nh©n nghÜa lµ chÝ c«ng v« t−,<br /> “Trung” trë thµnh “®¹o th−¬ng mµ l¹i kiªm c¶ b¸c ¸i” (Phan Béi Ch©u,<br /> n−íc”, lµ tÝnh tù nhiªn trêi phó cho 1990, tËp 7, tr.75).<br /> ng−êi ViÖt Nam, quèc gia lu©n lý ph¶i Nho sÜ thÊu hiÓu ®¹o “nghÜa”. NghÜa<br /> in s©u vµo trÝ n·o mçi ng−êi con d©n lµ nh÷ng g× hîp víi ®¹o lý con ng−êi<br /> n−íc ViÖt. Muèn cho n−íc ViÖt Nam ph¶i lµm. §¹o lý thêi nay, theo c¸c «ng<br /> ®−îc ®éc lËp, tù do th× nh©n d©n ViÖt lµ phÊn ®Êu cho lý t−ëng tù do - ®éc lËp,<br /> Nam ph¶i x©y dùng tÝnh x· héi cho thùc hiÖn nghÜa vô gi¶i phãng d©n téc,<br /> m×nh, ph¶i cã ®oµn thÓ, cã tÝnh c«ng lîi, ®Êt n−íc cã chñ quyÒn th× d©n míi cã<br /> biÕt gi÷ lîi chung. quyÒn lîi. NghÜa vµ lîi trong ®Êu tranh<br /> “HiÕu” kh«ng chØ víi cha mÑ, gia téc gi¶i phãng d©n téc lµ kh«ng t¸ch rêi.<br /> m×nh, më réng ra hiÕu víi tæ tiªn, víi Trong c¸c mèi quan hÖ cô thÓ gi÷a<br /> d©n téc. Thùc hiÖn ®¹o hiÕu ®ång nghÜa con ng−êi, c¸c «ng vÉn nç lùc s¸ng t¸c<br /> víi tham gia gi¶i phãng d©n téc, quyÕt c¸c “gia huÊn” ®Ó thÓ hiÖn t− t−ëng cña<br /> chÝ b¶o vÖ n−íc, giµnh ®éc lËp d©n téc. m×nh vÒ c¸c chuÈn mùc vµ øng xö ®¹o<br /> Nho sÜ cè g¾ng lµm míi néi dung ®øc. §¹o lµm cha, lµm mÑ, lµm con dï ë<br /> cña ph¹m trï “nh©n”, vèn lµ mét ph¹m thêi thÕ nµo còng kh«ng thay ®æi v× ®©y<br /> trï ®¹o ®øc c¬ b¶n cña Nho gi¸o, gi¶i lµ nh÷ng ®¹o øng xö cèt yÕu nhÊt cña<br /> thÝch ph¹m trï nh©n thÊu ®¸o. Còng con ng−êi. Cha mÑ ®èi víi con c¸i lu«n<br /> nh− bao nhµ nho, Phan Béi Ch©u cho lµ mùc th−íc mÐo trßn lµm mÉu bëi<br /> r»ng nh©n cã søc m¹nh v« song trong m×nh ta, nªn lu«n ph¶i gi÷ nÕp nhµ cho<br /> mäi lÜnh vùc. s¹ch. Con c¸i lµ kÕt qu¶ sù d¹y b¶o tõ<br /> “V« luËn ng−êi nµo, chèn nµo, th× cha mÑ, nªn cha mÑ ph¶i nhí kh«n d¹i<br /> 36 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2015<br /> <br /> <br /> ®ôc trong m×nh chuèc c¶, d¹y con xin th©n, tù tin vµo t−¬ng lai d©n téc, tin<br /> d¹y thña trong thai. Lu©n lý trong gia vµo chñ nghÜa ®· ®−îc chän. Tù tin më<br /> ®×nh mµ trong s¸ng th× míi cã thÓ chÊn réng ra lµ “tù tÝn”, “tù nhiÖm” theo tinh<br /> h−ng lu©n lý cho c¶ x· héi. T− t−ëng thÇn “hµo kiÖt tù nhiÖm” - tù tr¸ch<br /> lu©n lý cña nho sÜ duy t©n cßn chÞu nhiÖm víi b¶n th©n, céng ®ång, d©n téc.