Xã hội học nông thôn Việt Nam: Quá trình hình thành và định hướng phát triển - Tô Duy Hợp

10 X· héi häc sè 3&4 (67&68), 1999<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> X· héi häc n«ng th«n viÖt nam -<br /> Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn<br /> <br /> T« duy hîp<br /> <br /> <br /> VÒ qu¸ tr×nh h×nh thµnh chuyªn ngµnh x· héi häc n«ng th«n ë ViÖt Nam, chóng t«i<br /> ®· cã dÞp ®Ò cËp trong ch−¬ng s¸ch “X· héi häc n«ng th«n”1, phÇn B. VÒ mét sè thµnh qu¶<br /> b−íc ®Çu cña x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam, t«i cho r»ng: “®· cã mét sè chuyªn kh¶o vÒ thùc<br /> tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi cña x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam do c¸c t¸c gi¶ n−íc ngoµi thùc<br /> hiÖn riªng biÖt hoÆc lµ ®ång t¸c gi¶ víi c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam”.<br /> Trong b−íc ®i ban ®Çu, ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n. §¸ng kÓ nhÊt lµ:<br /> 1) “Kh¶o cøu x· héi häc vµ c¸c vÊn ®Ò ph¸t triÓn n«ng th«n ë §«ng Nam ¸” cña tËp thÓ t¸c gi¶<br /> K.F.Walker vµ Vò Quèc Thóc, v.v..., BØ, Unesco,1963; vµ 2) “H¶i V©n mét x· ë ViÖt Nam,<br /> ®ãng gãp cña x· héi häc vµo viÖc nghiªn cøu nh÷ng sù qu¸ ®é” cña F.Houtart vµ<br /> G.Lemercinier, §¹i häc Louvain, BØ, 1980.<br /> VÒ ý nghÜa c¬ b¶n cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®ã, ®· cã nhËn ®Þnh nh− sau: b¾t ®Çu<br /> tõ c«ng tr×nh hîp t¸c gi÷a c¸c chuyªn gia n−íc ngoµi víi ViÖt Nam: “Kh¶o cøu x· héi häc vµ<br /> c¸c vÊn ®Ò ph¸t triÓn n«ng th«n ë §«ng Nam ¸”, BØ, Unesco, 1963. §ã lµ kÕt qu¶ kh¶o s¸t,<br /> ®iÒu tra x· héi häc n«ng th«n, ®−îc tiÕn hµnh ë miÒn Nam ViÖt Nam gi÷a 1960, d−íi sù tµi<br /> trî cña Unesco vµ FAO. Cã mét sè nÐt ®¸ng ghi nhËn ë c«ng tr×nh nµy:<br /> 1. TiÕp cËn khu vùc trong nghiªn cøu x· héi häc ë n«ng th«n, ®Æt n«ng th«n ViÖt Nam<br /> trong hÖ thèng lín h¬n lµ khu vùc §«ng Nam ¸ ®Ó t×m ra nh÷ng nÐt chung cña c¶ khu vùc,<br /> ®ång thêi lµm râ ®Æc thï n«ng th«n ViÖt Nam. C¸ch tiÕp cËn hÖ thèng x· héi nµy cã sù gîi ý<br /> nghiªn cøu tèt.<br /> 2. X©y dùng mét b¶ng liÖt kª kh¸ ®Çy ®ñ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña khu vùc §«ng Nam ¸ vÒ sè<br /> d©n, c¬ së vËt chÊt - kü thuËt, kinh tÕ, chÝnh trÞ, tinh thÇn, v¨n hãa, ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi.<br /> 3. Tõ ®ã rót ra kÕt luËn, mang tÝnh chÊt khuyÕn nghÞ chung vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i hiÖn<br /> ®¹i hãa ®êi sèng n«ng th«n ë §«ng-Nam ¸.<br /> 4. Cã mét sè nhËn ®Þnh vµ khuyÕn nghÞ ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi n«ng th«n ViÖt Nam<br /> kh¸ hîp lý. Ch¼ng h¹n, sù ghi nhËn m«i tr−êng n«ng th«n ViÖt Nam cã 4 ®Æc ®iÓm lín:<br /> a. ý thøc céng ®ång lµng-x·.<br /> b. Kh«ng cã t©m tÝnh T− b¶n chñ nghÜa.<br /> c. Kh«ng cã tÝnh c¸ nh©n cùc ®oan.<br /> d. Khñng ho¶ng bÇn cïng hãa.<br /> <br /> <br /> 1<br /> Xem s¸ch: X· héi häc tõ nhiÒu h−íng tiÕp cËn vµ nh÷ng thµnh tùu b−íc ®Çu. T−¬ng Lai chñ biªn, NXB Khoa häc X·<br /> héi. Hµ Néi-1994. Tr. 82.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  T« Duy Hîp 11<br /> <br /> HoÆc cã nh÷ng khuyÕn c¸o cho r»ng khi ph¸t triÓn kinh tÕ, ph¸t triÓn kü nghÖ míi<br /> kh«ng nªn ph¸ hñy kÕt cÊu x· héi truyÒn thèng. V× ngoµi nhu cÇu t¨ng thu nhËp cßn cã vÊn<br /> ®Ò v¨n minh x· héi. Kh«n ngoan h¬n c¶ lµ chän môc tiªu n©ng cao “møc th¨ng b»ng”, nghÜa<br /> lµ chuyÓn dÇn tõ th¨ng b»ng cò sang th¨ng b»ng míi, v.v...<br /> 5. Còng trong c«ng tr×nh nµy ta cã thÓ xem xÐt b¶ng liÖt kª c¸c d÷ kiÖn chung (c¸c chØ<br /> b¸o vÒ m«i tr−êng vµ vÒ nh©n tè con ng−êi, x· héi), gîi ý lËp b¶ng hái trong ®iÒu tra x· héi<br /> häc n«ng th«n. Nh− vËy, cã thÓ coi ®©y lµ kinh nghiÖm ban ®Çu cña nghiªn cøu x· héi häc<br /> n«ng th«n c¶ vÒ mÆt lý thuyÕt lÉn thùc nghiÖm khoa häc.<br /> C«ng tr×nh nghiªn cøu x· héi häc cã ý nghÜa c¬ b¶n lµ c«ng tr×nh cña F.Houttart vµ<br /> G.Lemercinier: “H¶i V©n - mét x· ë ViÖt Nam. §ãng gãp cña x· héi häc vµo viÖc nghiªn cøu<br /> nh÷ng sù qu¸ ®é”, §¹i häc Louvain, BØ,1980. NhiÒu c¸n bé nghiªn cøu cña ViÖn X· héi häc ®·<br /> céng t¸c chÆt chÏ víi F.Houtart vµ G.Lemercinier ®Ó hoµn thµnh c«ng tr×nh nµy, qua ®ã<br /> tr−ëng thµnh lªn vÒ kü n¨ng nghiªn cøu thùc nghiÖm, c¸c kü thuËt b¶ng hái, pháng vÊn s©u,<br /> nghiªn cøu mÉu vµ c¶ vÒ lý thuyÕt x· héi häc, ®Æc biÖt lµ lý thuyÕt ph¸t triÓn x· héi n«ng<br /> th«n. C«ng tr×nh “H¶i V©n-mét x· ë ViÖt Nam...” cña F.Houtart vµ G.Lemercinier cã ý nghÜa<br /> ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc to lín, bëi v× nã ®Æt ra vµ gãp phÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò tr−íc m¾t<br /> cña chiÕn l−îc ph¸t triÓn toµn diÖn kinh tÕ - x· héi n«ng th«n ViÖt Nam: vÊn ®Ò x· héi qu¸<br /> ®é. C¸ch tiÕp cËn nµy kh«ng m©u thuÉn lo¹i trõ, tr¸i l¹i ®· bæ sung, cô thÓ hãa c¸ch tiÕp cËn<br /> chung võa nªu trªn. HiÖn ®¹i hãa lµ ®−êng lèi chung, l©u dµi; qu¸ ®é lµ ®−êng lèi cô thÓ,<br /> tr−íc m¾t, cã sø mÖnh chuÈn bÞ ®Çy ®ñ tiÒn ®Ò, ®iÒu kiÖn cho c«ng cuéc hiÖn ®¹i hãa, nghÜa lµ<br /> c«ng cuéc chuyÓn ®æi hÖ thèng x· héi truyÒn thèng l¹c hËu thµnh hÖ thèng x· héi v¨n minh,<br /> hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn. C«ng tr×nh “H¶i V©n - mét x· ë ViÖt Nam...” ®· ®Ó l¹i mét kho t− liÖu kh¶o<br /> s¸t, ®iÒu tra x· héi häc quý gi¸ vÒ thùc tr¹ng cña nh÷ng n¨m th¸ng thö nghiÖm ®−êng lèi<br /> qu¸ ®é kiÓu cò n«ng th«n: phong trµo tËp thÓ hãa kinh tÕ n«ng th«n ®Þnh h−íng tiÕn th¼ng<br /> lªn s¶n xuÊt lín x· héi chñ nghÜa bá qua giai ®o¹n ph¸t triÓn t− b¶n chñ nghÜa2.<br /> ThËp kû 90 në ré nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu x· héi häc n«ng th«n. T«i cho r»ng:<br /> “Tuy h·y cßn rÊt non trÎ, song nhê sù gióp ®ì quèc tÕ vµ nç lùc b¶n th©n, giíi x· héi häc ViÖt<br /> Nam còng ®· gÆt h¸i ®−îc mét sè kÕt qu¶ b−íc ®Çu trong chuyªn ®Ò x· héi häc n«ng th«n. Cã<br /> thÓ nãi kh«ng cã nhµ x· héi häc ViÖt Nam nµo kh«ng dùa vµo x· héi n«ng th«n-n«ng nghiÖp -<br /> n«ng d©n ®Ó triÓn khai c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu cña m×nh...”