<br /> nhiÒu ¶nh h−ëng cña nÒn lu©n lý Nho Thø ba, sèng ph¶i tù t©n. Tù t©n lµ<br /> gia nh−ng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng t− tù ®æi míi. Con ng−êi cã thøc tØnh, cã tù<br /> t−ëng gi¸o ®iÒu, cøng nh¾c mµ lµ nh÷ng tin, tù nhiÖm th× tÊt sÏ tù t©n. Tù t©n<br /> suy nghÜ s©u s¾c, nh÷ng lêi khuyªn nhñ tr−íc hÕt lµ tù t©n vÒ tri thøc, häc hái tri<br /> ch©n thµnh mang ®Ëm tinh thÇn nh©n thøc khoa häc thêi ®¹i, phª ph¸n, söa ®æi<br /> v¨n, nh©n ®¹o truyÒn thèng cña d©n téc. nh÷ng tri thøc cò ®· l¹c hËu ®Ó dÇn ®−a<br /> VÒ vÊn ®Ò lý t−ëng, lÏ sèng: lý t−ëng d©n téc ®Õn tù c−êng, v¨n minh.<br /> ®¹o ®øc cña nho sÜ lµ lý t−ëng tù do, tù Hä cho r»ng, cèt lâi cña tù tin, tù<br /> do cho ®Êt n−íc, cho d©n téc, cho ®ång t©n lµ ph−¬ng ph¸p t− duy. Hä m¹nh<br /> bµo. Tù do lµ g¾n víi quyÒn con ng−êi, ®¹t d¹n ®¶ kÝch trùc tiÕp vµo lèi t− duy cò<br /> ®−îc nhu cÇu tèi thiÓu trong cuéc sèng cña Nho gi¸o “thuËt nhi bÊt t¸c”, “hËu<br /> víi b¶n chÊt l−¬ng thiÖn cña m×nh, trong cæ h¹c kim”, “träng h− v¨n, khinh thùc<br /> ®ã cã c¶ nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn. nghiÖp”. Do vËy, hä yªu cÇu con ng−êi<br /> Quan niÖm ®¹o ®øc cña nho sÜ ®¹t míi, chñ yÕu lµ thanh niªn ph¶i ®éc lËp<br /> tíi hoµn thiÖn khi hä x¸c ®Þnh “lÏ sèng”. suy nghÜ, ph¸t triÓn phÈm chÊt t− duy<br /> Quan niÖm vÒ lÏ sèng thÓ hiÖn râ nÐt vµ b¶n lÜnh con ng−êi, nh− vËy míi cã<br /> qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn trong t− t−ëng thÓ tho¸t khái sù lÖ thuéc vµo n−íc<br /> ®¹o ®øc, lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh c¸c ngoµi, mÊt n−íc, mÊt cèt c¸ch d©n téc<br /> «ng tiÕp biÕn t− t−ëng §«ng - T©y. Hä vµ nh©n c¸ch b¶n th©n.<br /> chÊn h−ng c¸c ®øc tÝnh tèt vèn cã cña 2. §æi míi t− t−ëng vÒ ®¹o ®øc cña<br /> ng−êi d©n ®Êt ViÖt nh− “bµi thuèc 10 vÞ” mét sè ®èi t−îng trong x· héi<br /> cña Phan Béi Ch©u “bèc” cho ng−êi ViÖt: XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm duy t©n x·<br /> chÝ khÝ tù c−êng, lßng thµnh thùc, gan héi lµ tr¸ch nhiÖm cña mäi tÇng líp,<br /> qu¶ quyÕt, lßng c«ng Ých, thùc nghiÖp, nho sÜ ®Çu thÕ kû XX bµn ®Õn lu©n lý<br /> bông nhiÖt thµnh, d¶i ®ång t©m, trÝ thøc ®¹o ®øc cña c¸c ®èi t−îng trong x· héi,<br /> míi, néi hãa, gièng th©n ¸i. Tãm gän l¹i, ®Õn ®¹o ®øc trong nhiÒu lÜnh vùc.<br /> lÏ sèng cña con ng−êi ViÖt míi lµ: Chóng t«i ph©n tÝch t− t−ëng vÒ ®¹o<br /> Thø nhÊt, sèng thøc tØnh: con ng−êi ®øc trong mét vµi ®èi t−îng cô thÓ,<br /> tØnh t¸o ®Ó thÊy ®−îc c¸c nguyªn nh©n nh÷ng ®èi t−îng nµy hÇu nh− kh«ng<br /> vµ thùc tr¹ng mÊt n−íc; cã hiÓu biÕt vÒ ®−îc bµn ®Õn trong hÖ thèng t− t−ëng<br /> c¸c lÜnh vùc cña cuéc sèng hiÖn ®¹i; ®¹o ®øc Nho gi¸o.