<br /> T¹p chÝ X· héi häc mÊy n¨m gÇn ®©y ®· ®¨ng t¶i nhiÒu bµi viÕt chuyªn bµn vÒ x· héi<br /> n«ng th«n cña c¸c t¸c gi¶ trong vµ ngoµi ViÖn X· héi häc: Chung ¸, Bïi ThÕ C−êng, Mai Huy<br /> BÝch, PhÝ V¨n Ba, §ç Th¸i §ång, T« Duy Hîp, NguyÔn ThÞ Hoa, §ç Thanh Hång, KhuÊt Thu<br /> Hång, T−¬ng Lai, Vò M¹nh Lîi, Ph¹m V¨n Phó, Ph¹m BÝch San, NguyÔn §øc TruyÕn, Bïi<br /> §×nh Thanh, NguyÔn Quang Vinh, Ph¹m Xu©n §¹i, §ç Thiªn KÝnh, Ph¹m Liªn KÕt, v.v...<br /> Phßng t− liÖu - th− viÖn cña ViÖn X· héi häc l−u tr÷ nhiÒu tËp tµi liÖu ®iÒu tra x· héi<br /> häc n«ng th«n vµ c¸c phßng chuyªn m«n kh¸c tiÕn hµnh trong nhiÒu n¨m qua. Kho sè liÖu<br /> ®iÒu tra x· héi häc còng nh− c¸c bµi viÕt chuyªn bµn vÒ x· héi n«ng th«n ViÖt Nam ®Òu xoay<br /> quanh c¸c chñ ®Ò lín sau ®©y:<br /> a. D©n sè, gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam.<br /> b. Lèi sèng, v¨n hãa n«ng th«n ViÖt Nam.<br /> <br /> 2<br /> Xem thªm T« Duy Hîp: X· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam - mét sè thµnh qu¶ nghiªn cøu vµ kh¶ n¨ng vËn dông. T¹p chÝ<br /> X· héi häc. Sè 1/ 1994. Tr. 31-35.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 12 X· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam-qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn<br /> <br /> c. ChuyÓn ®æi c¬ cÊu x· héi n«ng th«n ViÖt Nam, chñ yÕu nh»m vµo 3 lo¹i c¬ cÊu quan<br /> träng, ®ã lµ c¬ cÊu nh©n khÈu x· héi, c¬ cÊu lao ®éng-nghÒ nghiÖp x· héi vµ c¬ cÊu giai tÇng<br /> x· héi ë n«ng th«n.<br /> d. ChuyÓn ®æi c¸c chuÈn mùc vµ ®Þnh h−íng gi¸ trÞ trong x· héi n«ng th«n ViÖt Nam.<br /> Ch−a cã nhiÒu s¸ch chuyªn kh¶o vÒ thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi x· héi n«ng th«n<br /> ViÖt Nam. Cuèn s¸ch “N«ng th«n-kinh tÕ-x· héi-chÝnh s¸ch” (§iÒu tra X· héi häc) cña Trung<br /> t©m X· héi häc-Tin häc, Häc viÖn NguyÔn ¸i Quèc vµ Ban Tuyªn gi¸o TØnh ñy H¶i H−ng<br /> (Nxb Sù ThËt. Hµ Néi-1991. 156 trang. Khæ 13x19) lµ chuyªn kh¶o ®Çu tiªn cña mét tËp thÓ<br /> c¸c nhµ x· héi häc ViÖt Nam vÒ mét vïng n«ng th«n dùa trªn kÕt qu¶ kh¶o s¸t, ®iÒu tra x·<br /> héi häc.<br /> Cuèn s¸ch thø hai “Tam S¬n - truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i” (Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ<br /> Néi-1993)3, lµ chuyªn kh¶o vÒ x· Tam S¬n (Tiªn S¬n, B¾c Ninh), mét x· ®iÓn h×nh truyÒn<br /> thèng n«ng nghiÖp, n«ng th«n ViÖt Nam, dùa trªn kÕt qu¶ kh¶o s¸t, ®iÒu tra x· héi häc b»ng<br /> nhiÒu ph−¬ng ph¸p vµ kü thuËt nghiªn cøu kh¸c nhau nh−: ®iÒu tra chän mÉu, thèng kª kinh<br /> tÕ-x· héi, pháng vÊn c¸ nh©n, th¶o luËn nhãm tËp trung, quan s¸t th©m nhËp v.v...<br /> N¨m 1994, ®¸nh dÊu mét b−íc tiÕn míi cña x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam, ®ã lµ<br /> kÕt qu¶ héi th¶o Ph¸p - ViÖt vÒ c¸c vÊn ®Ò x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i4. C¸c<br /> häc gi¶ ViÖt Nam ®· gãp phÇn tæng kÕt nh÷ng thµnh tùu §æi míi n«ng nghiÖp-n«ng th«n<br /> ViÖt nam còng nh− më réng nh÷ng vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu s©u ®Ó ®Èy m¹nh h¬n n÷a c«ng<br /> cuéc §æi míi n«ng nghiÖp-n«ng th«n ViÖt Nam. §ã lµ c¸c bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶: T−¬ng<br /> Lai, T« Duy Hîp, NguyÔn §øc TruyÕn, Mai v¨n Hai vµ Bïi Xu©n §Ýnh, Phan §¹i Do·n,<br /> §µo ThÕ TuÊn...<br /> C¸c häc gi¶ Ph¸p kh«ng chØ cung cÊp c¬ së lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu<br /> x· héi häc n«ng th«n hiÖn ®¹i, ch¼ng h¹n nh− bµi viÕt cña Claude - Meillassoux, kinh nghiÖm<br /> nghiªn cøu c¸c n−íc n«ng nghiÖp, ch¼ng h¹n nh− bµi viÕt cña Yasmine Marzouk vµ Jean<br /> Schmitz; mµ cßn trùc tiÕp bµn vÒ n«ng nghiÖp, n«ng th«n ViÖt Nam thêi kú §æi míi, ch¼ng<br /> h¹n nh− bµi viÕt cña Mathieu Bousquet vµ Jean-Luc Sabatier.<br /> Còng trong n¨m 1994, ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu s©u x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam5<br /> bao gåm 3 nhiÖm vô chñ yÕu ®· ®−îc ®Ò xuÊt:<br /> 1. Hoµn thiÖn kho sè liÖu ®iÒu tra x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam.<br /> 2. X©y dùng chñ thuyÕt ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi n«ng th«n ViÖt Nam.<br /> 3. §Èy m¹nh nghiªn cøu x· héi häc n«ng th«n phôc vô thiÕt thùc c«ng cuéc §æi míi<br /> kinh tÕ-x· héi n«ng th«n ViÖt Nam.<br /> Cho tíi nay nhiÒu dù ¸n nghiªn cøu ®· ®−îc triÓn khai, song 3 yªu cÇu c¬ b¶n nªu<br /> trªn vÉn cßn lµ ®Þnh h−íng l©u dµi cña x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam, kÕt hîp nghiªn cøu<br /> th¶o luËn víi nghiªn cøu x· héi häc, nghiªn cøu c¬ b¶n víi nghiªn cøu øng dông, phôc vô<br /> thiÕt thùc ®êi sèng kinh tÕ-x· héi.<br /> Phßng X· héi häc N«ng th«n (ViÖn X· héi häc) ®· cã ®ãng gãp nhiÒu mÆt vµo ®Þnh<br /> h−íng ph¸t triÓn chuyªn ngµnh x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam, tr−íc hÕt lµ ®Þnh h−íng<br /> <br /> 3<br /> Xem: T« Duy Hîp. S®d. Tr. 71-72<br /> 4<br /> Xem: V¨n b¶n héi th¶o Ph¸p - ViÖt. X· héi häc n«ng th«n. Hµ Néi-1994.<br /> 5<br /> Xem trong s¸ch d· dÉn: X· héi häc tõ nhiÒu h−íng tiÕp cËn vµ nh÷ng thµnh tùu b−íc ®Çu. T−¬ng Lai chñ biªn. Hµ<br /> Néi-1994. Tr. 76-80.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  T« Duy Hîp 13<br /> <br /> nghiªn cøu tËp trung vµo chñ ®Ò biÕn ®æi x· héi n«ng th«n, ®Æc biÖt lµ chiÕn l−îc ph¸t triÓn<br /> tæng hîp kinh tÕ-x· héi n«ng th«n ViÖt Nam. C¸c ®¬n vÞ ph©n tÝch x· héi häc gåm nhiÒu cÊp:<br /> tõ hé gia ®×nh n«ng th«n tíi céng ®ång lµng-x·, vïng miÒn n«ng th«n vµ c¶ so s¸nh quèc tÕ.<br /> C¸c chøc n¨ng chñ yÕu cña mét chuyªn ngµnh khoa häc ®Òu ®−îc thùc hiÖn theo quan ®iÓm<br /> kÕt hîp nghiªn cøu khoa häc víi gi¶ng d¹y vµ ®µo t¹o, kÕt hîp nghiªn cøu víi t− vÊn khoa<br /> häc, kh«ng chØ cho §¶ng vµ ChÝnh phñ mµ cßn c¶ cho céng ®ång.<br /> Mét sè xuÊt b¶n phÈm gÇn ®©y ®· cè g¾ng qu¸n triÖt tinh thÇn ®ã. Ch¼ng h¹n, nh−<br /> cuèn s¸ch: “Ninh HiÖp - truyÒn thèng vµ ph¸t triÓn” (T« Duy Hîp chñ biªn, Nhµ xuÊt b¶n<br /> ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi-1997) lµ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu theo ®Þnh h−íng nghiªn cøu<br /> tÝch hîp lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu x· héi häc n«ng th«n, vËn dông vµo tr−êng hîp<br /> mét x· ®iÓn h×nh vÒ n¨ng lùc biÕt lµm giµu theo c¬ chÕ thÞ tr−êng ë §ång b»ng s«ng Hång.