<br /> nhËn thøc ®−îc tr¸ch nhiÖm vµ nghÜa §¹o ®øc t«n gi¸o: mét trong nh÷ng<br /> vô cña b¶n th©n mçi ng−êi ®èi víi vËn ®iÓm ®Æc s¾c cña nho sÜ ®Çu thÕ kû XX<br /> mÖnh Tæ quèc. lµ hä ®· v−ît qua ®−îc th¸i ®é kú thÞ ®Ó<br /> Thø hai, sèng cã ý chÝ. ý chÝ lµ ý chÝ t×m ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ vÒ ®¹o ®øc nh©n<br /> dòng c¶m, d¸m ®øng lªn ®¶m nhËn sù sinh trong c¸c t«n gi¸o ®ang tån t¹i<br /> nghiÖp cøu n−íc. Muèn sèng cã ý chÝ, trong x· héi ViÖt Nam bÊy giê.<br /> con ng−êi ph¶i tù tin: tù tin vµo b¶n Phan Béi Ch©u nhËn ®Þnh, gi¸o lý<br /> VÒ t− t−ëng ®¹o ®øc… 37<br /> <br /> cña nhµ PhËt kh«ng cã g× lµ cao siªu, lµ ®¹o lµm giµu mang ®Ëm chÊt nh©n v¨n,<br /> xa l¹ mµ nã ®−îc chÝnh con ng−êi t¹o ra nh©n ®¹o, kh¸c biÖt víi c¸ch lµm giµu<br /> nh»m phôc vô nhu cÇu t«n gi¸o cña cña t− b¶n vµ ®Õ quèc. Nh−:<br /> m×nh: “T«n chØ nhµ PhËt rÊt s©u kÝn, Cña c¶i lµ sù sèng cßn cña con<br /> kh«ng thÓ bµn ®−îc. Nãi kh«ng mµ cã khi ng−êi. V× vËy khi dïng cña c¶i ph¶i xem<br /> cã; nãi cã mµ cã khi kh«ng. B¶o kh«ng mµ nguån gèc cña nã cã trong s¸ng kh«ng,<br /> kh«ng cã c¸i kh«ng, b¶o cã mµ l¹i kh«ng cã hîp nghÜa kh«ng. Nguån cña c¶i<br /> cã c¸i cã. Tïy c¸c ng−êi muèn nãi g× th× cø trong s¸ng th× chi tiªu ph¶i cã ®¹o.<br /> theo c¸i miÖng mµ nãi ra th«i. T− t−ëng BÝ quyÕt thµnh c«ng cña nhµ kinh<br /> tù do míi thËt lµ lÏ nhµ PhËt” (Phan Béi doanh lµ sù trung thùc, nghÜa lµ, nguån<br /> Ch©u, 1990, tËp 4, tr.78). lîi thu vÒ ph¶i theo lÏ tù nhiªn, ®õng<br /> Theo «ng, c¸c t«n gi¸o ®−îc h×nh bao giê v× lîi mµ lµm ®iÒu x»ng bËy hoÆc<br /> thµnh nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò tù do phiªu l−u m¹o hiÓm. Trong kinh doanh<br /> cña con ng−êi mµ th«i. Nã lµ chç dùa ®Ó nÕu chØ ch¨m lîi cho m×nh mµ h¹i ng−êi<br /> con ng−êi ®−îc tù do vÒ tinh thÇn vµ lµ th× con ch¸u m¹t vËn. §¹o trêi ban phóc<br /> ®éng lùc ®Ó con ng−êi ®−îc tù do vÒ thÓ cho ng−êi thiÖn, trõng ph¹t kÎ gian tµ.<br /> x¸c. Nh−ng trong mèi quan hÖ víi Trêi, §øng tr−íc cña c¶i ®èi víi ng−êi ®êi<br /> PhËt, Th¸nh thÇn, Phan Béi Ch©u vÉn ph¶i r¨n b¶o, r¨n ng−êi lÊy cña<br /> n©ng cao vai trß cña con ng−êi, tin vµo kh«ng thuéc quyÒn m×nh, r¨n ng−êi<br /> kh¶ n¨ng tù gi¶i phãng cña con ng−êi. thÊy lîi mµ quªn ®iÒu nghÜa.<br /> Phan Béi Ch©u ®· ca ngîi nh÷ng gi¸ trÞ Ng−êi nghÌo ph¶i chän nghÒ cÈn<br /> cña ®¹o C¬ §èc. §ã lµ t×nh yªu th−¬ng, thËn, kh«ng v× nghÌo mµ chøa sßng b¹c,<br /> lßng b¸c ¸i, niÒm tin m·nh liÖt vµo cuéc kh«ng nªn v× bu«n b¸n ®æi ch¸c mµ lµm<br /> sèng tinh thÇn. lÉn cña gi¶ ®Ó lõa ng−êi kh¸c.