<br /> LuËn ¸n tiÕn sü khoa häc x· héi häc “Sù ph¸t triÓn n«ng th«n ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn c¶i<br /> c¸ch thÞ tr−êng” cña Bïi Quang Dòng, b¶o vÖ thµnh c«ng t¹i ViÖn Hµn l©m Khoa häc Nga<br /> (1996) lµ thµnh tÝch quan träng ®¸nh dÊu sù tiÕn triÓn cña x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam<br /> trong thËp kû 90.<br /> C«ng viÖc ®µo t¹o chuyªn gia x· héi häc n«ng th«n ®ang ®−îc tÝch cùc xóc tiÕn t¹i<br /> ViÖn X· héi häc, c¸c Khoa x· héi häc vµ Trung t©m nghiªn cøu x· héi häc.<br /> Gi¸o tr×nh x· héi häc n«ng th«n ®ang ®−îc hoµn thiÖn dïng cho c¸c bËc häc6: §¹i häc,<br /> Cao häc vµ nghiªn cøu sinh chuyªn ngµnh x· héi häc. §· cã 2 bµi viÕt chuyªn bµn vÒ vÊn ®Ò<br /> nµy. §ã lµ:<br /> + VÊn ®Ò hoµn thiÖn gi¸o tr×nh x· héi häc n«ng th«n. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4/1997.<br /> + §Æc ®iÓm ph©n-hîp ngµnh cña x· héi häc. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3/1998.<br /> Ngoµi ra còng ®· cã nh÷ng Ên phÈm chän läc giíi thiÖu x· héi häc n«ng th«n n−íc ngoµi.7<br /> Sau 10 n¨m thö nghiÖm cho thÊy cÊu tróc gi¸o tr×nh x· héi häc n«ng th«n nªn bao<br /> gåm 3 phÇn chÝnh: 1) NhËp m«n, 2) Néi dung c¬ b¶n, 3) øng dông.<br /> PhÇn NhËp m«n x· héi häc n«ng th«n bao gåm 5 vÊn ®Ò chÝnh: 1) Kh¸i niÖm s¬ bé vÒ<br /> chuyªn ngµnh x· héi häc n«ng th«n, 2) Kh¸i l−îc lÞch sö h×nh thµnh ph¸t triÓn chuyªn<br /> ngµnh x· héi häc n«ng th«n, 3) X¸c ®Þnh ®èi t−îng, ph−¬ng ph¸p ®Æc thï cña x· héi häc n«ng<br /> th«n, 4) C¬ cÊu néi dung, ®Æc ®iÓm ph©n-hîp ngµnh x· héi häc n«ng th«n vµ 5) VÞ trÝ, vai trß,<br /> ý nghÜa, t¸c dông cña x· héi häc n«ng th«n.<br /> PhÇn Néi dung c¬ b¶n bao gåm 5 chñ ®Ò lín: 1) Kh¸i niÖm x· héi n«ng th«n, 2) C¬ cÊu<br /> chøc n¨ng vµ hµnh ®éng x· héi n«ng th«n, 3) Tæ chøc vµ thiÕt chÕ x· héi n«ng th«n, vµ 4)<br /> BiÕn ®æi x· héi n«ng th«n. 5) T−¬ng t¸c gi÷a n«ng th«n víi m«i tr−êng.<br /> PhÇn øng dông bao gåm 3 vÊn ®Ò chÝnh: 1) Nguyªn t¾c øng dông x· héi häc n«ng<br /> th«n, 2) Kinh nghiÖm øng dông x· héi häc n«ng th«n trong nghiªn cøu vµ d¹y häc, 3) Kinh<br /> nghiÖm øng dông x· héi häc n«ng th«n trong t− vÊn vµ qu¶n lý x· héi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 6<br /> Xem, T« Duy Hîp: §Ò c−¬ng bµi gi¶ng X· héi häc n«ng th«n, ViÖn X· héi häc, Trung t©m Khoa häc X· héi vµ Nh©n<br /> v¨n Quèc gia-1995; Tèng V¨n Chung: §Ò c−¬ng bµi gi¶ng chuyªn ®Ò X· héi häc n«ng th«n, khoa X· héi häc, §¹i häc<br /> Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n, §¹i häc quèc gia Hµ Néi-1996.<br /> 7<br /> Xem T« Duy Hîp chän läc, giíi thiÖu: X· héi häc n«ng th«n (Tµi liÖu tham kh¶o n−íc ngoµi), Nxb Khoa häc X· héi.<br /> Hµ Néi-1997.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 14 X· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam-qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn<br /> <br /> HÖ vÊn ®Ò nghiªn cøu x· héi häc n«ng th«n d−íi d¹ng chung nhÊt ®· ®−îc x¸c ®Þnh<br /> trong ch−¬ng s¸ch “X· héi häc n«ng th«n”8, bao gåm:<br /> 1. C¸c vÊn ®Ò t−¬ng quan vµ t−¬ng t¸c gi÷a x· héi n«ng th«n víi m«i tr−êng.