<br /> §¹o ®øc doanh nh©n: nh− trªn ...…<br /> chóng t«i ®· ph©n tÝch, t− t−ëng “träng §¹o ®øc cho n÷ giíi: nho sÜ kh«ng<br /> n«ng øc th−¬ng” cña Nho gi¸o cã nªu thµnh hÖ thèng lý thuyÕt ®¹o ®øc<br /> nguyªn nh©n tõ c¸ch nh×n nhËn vÞ trÝ, mµ thÓ hiÖn b»ng c¸ch dông th¬, ca, tôc<br /> vai trß h¹ ®¼ng cña th−¬ng nh©n. Nho ng÷ cã s½n hoÆc s¸ng t¸c v¨n th¬ nh»m<br /> sÜ thÕ kû XX ®· thay ®æi t− duy vÒ x· t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn c¸c ®èi t−îng. Hä<br /> héi, tÊt yÕu hä thay ®æi t− t−ëng vÒ s¸ng t¸c huÊn ca nh− TØnh quèc hån ca,<br /> doanh nh©n. H¬n n÷a, theo hä, doanh D¹y con... (Phan Chu Trinh), T©n n÷<br /> nh©n muèn kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ víi x· huÊn ca (NguyÔn H÷u CÇu), N÷ quèc<br /> héi th× hä ph¶i ý thøc ®−îc c¸c chuÈn d©n tu tri (Phan Béi Ch©u), Bµi ca cøu<br /> mùc ®¹o ®øc cña nghÒ nghiÖp. quèc (Huúnh Thóc Kh¸ng)... Ngoµi<br /> L−¬ng V¨n Can duy t©n t− t−ëng nh÷ng lêi gia huÊn, gi¸o dôc lßng yªu<br /> vµ hµnh ®éng theo thêi cuéc nh−ng «ng n−íc, yªu gièng nßi, hä cßn thÓ hiÖn t−<br /> vÉn gi÷ khÝ tiÕt cña nhµ nho. ¤ng gi÷ t−ëng b×nh ®¼ng, b×nh quyÒn, chuÈn<br /> quan ®iÓm vÒ con ng−êi ®¹o ®øc bÊt mùc tu d−ìng cho thanh niªn thêi ®¹i<br /> luËn ng−êi ®ã lµm nghÒ g×, trong thêi míi vµ cho phô n÷, mét ®èi t−îng vèn bÞ<br /> ®¹i nµo. VÝ nh− trong t¸c phÈm “Kim cæ coi th−êng trong t− t−ëng Nho gi¸o<br /> c¸ch ng«n”, L−¬ng V¨n Can bµn vÒ phong kiÕn.<br /> “®¹o lµm giµu” cña ng−êi ViÖt Nam, Chóng t«i lÊy mét dÉn chøng tõ T©n<br /> 38 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2015<br /> <br /> <br /> n÷ huÊn ca cña NguyÔn H÷u CÇu. ¤ng Cã thÓ nãi, qu¸ tr×nh ®æi míi t−<br /> kªu gäi phô n÷ h·y tØnh t¸o nhËn thøc t−ëng ®¹o ®øc cña nho sÜ còng t−¬ng<br /> vÒ thêi ®¹i t«n träng n÷ quyÒn, phô n÷ øng víi c¸c giai ®o¹n ho¹t ®éng duy t©n,<br /> cÇn ph¶i häc c¸i míi trong khi ph¶i gi÷ ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña hä. Dï trong<br /> ®−îc c¸i hay cña d©n téc, häc ®èi nh©n hoµn c¶nh nµo, thêi thÕ nµo, hä vÉn<br /> xö thÕ trong ®ã ngoµi ®èi víi ng−êi thùc sù lµ mét tÊm g−¬ng s¸ng vÒ trau<br /> trong nhµ cßn cã chuÈn mùc ®èi xö víi dåi, tu d−ìng ®¹o ®øc.