<br /> a. §« thÞ hãa n«ng th«n.<br /> b. TÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi vµ sù phô thuéc c¨n b¶n cña x· héi n«ng th«n vµo x· héi tæng thÓ.<br /> c. C«ng nghiÖp hãa n«ng nghiÖp vµ hiÖn ®¹i hãa x· héi n«ng nghiÖp - n«ng d©n - n«ng th«n.<br /> d. B¶o ®¶m c©n b»ng sinh th¸i nh©n v¨n ë ®Þa bµn n«ng th«n vµ c¶ ë ®Þa bµn ®« thÞ.<br /> 2. C¸c vÊn ®Ò t−¬ng quan vµ t−¬ng t¸c néi bé x· héi n«ng th«n.<br /> a.VÞ thÕ, vai trß cña c¸c nh©n vËt x· héi n«ng th«n (n«ng d©n, thî thñ c«ng, th−¬ng<br /> nh©n, trÝ thøc, v.v...).<br /> b. C¸c c¬ cÊu nh©n khÈu, lao ®éng nghÒ nghiÖp, ph©n tÇng x· héi cña c¸c nhãm x· héi<br /> n«ng th«n. Thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi cña chóng.<br /> c. C¸c thiÕt chÕ x· héi n«ng th«n: thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi cña c¸c thiÕt chÕ c¬<br /> b¶n nh− kinh tÕ, chÝnh trÞ, gia ®×nh, gi¸o dôc, y tÕ, t«n gi¸o, khoa häc, thÓ thao ë n«ng th«n.<br /> d. C¸c vÊn ®Ò x· héi kh¸c nh− lèi sèng n«ng th«n, v¨n hãa n«ng th«n, v¨n minh n«ng<br /> nghiÖp, tæ chøc vµ qu¶n lý x· héi n«ng th«n, v.v...<br /> Sau h¬n 10 n¨m §æi míi, x· héi ViÖt Nam nãi chung, ®Æc biÖt lµ x· héi n«ng th«n<br /> ®· cã sù thay ®æi mang tÝnh b−íc ngoÆt so víi thêi bao cÊp, song so víi nÒn t¶ng truyÒn<br /> thèng vÉn ch−a cã sù thay ®æi c¨n b¶n. XÐt theo quan ®iÓm lý thuyÕt tiÕn bé v¨n hãa -<br /> v¨n minh, cho ®Õn nay, x· héi n−íc ta vÉn ch−a tho¸t khái nÒn v¨n minh tiÓu n«ng cæ<br /> truyÒn hÇu nh− ®éc canh c©y lóa, thñ c«ng l¹c hËu, tù cung tù cÊp lµ chÝnh. Thèng kª<br /> quèc gia vµ quèc tÕ ®Òu cho thÊy xÊp xØ 80% d©n sè n«ng th«n9 , h¬n 70 % lao ®éng n«ng<br /> nghiÖp, ë n«ng th«n th× 90 % d©n sè n«ng nghiÖp, h¬n 80% lao ®éng thuÇn n«ng. Tû lÖ hé<br /> phi n«ng nghiÖp qu¸ thÊp, chØ cã 19,4%; cßn l¹i tuyÖt ®èi ®¹i bé phËn lµ hé n«ng nghiÖp.<br /> C¬ cÊu GDP n¨m 1997 cã vÎ t−¬ng øng víi tr×nh ®é kinh tÕ cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn:<br /> 1) N«ng nghiÖp: 27%, 2) C«ng nghiÖp vµ x©y dùng: 31% vµ 3) Th−¬ng nghiÖp vµ dÞch vô<br /> kh¸c: 42%; h¬n 70% lao ®éng lµm viÖc trong n«ng nghiÖp, mµ chØ ®ãng gãp cã 27% vµo<br /> GDP quèc gia, chøng tá n¨ng lùc n«ng nghiÖp hµng hãa qu¸ thÊp kÐm.<br /> Riªng ë n«ng th«n, tû lÖ c«ng nghiÖp + dÞch vô trong GDP chØ chiÕm kho¶ng 25%, ë<br /> §ång b»ng s«ng Hång l¹i cßn thÊp h¬n n÷a, chØ kho¶ng 20%, do ®ã vÉn ch−a t¹o ra ®−îc b−íc<br /> ngoÆt cña sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng-nghÒ nghiÖp theo h−íng phi n«ng nghiÖp hãa cao ®é.<br /> Trong n«ng nghiÖp, chuyÓn dÞch c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i qu¸ chËm ch¹p; ch¨n nu«i vÉn<br /> ch−a t¸ch khái trång trät ®Ó trë thµnh ngµnh kinh tÕ ®éc lËp, tû träng ch¨n nu«i chØ kho¶ng<br /> 30% tæng gi¸ trÞ s¶n l−îng n«ng nghiÖp. Gi¸ trÞ s¶n l−îng thãc lóa vÉn ¸p ®¶o trong tæng gi¸<br /> trÞ s¶n l−îng l−¬ng thùc quy thãc...<br /> ë mét sè Ýt lµng-x· v−ît tréi, giµu cã, ch¼ng h¹n nh− x· Ninh HiÖp (Gia L©m, Hµ<br /> Néi) ®· cã ®ét biÕn trong c¬ cÊu GDP theo h−íng hiÖn ®¹i hãa: phÇn ®ãng gãp cña n«ng<br /> <br /> <br /> 8<br /> Xem T« Duy Hîp. S®d. Tr. 62-63.<br /> 9<br /> Theo kÕt qu¶ s¬ bé cña Tæng ®iÒu tra d©n sè quèc gia 1.4/1999 th× d©n sè n«ng th«n chiÕm 76,5%<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  T« Duy Hîp 15<br /> <br /> nghiÖp chØ cßn 10%, th−¬ng nghiÖp vµ dÞch vô chiÕm trªn 60% GDP, cßn l¹i lµ ®ãng gãp cña<br /> c«ng nghiÖp; nh−ng do ch−a cã c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i mµ chØ cã tiÓu thñ c«ng nghiÖp, ch−a cã<br /> thÞ tr−êng hiÖn ®¹i mµ chØ cã dÞch vô, bu«n b¸n nhá; cho nªn gi¸ trÞ s¶n l−îng phi n«ng<br /> nghiÖp h¹n chÕ. N¨m 1997, GDP b×nh qu©n trªn ®Çu ng−êi ®¹t 5 triÖu ®ång ViÖt Nam, vµo<br /> lo¹i kh¸ gi¶ nhÊt n«ng th«n, song vÉn kh«ng thÓ s¸nh ®−îc víi møc sèng ®« thÞ vµ vÉn ë d−íi<br /> møc giíi h¹n nghÌo cña thÕ giíi.<br /> Víi ®iÓm xuÊt ph¸t chung qu¸ thÊp kÐm nh− vËy, thµnh tÝch cña h¬n10 n¨m ®æi<br /> míi rÊt ®¸ng kÓ, nh−ng ch−a v÷ng ch¾c, “Tõ gi÷a n¨m 1997, ®Æc biÖt 6 th¸ng ®Çu n¨m<br /> 1998, nÒn kinh tÕ cã nhiÒu biÓu hiÖn t¨ng tr−ëng chËm l¹i, nh− tèc ®é t¨ng GDP chØ<br /> kho¶ng trªn d−íi 6%/ n¨m, gi¸ trÞ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp t¨ng xÊp xØ 10%/ n¨m, n«ng<br /> nghiÖp chØ kho¶ng 3,5%/ n¨m, tû lÖ l¹m ph¸t xÊp xØ 10%/ n¨m. Trong x· héi n«ng th«n<br /> mét sè n¬i béc lé nhiÒu m©u thuÉn míi kh¸ gay g¾t. §ã lµ tÖ tham nhòng vµ mÊt d©n chñ<br /> trong ®éi ngò c¸n bé c¸c cÊp; nhiÒu viÖc lµm tr¸i ph¸p luËt; viÖc huy ®éng søc d©n ch−a<br /> phï hîp víi kh¶ n¨ng cña d©n, v.v...”.<br /> LÊy l¹i ®µ t¨ng tr−ëng æn ®Þnh vµ tiÕp tôc chiÕn l−îc ph¸t triÓn bÒn v÷ng ph¶i lµ ®Þnh<br /> h−íng chung, c¬ b¶n nhÊt cña x· héi n«ng th«n ViÖt Nam nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng.<br /> ChÝnh nhê cã triÕt lý ph¸t triÓn bÒn v÷ng mµ ta cã c¬ së lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p luËn míi ®Ó<br /> kh«ng chØ phª ph¸n, kh¾c phôc nh÷ng lÖch l¹c, sai lÇm cùc ®oan mµ cßn hoµn thiÖn ph−¬ng ¸n tèi<br /> −u cña chiÕn l−îc ph¸t triÓn tæng hîp kinh tÕ-x· héi n«ng th«n.<br /> Nh− vËy, chiÕn l−îc ph¸t triÓn tæng hîp kinh tÕ-x· héi n«ng th«n ViÖt Nam ngµy nay<br /> ph¶i dùa trªn c¬ së chñ thuyÕt ph¸t triÓn bÒn v÷ng víi c¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n sau ®©y :<br /> 1. §¶m b¶o m«i tr−êng æn ®Þnh, bÒn v÷ng.<br /> 2. §Èy m¹nh c¸c qu¸ tr×nh thÞ tr−êng hãa, ®« thÞ hãa, c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa<br /> ®Ó n©ng cao møc sèng vµ ®Æc biÖt lµ chÊt l−îng cuéc sèng cña n«ng d©n, n«ng th«n.<br /> 3. §Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa kiÓu míi, nh»m ®¹t môc tiªu chung lµ d©n giµu, n−íc<br /> m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh, hiÖn ®¹i.<br /> N«ng th«n ViÖt nam kh«ng cã con ®−êng lùa chän nµo kh¸c, ngoµi con ®−êng ph¸t<br /> triÓn theo h−íng t¨ng c−êng c¸c qu¸ tr×nh thÞ tr−êng hãa, ®« thÞ hãa, c«ng nghiÖp hãa vµ<br /> hiÖn ®¹i hãa cao ®é. Song vÊn ®Ò lµ ph¶i theo kiÓu míi, nghÜa lµ theo chñ thuyÕt ph¸t<br /> triÓn bÒn v÷ng.