<br /> ®Êt n−íc, víi nh©n d©n. NguyÔn H÷u Trªn nÒn t¶ng ®¹o ®øc truyÒn<br /> CÇu cßn l−u t©m nh¾c nhë phô n÷ c¶ thèng, tiÕp thu c¸c yÕu tè tÝch cùc, tiÕn<br /> nh÷ng viÖc thuéc vÒ “thiªn chøc” nh− bé cña thêi ®¹i, nho sÜ ®· ph¸t triÓn hÖ<br /> nu«i con, d¹y con, chi tiªu, lÔ b¸i kh«ng thèng quan niÖm ®¹o ®øc, lÏ sèng lªn<br /> mª tÝn, ch¨m thÓ dôc, ®Æc biÖt lµ trong mét tr×nh ®é míi, cã néi dung tiÕn bé<br /> thêi ®¹i míi phô n÷ ph¶i häc lÊy mét h¬n, nÒn ®¹o ®øc cã b¶n chÊt lµ chñ<br /> nghÒ m−u sinh... nghÜa nh©n ®¹o cao c¶. §ã lµ lßng yªu<br /> “Cuéc ®êi gÆp buæi giao th«ng, n−íc, th−¬ng d©n; v¹ch téi, lªn ¸n<br /> N÷ quyÒn hai ch÷ vang trong hoµn cÇu phong kiÕn, thùc d©n; lµ lý t−ëng gi¶i<br /> (...)Cèt sao quèc tóy b¶o tuyÒn, phãng nh©n d©n. Nho sÜ cã niÒm tin vµo<br /> Trau thªm häc míi lµm nÒn duy t©n. phÈm gi¸, søc m¹nh cña con ng−êi, tõ<br /> (...)NhÊt lµ häc vÊn tinh th«ng ®ã hä tËp trung thøc tØnh, h−íng dÉn<br /> nh©n d©n ®Êu tranh gi¶i phãng, ®−a l¹i<br /> Hai lµ nghÒ khÐo ë trong tay m×nh.<br /> gi¸ trÞ nh©n v¨n ®Ých thùc: ®éc lËp, tù<br /> (...)Muèn cho kh«ng yÕu kh«ng hÌn<br /> do, b×nh ®¼ng, nh©n ¸i. Tuy cßn cã h¹n<br /> VÒ phÇn th©n thÓ ph¶i nghiÒn vÖ sinh…<br /> chÕ vÒ thêi ®¹i vµ nhËn thøc cña b¶n<br /> (...)§Õn nh− lÔ b¸i quû thÇn th©n ch−a v−ît bá ®−îc thÕ giíi quan<br /> Dï Gia, dï ThÝch cèt phÇn tù tu… Nho gi¸o, nh−ng t− t−ëng duy t©n vÒ<br /> Ch¼ng nªn mª tÝn theo ®ßi ®¹o ®øc cña c¸c nho sÜ lµ dÊu g¹ch nèi<br /> D· man ®Õn thÕ, thËt nßi d· man” ®Ëm nÐt ®Ó chóng ta x©y dùng mét nÒn<br /> (Ch−¬ng Th©u, Hå Anh H¶i biªn ®¹o ®øc con ng−êi ViÖt nam míi
<br /> so¹n, 2007, tr.226-235).<br /> NguyÔn H÷u CÇu ®· v−ît qua ®−îc Tµi liÖu tham kh¶o<br /> lu©n lý l¹c hËu cña Nho gi¸o khi «ng 1. Phan Béi Ch©u (1990), Toµn tËp,<br /> kh¼ng ®Þnh: Ch−¬ng Th©u s−u tÇm, biªn so¹n,<br /> “Buæi ®Çu kÐn chän lÇm sai, Nxb. ThuËn Ho¸, HuÕ.<br /> Ph¶i ng−êi cê b¹c d«ng dµi kh«n ng¨n 2. Ch−¬ng Th©u, Hå Anh H¶i biªn so¹n<br /> HoÆc ng−êi v« nghÜa bÊt nh©n (2007), NguyÔn H÷u CÇu chÝ sÜ yªu<br /> KÝp nªn kiÕm chèn rêi ch©n ngoµi vßng. n−íc §«ng Kinh NghÜa Thôc, Nxb.<br /> Lý luËn chÝnh trÞ, Hµ Néi.<br /> (...)Ph¶i nhµ b¾t nhÆt b¾t khoan<br /> 3. Phan Chu Trinh (1995), TuyÓn tËp,<br /> Qu¸ ®−êng cay nghiÖt sÏ bµn ë riªng<br /> NguyÔn V¨n D−¬ng biªn so¹n, Nxb.<br /> (...)Cã con ®øng vËy nu«i con<br /> §µ N½ng, §µ N½ng.<br /> HiÕm hoi b−íc n÷a ai cßn cÊm ai”<br /> 4. Ch−¬ng Th©u biªn so¹n (1996), Tæng<br /> (Ch−¬ng Th©u, Hå Anh H¶i biªn tËp v¨n häc ViÖt Nam, Nxb. Khoa<br /> so¹n, 2007, tr.226-235). häc x· héi, Hµ Néi.<br />