<br /> TriÕt lý tham gia cã thÓ coi nh− hÖ qu¶ tÊt yÕu cña triÕt lý ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Vµ nã<br /> còng kh«ng xa l¹ mµ rÊt ®ång thuËn víi c¬ chÕ qu¶n lý ®−îc §¶ng vµ Nhµ n−íc ta x¸c ®Þnh tõ<br /> l©u: “§¶ng l·nh ®¹o-Nhµ n−íc qu¶n lý-Nh©n d©n lµm chñ”.<br /> Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu tham gia sÏ thÝch hîp nhÊt cho viÖc thÊm nhuÇn triÕt<br /> lý tham gia vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng.<br /> Víi ph−¬ng ph¸p luËn nµy, nhµ x· héi häc n«ng th«n thùc hiÖn c¶ 4 chøc n¨ng c¬<br /> b¶n cña mét chuyªn ngµnh khoa häc x· héi: 1) Nghiªn cøu khoa häc, 2) Gi¶ng d¹y, ®µo<br /> t¹o chuyªn gia khoa häc, 3) T− vÊn khoa häc vµ 4) Qu¶n lý khoa häc qu¸ tr×nh ph¸t triÓn<br /> kinh tÕ-x· héi.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 16 X· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam-qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn<br /> <br /> Mét hÖ thèng tæ chøc-thiÕt chÕ x· héi míi qu¸n triÖt tinh thÇn triÕt lý tham gia vµ<br /> ph¸t triÓn bÒn v÷ng sÏ ®−îc x©y dùng theo m« h×nh ho¹t ®éng tham gia, thèng nhÊt ý chÝ<br /> vµ hµnh ®éng trong tam gi¸c thÓ chÕ: x· héi d©n sù-nhµ n−íc-thÞ tr−êng víi sù tham gia<br /> tÝch cùc cña c¸c nh©n tè quan träng kh¸c nh− nghiªn cøu khoa häc, c«ng t¸c x· héi,<br /> truyÒn th«ng ®¹i chóng...<br /> Tãm l¹i, cã ý nghÜa then chèt trong ®Þnh h−íng ph¸t triÓn chuyªn ngµnh x· héi häc<br /> n«ng th«n ViÖt Nam ngµy nay lµ tÝch cùc gãp phÇn hoµn thiÖn vµ triÓn khai chiÕn l−îc ph¸t<br /> triÓn tæng hîp kinh tÕ-x· héi n«ng th«n, ®Èy m¹nh ®ång bé c¸c qu¸ tr×nh thÞ tr−êng hãa, ®«<br /> thÞ hãa, c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa kiÓu míi nh»m ®¹t môc tiªu chung lµ d©n giµu, n−íc<br /> m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh.<br /> NhiÖm vô nghiªn cøu c¬ b¶n lµ hoµn thiÖn c¬ së lý luËn khoa häc cña chiÕn l−îc ph¸t<br /> triÓn tæng hîp kinh tÕ-x· héi n«ng th«n, ®ã chÝnh lµ nguyªn t¾c tÝch hîp chñ thuyÕt ph¸t<br /> triÓn bÒn v÷ng víi ph−¬ng ph¸p luËn tham gia vµ víi ®Þnh h−íng gi¸ trÞ Dung Hîp v¨n hãa-<br /> v¨n minh nh− mét h»ng tÝnh lÞch sö cña v¨n hãa-v¨n minh ViÖt Nam.<br /> Nh÷ng nghiªn cøu øng dông ph¶i thiÕt thùc t− vÊn, hç trî ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi<br /> n«ng th«n; ®Æc biÖt lµ t− vÊn, hç trî ph¸t triÓn céng ®ång x·/ th«n ( c¸c dù ¸n xãa ®ãi gi¶m<br /> nghÌo, t¹o viÖc lµm, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng, ph¸t triÓn dÞch vô x· héi v.v...), kÕt hîp nghiªn<br /> cøu c¬ b¶n víi nghiªn cøu øng dông, kÕt hîp nghiªn cøu khoa häc víi gi¶ng d¹y, ®µo t¹o khoa<br /> häc vµ víi c«ng t¸c t− vÊn, hç trî céng ®ång - ®ã lµ ph−¬ng ch©m hiÖn ®¹i hãa chuyªn ngµnh<br /> x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam ngµy nay.<br /> ý nghÜa vµ t¸c dông cña chuyªn ngµnh x· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam kh«ng chØ giíi<br /> h¹n trong khu vùc x· héi n«ng th«n mµ cßn cho toµn bé x· héi ViÖt Nam, bëi lÏ ngay c¶ trong<br /> mét tÇm nh×n dµi h¹n, ViÖt Nam c¬ b¶n vÉn cßn lµ mét n−íc n«ng nghiÖp, n«ng th«n ®ang<br /> trªn ®−êng ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />