Vài nét về xã hội học nông thôn châu Âu qua tạp chí Sociogogia Ruralis - Mai Huy Bích

X· héi häc thÕ giíi X· héi häc sè 2 (102), 2008 95<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Vµi nÐt vÒ x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u<br /> qua t¹p chÝ “Sociologia ruralis”<br /> <br /> mai huy BÝch<br /> <br /> <br /> “Sociologia ruralis” (X· héi häc n«ng th«n) lµ t¹p chÝ khoa häc x· héi dµnh ®Ó<br /> nghiªn cøu n«ng th«n vµ do Héi x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u (European society for<br /> rural sociology, ESRS) xuÊt b¶n b»ng tiÕng Anh tõ n¨m 1960, ra ba th¸ng mét kú.<br /> Môc ®Ých cña t¹p chÝ lµ ph¶n ¸nh sù ®a d¹ng cña nghiªn cøu khoa häc x· héi ch©u<br /> ¢u vÒ c¸c khÝa c¹nh kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi vµ v¨n hãa cña n«ng th«n vµ c¸c vÊn ®Ò<br /> liªn quan. D­íi ®©y xin giíi thiÖu vµi nÐt chung vÒ t×nh h×nh x· héi häc n«ng th«n<br /> ch©u ¢u qua ph¶n ¸nh trªn t¹p chÝ vµ mét sè chñ ®Ò næi bËt trªn nh÷ng sè ra gÇn<br /> ®©y. Tuy nhiªn, do kh¶ n¨ng cã h¹n, bµi viÕt nµy chØ nªu lªn vµi nÐt rÊt s¬ l­îc, chø<br /> kh«ng tham väng th©u tãm nh÷ng ®Æc ®iÓm bao qu¸t vÒ x· héi häc n«ng th«n vèn<br /> hÕt søc phong phó ë ch©u ¢u.<br /> Sù chuyÓn biÕn m« h×nh lý luËn chung<br /> NÕu coi “m« h×nh chuÈn” (paradigm) lµ hÖ thèng c¸c quy t¾c vÒ lý thuyÕt vµ<br /> ph­¬ng ph¸p luËn mµ céng ®ång khoa häc nhÊt trÝ coi lµ chuÈn cÇn tu©n theo, c¸c<br /> c«ng cô nªn sö dông, c¸c vÊn ®Ò ph¶i nghiªn cøu, còng nh­ c¸c quy chuÈn ®Ó ®¸nh<br /> gi¸ nghiªn cøu, th× theo nhËn xÐt cña mét t¸c gi¶, x· héi häc n«ng th«n lµ mét chuçi<br /> kÕ tiÕp nhau cña nhiÒu “m« h×nh chuÈn”. Nãi c¸ch kh¸c, x· héi häc n«ng th«n ®· tr¶i<br /> qua nhiÒu “m« h×nh chuÈn” kh¸c nhau. Chóng ta cã thÓ thÊy ®iÒu ®ã th«ng qua vµi<br /> vÝ dô nh­ sau:<br /> 1. T­ duy lý thuyÕt vÒ nh÷ng ®Æc ®iÓm quan träng, nÒn t¶ng cña c¸c céng<br /> ®ång n«ng th«n (cô thÓ nh­ quy m« d©n sè, mËt ®é vµ lo¹i h×nh tô c­) næi tréi vµ chi<br /> phèi x· héi häc cho ®Õn nh÷ng n¨m 1950. T¸c phÈm “Principles of rural-urban<br /> sociology” (Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña x· héi häc n«ng th«n - ®« thÞ) cña Sorokin vµ<br /> Zimmerman (1929) lµ v¨n b¶n ®Þnh h×nh x· héi häc n«ng th«n kh«ng riªng ë Mü, mµ<br /> cßn ë c¶ ch©u ¢u. Nh­ vËy, x· héi häc n«ng th«n vÒ c¬ b¶n lµ x· héi häc vÒ c¸c céng<br /> ®ång n«ng th«n.<br /> 2. Tõ nh÷ng n¨m 1950 ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 1970, c¸c quan ®iÓm t©m lý x·<br /> héi chiÕm ­u thÕ, vµ hä tËp trung vµo nh÷ng chñ ®Ò nh­ sù khuÕch t¸n nh÷ng ®Æc<br /> ®iÓm vµ biÕn ®æi tõ ®« thÞ vÒ n«ng th«n, sù më réng m¹ch suy luËn vÒ ®« thÞ - n«ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 96 Vµi nÐt vÒ x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u qua t¹p chÝ “Sociologia ruralis”<br /> <br /> th«n sang c¸c qu¸ tr×nh vi m« nh­ kh¸t väng vÒ gi¸o dôc vµ ®­êng c«ng danh v.v.<br /> Nh·n quan t©m lý x· héi nµy ®· cung cÊp c¬ së lý luËn cho mét sù thay ®æi nhanh<br /> chãng sang nghiªn cøu ®Þnh l­îng thêi kú nµy.<br /> 3. B¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 1970, x· héi häc n«ng th«n tr¶i qua nhiÒu biÕn ®æi<br /> kh¸c n÷a mµ quan träng nhÊt lµ sù næi lªn cña c¸i gäi lµ “x· héi häc n«ng th«n míi”<br /> (new rural sociology). LÜnh vùc häc thuËt nµy thÞnh hµnh tr­íc hÕt vµ chñ yÕu t¹i<br /> Mü, nh­ng còng lan sang ch©u ¢u. Nh­ mét t¸c gi¶ ®· v¹ch râ, “x· héi häc n«ng<br /> th«n míi” thùc ra ®­îc nhËp tõ bªn ngoµi vµo x· héi häc, vµ ®i vµo theo nhiÒu con<br /> ®­êng kh¸c nhau. Lý do lµ nh÷ng ®ãng gãp quyÕt ®Þnh cho “x· héi häc n«ng th«n<br /> míi” chñ yÕu lµ mang tÝnh chÊt ngo¹i sinh: viÖc chiÕm h÷u c¸c c«ng cô lý thuyÕt tõ<br /> lÜnh vùc x· héi häc vÒ ph¸t triÓn vµ c¸c nghiªn cøu n«ng d©n, sù t×nh cê “t¸i ph¸t<br /> hiÖn” s¸ch b¸o kinh ®iÓn ®å sé trong kinh tÕ chÝnh trÞ vµ nh©n häc n«ng nghiÖp (cña<br /> Kausky, Chayanov vµ Lenin) vµ sù “gia nhËp t×nh cê” vµo x· héi häc n«ng th«n cña<br /> c¸c nhµ x· héi häc kh«ng chuyªn vÒ n«ng th«n (Buttel, 2001: 167). Chóng ta h·y<br /> dõng l¹i thö t×m hiÓu ®«i chót vÒ “x· héi häc n«ng th«n míi”.<br /> Thùc chÊt ®©y chÝnh lµ t­ t­ëng m¸c-xÝt, nh­ng kh«ng ph¶i m¸c-xÝt kinh ®iÓn<br /> nh­ trong nguyªn b¶n c¸c t¸c phÈm cña Marx, Engels, mµ ®· söa ®æi vµ më réng<br /> (th­êng b»ng c¸ch tiÕp thu nh÷ng ý t­ëng thuéc c¸c tr­êng ph¸i kh¸c), ®­îc gäi lµ<br /> chñ nghÜa M¸c míi (neo-Marxism). Lý do th× nhiÒu, nh­ng tr­íc hÕt lµ vµo nh÷ng<br /> n¨m 1970 xuÊt hiÖn hµng t¸ c«ng tr×nh më ®­êng mang tinh thÇn m¸c-xÝt míi, vµ<br /> mét sè c«ng tr×nh ®Õn gÇn ®©y vÉn cßn gi¸ trÞ vµ ¶nh h­ëng.<br /> Thø hai, nh·n quan m¸c-xÝt míi ®­a ra mét ph­¬ng thøc lý gi¶i mang tÝnh<br /> chÊt cÊu tróc hoµn thiÖn h¬n, tho¶ ®¸ng h¬n mµ truyÒn thèng x· héi häc n«ng th«n<br /> cho ®Õn lóc ®ã vÉn thiÕu.<br /> Thø ba, chñ nghÜa M¸c míi ®Æc biÖt thÝch hîp víi lµn sãng phª ph¸n vµ bÊt<br /> m·n ®ang d©ng cao ®èi víi c¸c chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp vµ hiÖn ®¹i hãa n«ng th«n<br /> thêi Êy.<br /> Chñ nghÜa M¸c míi kh«ng cã thêi ®iÓm nµo thèng trÞ x· héi häc n«ng th«n,<br /> nh­ng vµo cuèi nh÷ng n¨m 1970 vµ 1980, nã t¹o ra ch­¬ng tr×nh nghÞ sù vµ ®Æt ra<br /> nh÷ng c©u hái quan träng nhÊt thêi ®¹i ®ã (Buttel, 2001: 167).<br /> Trong “x· héi häc n«ng th«n míi” cã hai nh¸nh chñ ®¹o. Mét lµ chñ nghÜa<br /> M¸c kiÓu Chayanov (Chayanovian Marxism). §©y lµ sù lai t¹p gi÷a nh÷ng nghiªn<br /> cøu vÒ n«ng d©n theo tinh thÇn chñ nghÜa M¸c víi lý thuyÕt cña A.V. Chayanov (nhµ<br /> kinh tÕ häc n«ng d©n Nga ®Çu thÕ kû XX, ng­êi ®· ®­a ra kh¸i niÖm ®­îc gäi tªn lµ<br /> “®­êng dèc Chayanov” ®Ó m« t¶ møc ®é sö dông ruéng ®Êt kh¸c nhau ë hai hÖ thèng<br /> n«ng nghiÖp t­¬ng ph¶n nhau: khan hiÕm lao ®éng vµ d­ lao ®éng).<br /> Hai lµ kinh tÕ chÝnh trÞ n«ng nghiÖp theo tinh thÇn Lenin míi. Ng­êi ta cho<br /> r»ng cã xu h­íng m¹nh mÏ tiÕn tíi ph©n hãa vµ ph©n cùc giai cÊp trong n«ng<br /> nghiÖp, dÉn tíi h×nh thµnh c¸c giai cÊp ®èi ®Þch lµ c¸c nhµ t­ b¶n n«ng nghiÖp vµ<br /> nh÷ng ng­êi lao ®éng n«ng th«n. Tuy nhiªn, nh÷ng nghiªn cøu n«ng nghiÖp theo<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 97<br /> <br /> tinh thÇn Lenin míi kh«ng bao giê giµnh ®­îc vÞ trÝ næi tréi trong “x· héi häc n«ng<br /> th«n míi”.<br /> §Õn l­ît m×nh, nh¸nh m¸c-xÝt kiÓu Chayanov còng rÊt ph©n hãa vµ kh¸c biÖt<br /> néi t¹i. Mét sè t¸c gi¶ m¸c-xÝt kiÓu Chayanov nhÊn m¹nh sù ph©n tÝch theo chøc<br /> n¨ng luËn vÒ n«ng d©n vµ canh t¸c gia ®×nh. Hä cho r»ng chóng thùc hiÖn nh÷ng<br /> chøc n¨ng quan träng ®èi víi t­ b¶n nh­ s¶n xuÊt l­¬ng thùc thùc phÈm gi¸ rÎ, t¹o<br /> ra n¬i n­¬ng th©n cho nh÷ng lao ®éng d­ thõa vµ gióp ®¶m b¶o tÝnh hîp thøc cho<br /> chñ nghÜa t­ b¶n. Nh÷ng ng­êi kh¸c nhÊn m¹nh nÐt kh¸c biÖt cña n«ng nghiÖp so<br /> víi c¸c khu vùc kinh tÕ kh¸c, vµ cho r»ng nÐt riªng cña n«ng nghiÖp ®· dÉn tíi sù<br /> t¨ng c­êng nÒn s¶n xuÊt hµng hãa nhá hay c¸c h×nh thøc s¶n xuÊt theo hé.<br /> Mét sè kh¸c n÷a th× cho r»ng nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt ®éc lËp hay s¶n xuÊt<br /> hµng hãa nhá cã xu h­íng bÞ gép vµo t­ b¶n n«ng nghiÖp hay c«ng nghiÖp (cô thÓ<br /> nh­ hä sa vµo nî nÇn, phô thuéc vµo c«ng viÖc lµm thªm ngoµi canh n«ng, vµ ®­îc<br /> tr¶ thï lao), vµ do vËy theo nghÜa nµo ®ã mang bÒ ngoµi lµ nh÷ng ng­êi lµm viÖc lÊy<br /> l­¬ng, hoÆc vÒ mÆt chøc n¨ng vµ vai trß hä gièng víi mét ng­êi v« s¶n n«ng nghiÖp.<br /> “X· héi häc n«ng th«n míi” cã bèn ®Æc ®iÓm sau:<br /> Thø nhÊt, cã nhiÒu sù trao ®æi lÉn nhau gi÷a c¸c nghiªn cøu n«ng nghiÖp<br /> (agrarian studies) vµ x· héi häc vÒ sù ph¸t triÓn. C¶ hai ®Òu chÞu ¶nh h­ëng m¹nh<br /> mÏ cña thuyÕt hiÖn ®¹i hãa vµ thuyÕt khuÕch t¸n tõ nh÷ng n¨m 1950 ®Õn ®Çu<br /> nh÷ng n¨m 1970. Sù næi lªn cña nh÷ng nghiªn cøu vÒ ph¸t triÓn theo tinh thÇn m¸c-<br /> xÝt ®· ®i tr­íc vµ ¶nh h­ëng m¹nh mÏ ®Õn “x· héi häc n«ng th«n míi”.<br /> Thø hai, hÖ vÊn ®Ò cña “x· héi häc n«ng th«n míi” ban ®Çu chÞu ¶nh h­ëng<br /> cña quan hÖ x· héi trong n«ng nghiÖp vµ chÝnh trÞ thêi kú ®ã.<br /> T¹i Mü, nh÷ng n¨m 1970 lµ thêi kú rÊt kh¸c biÖt: n«ng d©n víi t­ c¸ch mét<br /> giai cÊp gi¶i thÓ rÊt chËm so víi dù ®o¸n, vµ do ng­êi ta di c­ trë l¹i n«ng th«n, nªn<br /> n«ng th«n ®· t¸i sinh, chø kh«ng tµn lôi ®i. HÖ vÊn ®Ò then chèt cña “x· héi häc<br /> n«ng th«n míi” lµ ph¶i lý gi¶i ®­îc søc sèng dai d¼ng cña canh t¸c gia ®×nh/giai cÊp<br /> n«ng d©n.<br /> Thø ba, “x· héi häc n«ng th«n míi” tiÕp cËn n«ng nghiÖp b»ng c¸ch cho r»ng<br /> nhµ n­íc quèc gia lµ ®¬n vÞ ph©n tÝch hiÓn nhiªn, vµ b»ng c¸ch g¸n sù n¨ng ®éng cña<br /> n«ng nghiÖp phÇn lín cho c¸c hiÖn t­îng néi sinh (nh­ c¬ cÊu giai cÊp cña n«ng<br /> nghiÖp, gi¸ thµnh s¶n phÈm, nh÷ng thay ®æi trong c«ng nghÖ n«ng nghiÖp).<br /> Thø t­, “x· héi häc n«ng th«n míi” lµ mét c¸ch nh×n mang tÝnh chÊt kinh tÕ<br /> chÝnh trÞ vµ kinh tÕ nh©n häc vÒ n«ng nghiÖp theo nghÜa nã cã xu h­íng Ýt chó ý trùc<br /> tiÕp ®Õn nhµ n­íc vµ chÝnh trÞ. NghÜa lµ vai trß cña nhµ n­íc phÇn lín ®­îc quy vÒ<br /> nh÷ng chøc n¨ng mµ nhµ n­íc thùc hiÖn ®èi víi t­ b¶n vµ lao ®éng (sù tÝch lòy vµ<br /> hîp thøc hãa) (Buttel, 2001: 168-170).<br /> Tuy nhiªn, “x· héi häc n«ng th«n míi” kh«ng kÐo dµi l©u, mµ mÊt hót sau Ýt<br /> n¨m g©y nhiÒu ¶nh h­ëng. Vµo cuèi thÕ kû XX, “x· héi häc n«ng th«n míi” gÇn nh­<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 98 Vµi nÐt vÒ x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u qua t¹p chÝ “Sociologia ruralis”<br /> <br /> ®· bÞ bá l¹i ®»ng sau. B©y giê rÊt hiÕm khi c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn cña “x· héi häc<br /> n«ng th«n míi” ®­îc trÝch dÉn vµ dïng lµm chç dùa cho c¸c kh¶o s¸t thùc nghiÖm<br /> n÷a. Cã thÓ nªu ra mÊy lý do nh­ sau:<br /> Thø nhÊt, sù sôp ®æ cña c¸c chÕ ®é x· héi chñ nghÜa nhµ n­íc ë Liªn X« vµ<br /> §«ng ¢u ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ, lµm c¸c ý t­ëng vÒ nhµ n­íc, hÖ t­ t­ëng v.v. vèn b¾t<br /> rÔ trong chñ nghÜa M¸c kh«ng cßn hîp thøc ë ph­¬ng T©y.<br /> Thø hai, chñ nghÜa M¸c mang d¸ng vÎ cña mét häc thuyÕt theo môc ®Ých luËn<br /> (teological) vµ chøc n¨ng luËn. C¸c lý thuyÕt nµy ®· bÞ mÊt rÊt nhiÒu tÇm ¶nh h­ëng.<br /> Thø ba, tÝnh chÊt x· héi cña thêi ®¹i, vµ sù næi lªn c¸c “phong trµo x· héi<br /> míi”, vai trß suy gi¶m cña giai cÊp c«ng nh©n víi t­ c¸ch lµ t¸c nh©n lÞch sö cña sù<br /> biÕn ®æi vµ tèc ®é nhanh chãng kh¸c th­êng cña sù truyÒn b¸ c¸c h×nh th¸i v¨n hãa<br /> ra toµn cÇu ®· khiÕn cho chñ nghÜa M¸c míi cã xu h­íng lçi mèt.<br /> Thø t­, mÆc dï chñ nghÜa M¸c míi cuèi thÕ kû XX cã nh÷ng ®ãng gãp ®Çy Ên<br /> t­îng vµo viÖc hiÓu biÕt ®éng th¸i kinh tÕ - chÝnh trÞ cña sù ph¸t triÓn chñ nghÜa t­<br /> b¶n sau chiÕn tranh - nhÊt lµ “chñ nghÜa t­ b¶n phóc lîi” vµ “chñ nghÜa Ford”, song<br /> quan ®iÓm nµy Ýt thµnh c«ng trong viÖc lý gi¶i nh÷ng mÉu h×nh toµn cÇu hãa, sù sa<br /> sót vai trß cña giai cÊp x· héi, vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cã liªn quan cña chñ nghÜa t­ b¶n<br /> hËu kú vµ “chñ nghÜa hËu Ford”. Nãi c¸ch kh¸c, chñ nghÜa M¸c míi lý gi¶i ®­îc h×nh<br /> thøc tæ chøc s¶n xuÊt cña chñ nghÜa t­ b¶n tiªn tiÕn ®Çu thÕ kû XX (chñ nghÜa Ford),<br /> nh­ng kh«ng gi¶i thÝch thµnh c«ng chÕ ®é c«ng ¨n viÖc lµm mÒm dÎo linh ho¹t cña tæ<br /> chøc lao ®éng ®Ó thÝch nghi víi nÒn kinh tÕ toµn cÇu cuèi thÕ kû XX (chñ nghÜa hËu<br /> Ford) (Scott et al., 2005: 224).<br /> Thø n¨m, nh÷ng n¨m 1980 vµ 1990 chøng kiÕn sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu quan<br /> ®iÓm thay thÕ chñ nghÜa M¸c míi, mµ hÇu hÕt theo thuyÕt Weber míi. Nh÷ng quan<br /> ®iÓm nµy cã ­u thÕ so víi chñ nghÜa M¸c míi trong viÖc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng xu h­íng<br /> v¨n hãa vµ chÝnh trÞ cña chñ nghÜa t­ b¶n hËu kú.<br /> Thø s¸u, cuéc khñng ho¶ng canh n«ng quèc tÕ nh÷ng n¨m 1980 vµ sù vËn<br /> ®éng xuyªn biªn giíi å ¹t cña vèn tiÒn tÖ ®· xãi mßn mét sè tiÒn ®Ò mÆc ®Þnh then<br /> chèt cña “x· héi häc n«ng th«n míi”. Cuéc khñng ho¶ng nµy g©y hoµi nghi ®èi víi<br /> tiªn ®Ò mÆc ®Þnh r»ng canh t¸c gia ®×nh cã søc sèng l©u bÒn, vµ cïng sù vËn ®éng<br /> cña ®ång vèn, nã còng xãi mßn tiªn ®Ò mÆc ®Þnh coi nhµ n­íc quèc gia ®­¬ng nhiªn<br /> lµ ®¬n vÞ ph©n tÝch. Tãm l¹i, “vÊn ®Ò n«ng nghiÖp” kh«ng cßn nãng n÷a.<br /> Thø b¶y, nÕu xÐt tÇm quan träng ngµy cµng t¨ng cña x· héi häc m«i tr­êng ë<br /> thËp kû qua, th× c¸i di s¶n lý thuyÕt chØ xÐt con ng­êi mµ kh«ng tÝnh ®Õn m«i tr­êng<br /> cña chñ nghÜa M¸c ®· gãp phÇn khiÕn nã mÊt ®i vÞ thÕ cña m×nh (Buttel, 2001: 170).<br /> 4. Tõ cuèi nh÷ng n¨m 1980, x· héi häc vÒ n«ng nghiÖp b¾t ®Çu b­íc sang mét<br /> biÕn ®æi s©u s¾c. Nghiªn cøu n«ng nghiÖp nh÷ng n¨m 1990 Ýt g¾n kÕt vÒ lý thuyÕt<br /> h¬n “x· héi häc n«ng th«n míi” håi ®Çu nh÷ng n¨m 1980.<br /> Cã hai dßng t­ t­ëng míi næi lªn vµ muèn t×m sù thèng trÞ vÒ mÆt häc thuËt,<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 99<br /> <br /> vµ c¶ hai ®Òu mang tÝnh chÊt v¨n hãa luËn hoÆc chñ quan (kh¸c h¼n víi xu h­íng<br /> mang nÆng tÝnh chÊt kinh tÕ chÝnh trÞ cña “x· héi häc n«ng th«n míi”). §ã lµ tr­êng<br /> ph¸i Wageningen vµ nh÷ng “nghiªn cøu n«ng th«n theo b­íc ngoÆt v¨n hãa”<br /> (cultural turn rural studies).<br /> Tr­êng ph¸i Wageningen mang tinh thÇn Chayanov míi. Nã dùa trªn c¬ së<br /> quan ®iÓm h­íng vÒ ng­êi hµnh ®éng, vµ chiÕm vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng ë B¾c ¢u<br /> h¬n lµ ë Mü. §Þnh ®Ò c¬ b¶n cña tr­êng ph¸i nµy cho r»ng nh÷ng ng­êi canh t¸c<br /> n«ng tr¹i lµ ng­êi hµnh ®éng tÝch cùc, rÊt hiÓu biÕt, do ®ã hä cã xu h­íng ph¸t triÓn<br /> nh÷ng quan niÖm d©n gian (folk concepts) vµ “phong c¸ch canh t¸c” (farming styles).<br /> Nh÷ng c¸i ®ã cho phÐp hä t¸i t¹o doanh nghiÖp cña m×nh ngay dï ph¶i ®èi mÆt víi<br /> nh÷ng xu thÕ ®ång nhÊt hãa cña chñ nghÜa t­ b¶n hËu kú. Tr­êng ph¸i nµy tranh<br /> luËn víi nÒn kinh tÕ chÝnh trÞ häc nãi chung trªn c¬ së cho r»ng nÒn kinh tÕ chÝnh trÞ<br /> häc mang nÆng tÝnh chÊt cÊu tróc luËn vµ tiÒn ®Þnh chñ nghÜa.<br /> Nh÷ng nghiªn cøu n«ng th«n theo b­íc ngoÆt sang v¨n hãa th× cã xu h­íng<br /> b¸c bá “x· héi häc n«ng th«n míi” v× nã nÆng vÒ nÒn kinh tÕ chÝnh trÞ häc n«ng<br /> nghiÖp. Thay vµo ®ã, hä muèn nhÊn m¹nh v¨n hãa ®Ó ®ãng gãp nh÷ng c«ng cô míi<br /> cho viÖc ph©n tÝch quan hÖ quyÒn lùc n«ng th«n.<br /> Gièng nh­ tr­êng ph¸i Wageningen, nh÷ng nghiªn cøu nhÊn m¹nh v¨n hãa<br /> cã nhiÒu ¶nh h­ëng ë ch©u ¢u h¬n B¾c Mü (Buttel, 2001: 172-173).<br /> Tãm l¹i, cho ®Õn nay, x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u ®· tr¶i qua sù thay ®æi Ýt<br /> nhÊt bèn m« h×nh lý luËn chung: céng ®ång n«ng th«n, t©m lý x· héi, kinh tÕ häc<br /> chÝnh trÞ (tøc “x· héi häc n«ng th«n míi”), vµ m« h×nh nhÊn m¹nh yÕu tè v¨n hãa –<br /> chñ quan. Sù thay ®æi m« h×nh lý luËn chung kh«ng chØ ph¶n ¸nh nh÷ng mèt thêi<br /> th­îng trong häc thuËt, mµ cßn thÓ hiÖn nh÷ng nç lùc nh»m hiÓu biÕt n«ng th«n mét<br /> c¸ch s©u s¾c, ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn h¬n.<br /> Sau khi ®iÓm qua sù chuyÓn biÕn vÒ m« h×nh lý luËn chung, d­íi ®©y chóng<br /> ta sÏ xem xÐt mét ph­¬ng h­íng nghiªn cøu, mét chñ ®Ò cô thÓ nh­ng bao trïm c¸c<br /> nghiªn cøu thùc nghiÖm trong x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u.<br /> Suy nghÜ l¹i vÒ mèi quan hÖ tù nhiªn - x· héi - n«ng th«n<br /> Khi ph©n biÖt n«ng th«n víi ®« thÞ, mét trong nh÷ng kh¸c biÖt th­êng ®­îc<br /> nªu ra lµ mèi quan hÖ víi tù nhiªn. N«ng th«n ®­îc coi lµ gÇn gòi vµ g¾n liÒn víi tù<br /> nhiªn, trong khi ®« thÞ lµ xa vµ t¸ch rêi tù nhiªn. Nh­ vËy, tù nhiªn vèn lµ mét hßn<br /> ®¸ t¶ng trong quan niÖm vÒ tÝnh chÊt n«ng th«n. CÆp l­ìng ph©n "tù nhiªn - x· héi"<br /> vµ "tù nhiªn - v¨n minh" lµ nÒn t¶ng cho sù ph©n chia ®« thÞ - n«ng th«n trong v¨n<br /> ch­¬ng, nghÖ thuËt, chÝnh s¸ch nhµ n­íc vµ ng«n tõ th«ng th­êng, còng nh­ cho c¶<br /> mét ngµnh ®Þa lý häc mang nÆng tÝnh chÊt ®¹o ®øc. §©y lµ mét ngµnh häc thuËt vèn<br /> g¾n n«ng th«n víi tù nhiªn vµ ®­a nã lªn thµnh thø kh«ng gian ®¸ng quý h¬n, thanh<br /> khiÕt h¬n vµ cao c¶ h¬n thµnh thÞ. Tõ ®ã suy ra r»ng b¶o vÖ tù nhiªn lµ b¶o vÖ n«ng<br /> th«n vµ ng­îc l¹i. Ng­êi ta cho r»ng tù nhiªn tù nã béc lé ë n«ng th«n theo nhiÒu<br /> c¸ch kh¸c nhau.<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 100 Vµi nÐt vÒ x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u qua t¹p chÝ “Sociologia ruralis”<br /> <br /> Suèt mét thêi kú dµi tù nhiªn bÞ coi lµ ®èi t­îng nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa<br /> häc tù nhiªn, chø kh«ng ph¶i khoa häc x· héi, vµ nã trë thµnh lÜnh vùc bÞ bá qua vµ<br /> l·ng quªn trong khoa häc x· héi. Tuy nhiªn, mÊy n¨m gÇn ®©y, tù nhiªn - nhÊt lµ sù<br /> t­¬ng t¸c phøc hîp gi÷a x· héi víi tù nhiªn - ®· trë l¹i lµ ®èi t­îng t×m hiÓu cña<br /> khoa häc x· héi. Mèi quan hÖ gi÷a x· héi víi tù nhiªn ®· ®­îc t×m hiÓu cã phª ph¸n<br /> kh«ng chØ cña c¸c nhµ ®Þa lý häc mµ c¶ c¸c nhµ x· héi häc. §iÒu nµy kÐo theo kh«ng<br /> chØ sù gia t¨ng khèi l­îng nghiªn cøu thùc nghiÖm vÒ tù nhiªn, mµ c¶ sù ph¸t triÓn<br /> nh÷ng quan niÖm míi vÒ tù nhiªn.<br /> D­íi ®©y xin gíi thiÖu mét sè Ên phÈm vÒ chñ ®Ò nµy, sau ®ã ph©n tÝch chóng<br /> vµ nªu lªn mét sè nhËn xÐt ®¸nh gi¸.<br /> 1. Bµi viÕt "Nh÷ng nh·n quan m«i tr­êng xung ®ét nhau vÒ c¸i N«ng th«n:<br /> viÖc ph¸t triÓn ngµnh canh n«ng dïng søc giã ë miÒn Trung xø Wales" cña Michael<br /> Woods kh¶o s¸t cuéc tranh luËn xung quanh ®Ò xuÊt x©y dùng mét trang tr¹i dïng<br /> søc giã lín nhÊt ch©u ¢u ë Cefn Croes. Bèi c¶nh cña ®Ò xuÊt nµy lµ: ®«ng ®¶o c«ng<br /> chóng ñng hé nhu cÇu cÇn lµm chËm l¹i sù nãng lªn toµn cÇu th«ng qua viÖc c¾t<br /> gi¶m l­îng x¶ carbon b»ng c¸ch ph¸t triÓn c¸c nguån n¨ng l­îng míi, trong ®ã cã<br /> søc giã. Tuy nhiªn, ®Ò xuÊt nãi trªn g©y ra sù tranh luËn s«i næi gi÷a kÎ t¸n thµnh<br /> vµ ng­êi ph¶n ®èi. Sö dông ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch v¨n b¶n ®èi víi n¨m lo¹i v¨n b¶n<br /> xuÊt hiÖn trong cuéc tranh luËn, t¸c gi¶ nªu lªn nh÷ng chñ ®iÓm chÝnh sau ®©y:<br /> Nh÷ng ng­êi ph¶n ®èi ®Ò xuÊt x©y dùng trang tr¹i dïng søc giã th× cho r»ng<br /> viÖc x©y dùng sÏ vi ph¹m tù nhiªn, lµm xÊu phong c¶nh hiÖn cã. Kh«ng nh÷ng thÕ,<br /> hä cßn coi nh÷ng turbin ch¹y søc giã lµ "phi tù nhiªn". Tuy nhiªn, nh÷ng ng­êi kh¸c<br /> l¹i coi nã lµ "®Ñp", "huy hoµng tr¸ng lÖ".<br /> MÆc dï c¶ hai luång ý kiÕn phÇn nhiÒu lµ kh¸c nhau vÒ thÞ hiÕu, nh­ng<br /> nh÷ng kh¸c biÖt cßn s©u xa h¬n thÕ. Trong khi nh÷ng ng­êi chèng ®èi coi phong<br /> c¶nh cao nguyªn Cefn Croes lµ c¶nh quan tù nhiªn, mét vèn quý cÇn g×n gi÷, th×<br /> nhãm ñng hé còng vËn dông mét quan niÖm cô thÓ vÒ tù nhiªn, nh­ng kh¸c h¼n víi<br /> quan niÖm cña nhãm chèng ®èi. ChÝnh x¸c h¬n, ®èi víi hä, tù nhiªn kh«ng ph¶i mét<br /> n¬i chèn cô thÓ, mµ lµ mét hÖ thèng mang tÝnh toµn cÇu, tæng thÓ, nh­ng dÔ vì. Hä<br /> th­êng viÖn dÉn mùc n­íc biÓn d©ng cao hay b¨ng tan do kÕt qu¶ sù nãng lªn toµn<br /> cÇu ®Ó nhÊn m¹nh tÝnh cÊp thiÕt cña viÖc dïng n¨ng l­îng s¹ch. Theo quan ®iÓm<br /> nµy, turbin søc giã kh«ng ph¶i "sù ®ét nhËp phi tù nhiªn", mµ lµ mét c«ng nghÖ cho<br /> phÐp x¸c lËp mèi liªn hÖ gi÷a nh÷ng vÊn ®Ò trªn quy m« toµn cÇu víi tr¸ch nhiÖm<br /> cña c­ d©n ®Þa ph­¬ng - nh÷ng ng­êi lµ c«ng d©n cña m«i tr­êng tr¸i ®Êt. MÆc dï<br /> kh¸c biÖt nh­ vËy, nh­ng c¶ hai bªn ®Òu thõa nhËn tÝnh n«ng th«n cña c¶nh quan.<br /> Woods ®i s©u h¬n vµ nªu bËt lªn r»ng quan niÖm vÒ c¶nh quan vµ tù nhiªn<br /> cña hai bªn kh«ng thÓ t¸ch rêi khái nh÷ng c¸ch tiÕp cËn xung ®ét nhau ®èi víi n«ng<br /> th«n. Mét bªn coi n«ng th«n lµ n¬i tiªu dïng; vµ khi n«ng nghiÖp sa sót, th× t­¬ng lai<br /> cña n«ng th«n phô thuéc vµo viÖc hµng hãa hãa nh÷ng g× cña n«ng th«n vµ lîi dông<br /> du lÞch ®Ó tiªu dïng n«ng th«n vÒ mÆt thÞ gi¸c vµ t©m linh. Gi¸ trÞ cña ®Êt ®ai kh«ng<br /> ph¶i ë ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña nã, mµ lµ n¬i tho¸t th©n cho d©n thµnh thÞ, lµ n¬i g¾n<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 101<br /> <br /> liÒn víi tù nhiªn vµ truyÒn c¶m høng cho v¨n nghÖ. Bªn kia coi n«ng th«n lµ n¬i s¶n<br /> xuÊt, phô thuéc vµo ho¹t ®éng kinh tÕ; do ®ã khi ngµnh canh n«ng suy gi¶m, th× viÖc<br /> ph¸t triÓn canh t¸c søc giã ®­îc hoan nghªnh. H¬n thÕ n÷a, bªn ph¶n ®èi turbin søc<br /> giã dùa trªn t×nh c¶m; cßn bªn ñng hé th× vËn dông nh÷ng chøng cø khoa häc ®Ó b¶o<br /> vÖ m«i tr­êng (Woods, 2003: 285-286). Nh­ vËy, tõ cuéc tranh luËn vÒ sö dông n¨ng<br /> l­îng søc giã, t¸c gi¶ ®· t×m ra hai quan niÖm kh¸c nhau vÒ c¶nh quan, vµ ®»ng sau<br /> nã - hai quan niÖm kh¸c nhau vÒ n«ng th«n.<br /> 2. Gareth Enticott sö dông vÝ dô vÒ s÷a kh«ng tiÖt trïng ®Ó kh¶o s¸t mèi<br /> quan hÖ phøc hîp gi÷a miÔn dÞch häc d©n gian, thùc phÈm ®Þa ph­¬ng vµ b¶n s¾c<br /> n«ng th«n ë n­íc Anh. Th¸ng 10/1997, TiÓu ban t­ vÊn vÒ an toµn thùc phÈm vÒ vi<br /> sinh häc Anh kiÕn nghÞ nªn cÊm b¸n vµ cÊm tiªu dïng s÷a kh«ng tiÖt trïng, tøc lµ<br /> lo¹i s÷a ®­îc v¾t vµ s¬ chÕ theo ph­¬ng ph¸p truyÒn thèng, chø kh«ng qua xö lý<br /> c«ng nghiÖp. Sau ®ã Bé n«ng nghiÖp vµ ng­ nghiÖp më cuéc tham vÊn ý kiÕn ng­êi<br /> d©n, yªu cÇu hä b×nh luËn vÒ ®Ò xuÊt nµy trªn b¸o chÝ d­íi h×nh thøc b­u ®iÖn, e-<br /> mail vµ fax. PhÐp ph©n tÝch néi dung ®· ®­îc tiÕn hµnh víi 1. 471 lêi ®¸p cho cuéc<br /> tr­ng cÇu ý kiÕn.<br /> Dùa vµo kÕt qu¶ cuéc tr­ng cÇu nµy cña chÝnh phñ vÒ s÷a kh«ng tiÖt trïng,<br /> nhµ nghiªn cøu cho thÊy c¸ch thøc mµ ng­êi ta cã thÓ kÕt hîp quan niÖm d©n gian<br /> vÒ søc khoÎ víi tÝnh chÊt n«ng th«n ®Ó th¸ch thøc quan niÖm khoa häc vÒ rñi ro liªn<br /> quan ®Õn ®å ¨n thøc uèng.<br /> KÕt qu¶ cho thÊy ®a sè ng­êi tham gia tr­ng cÇu ý kiÕn ®· tuyªn bè r»ng<br /> s÷a kh«ng tiÖt trïng lµ hÕt søc quan träng ®èi víi søc khoÎ cña hä, vµ hä coi viÖc<br /> tiªu dïng s÷a triÖt trïng lµ nguyªn nh©n g©y nªn t×nh tr¹ng søc khoÎ kÐm, trong<br /> khi coi s÷a kh«ng tiÖt trïng lµ mét phÇn trong chiÕn l­îc miÔn dÞch theo ph­¬ng<br /> ph¸p tù nhiªn ®Ó ng¨n ngõa vµ ®iÒu trÞ bÖnh tËt. ë ®©y ng­êi ta quan niÖm r»ng<br /> tù nhiªn hÕt søc quan träng cho søc kháe khi ®èi mÆt víi rñi ro vµ bÖnh dÞch do<br /> thøc ¨n hiÖn ®¹i g©y ra.<br /> NhiÒu ng­êi lËp luËn r»ng bôi bËm cã trong s÷a kh«ng tiÖt trïng ch­a ®¹t<br /> ®Õn møc g©y ra nguy c¬ nghiªm träng cho søc khoÎ; cÇn thiÕt ph¶i tiªu dïng bôi bËm<br /> trong thøc ¨n ®Ó ph¸t triÓn hÖ thèng miÔn dÞch vµ ®Ó m¹nh khoÎ; vµ viÖc tiªu dïng<br /> bôi bËm vµ vi trïng trong s÷a kh«ng tiÖt trïng lµ ch×a kho¸ ®Ó cã søc khoÎ. Nãi c¸ch<br /> kh¸c, viÖc tiªu dïng s÷a kh«ng tiÖt trïng ®· ng¨n ngõa nhiÒu bÖnh. NiÒm tin nh­<br /> vËy trùc tiÕp ®i ng­îc l¹i niÒm tin khoa häc, mét niÒm tin cho r»ng chÝnh bôi bÈn vµ<br /> vi trïng ®· dÉn tíi nhiÔm ®éc thøc ¨n.<br /> MÆt kh¸c, ng­êi ta b¸c bá nh÷ng nç lùc nh»m t¹o ra mét thÕ giíi s¹ch, tiÖt<br /> trïng vµ hîp vÖ sinh, coi ®ã lµ chØ cã trong m¬ vµ rÊt nguy hiÓm, v× "b¶n th©n sù<br /> sèng cña chóng ta phô thuéc vµo sù chung sèng víi nh÷ng vi khuÈn nµy" (Enticott,<br /> 2003: 264). §«ng ®¶o d©n chóng ñng hé viÖc duy tr× nguyªn tr¹ng, tøc lµ t¸n thµnh<br /> viÖc tiªu dïng s÷a kh«ng tiÖt trïng vµ chèng l¹i ®Ò xuÊt cÊm ®o¸n nãi trªn. Sù chèng<br /> ®èi nµy cho thÊy viÖc tiªu dïng s÷a kh«ng tiÖt trïng lµ mét phÇn trong chiÕn l­îc<br /> "miÔn dÞch hãa theo ph­¬ng ph¸p tù nhiªn". §iÒu ®ã chÝnh lµ mét lo¹i miÔn dÞch häc<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 102 Vµi nÐt vÒ x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u qua t¹p chÝ “Sociologia ruralis”<br /> <br /> d©n gian, vµ nã chèng l¹i quan niÖm khoa häc vÒ søc khoÎ.<br /> Nh­ vËy, theo t¸c gi¶, sù chèng l¹i quan niÖm cña nhµ n­íc vÒ "thùc phÈm<br /> hoµn h¶o" cho thÊy cã mét thø miÔn dÞch häc d©n gian, vµ nã b¸c bá nh÷ng tuyªn<br /> ng«n khoa häc vÒ søc khoÎ. Thø miÔn dÞch häc d©n gian nµy vÏ nªn mét bøc tranh<br /> kh¸c h¼n vÒ s÷a kh«ng tiÖt trïng: nã kh«ng ph¶i lµ thùc phÈm kh«ng lµnh m¹nh.<br /> Tr¸i l¹i, nh÷ng chÊt tù nhiªn mµ nã hµm chøa cã thÓ sö dông ®Ó ch÷a trÞ c¸c bÖnh<br /> kh¸c nhau, vµ nh÷ng chÊt kh«ng s¹ch mµ khoa häc lªn ¸n ë nã l¹i ®­îc coi lµ cã kh¶<br /> n¨ng t¨ng c­êng søc khoÎ.<br /> H¬n thÕ n÷a, vµ ®iÒu ®¸ng chó ý lµ nhiÒu ng­êi ®Òu cho r»ng khi xÐt ®Õn viÖc<br /> x¸c ®Þnh c¸i g× lµ lµnh m¹nh, th× "®êi sèng n«ng th«n lµ tèt nhÊt". Do vËy, cÇn duy tr×<br /> thùc phÈm n«ng th«n truyÒn thèng ®Ó cung cÊp mét chÕ ®é ¨n uèng lµnh m¹nh. S÷a<br /> kh«ng tiÖt trïng lµ mét thùc phÈm nh­ vËy, nh­ng mèi quan t©m vÒ t­¬ng lai cña nã<br /> ®­îc ng­êi ta thÓ hiÖn b»ng ng«n ng÷ vÒ mèi lo cho t­¬ng lai n«ng th«n. VÝ dô nh÷ng<br /> ng­êi tham gia cuéc tr­ng cÇu ý kiÕn th­êng cho r»ng s÷a kh«ng tiÖt trïng lµ tµn d­<br /> cuèi cïng cña nh÷ng g× tèt ®Ñp vµ kh¸c biÖt vÒ "®êi sèng n«ng th«n". Theo hä, cã mèi<br /> quan hÖ tin cËy lÉn nhau gi÷a ng­êi s¶n xuÊt vµ ng­êi tiªu dïng s÷a t­¬i kh«ng tiÖt<br /> trïng th«ng qua sù tiÕp xóc c¸ nh©n th­êng xuyªn. Ng­êi tiªu dïng trùc tiÕp nh×n<br /> thÊy bß ®­îc v¾t s÷a, vµ hä x¸c lËp quan hÖ tin cËy víi nh÷ng ng­êi b¸n s÷a. NÕu<br /> cÊm lo¹i s÷a nµy, ch¼ng bao l©u sau "®êi sèng n«ng th«n" vµ "ng­êi d©n n«ng th«n"<br /> sÏ biÕn mÊt. CÊm s÷a kh«ng tiÖt trïng sÏ ph¸ huû nghiªm träng nh÷ng mèi quan hÖ<br /> x· héi nµy. Kh«ng Ýt ng­êi cho r»ng viÖc cÊm s÷a kh«ng tiÖt trïng lµ xuÊt ph¸t tõ<br /> "d©n thµnh thÞ", vµ ng­êi tiªu dïng ®· ch¸n ngÊy t×nh tr¹ng d©n thµnh thÞ "kh«ng<br /> hiÓu hiÖn thùc cuéc sèng n«ng th«n mµ vÉn cè xuÊt khÈu nÒn v¨n hãa ®« thÞ vµo<br /> n«ng th«n" (Enticott, 2003: 266).<br /> Nh÷ng ng«n tõ cña ng­êi n«ng th«n vÒ søc khoÎ cã liªn quan ®Õn nhu cÇu gi÷<br /> g×n b¶n s¾c n«ng th«n vµ ¨n s©u trong quan niÖm vÒ lèi sèng n«ng th«n, coi nã lµ ­u<br /> viÖt h¬n c¸c lèi sèng kh¸c. NhiÒu ng­êi tiªu dïng s÷a kh«ng tiÖt trïng tuyªn bè r»ng<br /> d©n n«ng th«n lu«n lu«n uèng s÷a nµy mµ ch¼ng gÆp ph¶i vÊn ®Ò g× vÒ søc khoÎ.<br /> Theo hä, viÖc uèng s÷a kh«ng tiÖt trïng lµ biÓu tr­ng cña lèi sèng n«ng th«n, vµ viÖc<br /> cÊm ®o¸n nã lµ mét sù tÊn c«ng vµo lèi sèng ®ã. Nh­ vËy, ng­êi ta b¸c bá sù phª<br /> ph¸n khoa häc ®èi víi s÷a kh«ng tiÖt trïng kh«ng ph¶i v× néi dung nhËn thøc cña nã,<br /> mµ v× nã dùa trªn nÒn t¶ng mét tiªn ®Ò mÆc ®Þnh ngÇm cña thêi hiÖn ®¹i r»ng tÊt c¶<br /> mäi thø ®Òu cÇn ®iÒu chØnh, vµ quan niÖm ®ã lµ sù tÊn c«ng vµo lèi sèng n«ng th«n.<br /> Enticott ph©n tÝch rÊt s©u kÕt qu¶ thu ®­îc vµ nhËn xÐt: nh­ vËy ng­êi d©n<br /> n«ng th«n coi s÷a kh«ng tiÖt trïng lµ lµnh m¹nh, vµ ®Æt søc khoÎ vµo mét quan niÖm<br /> cô thÓ vÒ tù nhiªn ®Ó ®iÒu trÞ vµ miÔn dÞch cho c¬ thÓ khái bÖnh tËt. ViÖc d©n chóng<br /> ®Þa ph­¬ng b¶o vÖ sù tiªu dïng s÷a kh«ng tiÖt trïng ë n«ng th«n ®· xãa mê ranh giíi<br /> gi÷a s¹ch vµ kh«ng s¹ch b»ng c¸ch nªu ra tÇm quan träng cña tù nhiªn, vi trïng vµ<br /> bôi bÈn trong viÖc n©ng cao søc khoÎ. H¬n thÕ n÷a, tù b¶n th©n miÔn dÞch häc nµy<br /> ¨n s©u vµo viÖc kiÕn t¹o v¨n hãa n«ng th«n vµ b¶n s¾c n«ng th«n. Ng­êi ta chèng l¹i<br /> nh÷ng kiÕn nghÞ khoa häc vÒ thøc ¨n s¹ch, vµ coi ®ã lµ sù xãi mßn b¶n s¾c n«ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 103<br /> <br /> th«n. "ViÖc tiªu dïng s÷a kh«ng tiÖt trïng vµ tri thøc vÒ tù nhiªn cã liªn quan ®Õn<br /> nã ®­îc coi lµ mét phÇn cña lèi sèng n«ng th«n. Sù phª ph¸n vÒ mÆt khoa häc víi s÷a<br /> kh«ng tiÖt trïng kh«ng chØ lµ sù tÊn c«ng vµo c¸ch hä quan niÖm vÒ tù nhiªn, mµ cßn<br /> lµ sù tÊn c«ng vµo b¶n s¾c n«ng th«n nµy. Do ®ã viÖc tiªu dïng s÷a kh«ng tiÖt trïng<br /> lµ mét phÇn cña mét b¶n s¾c n«ng th«n x¸c lËp "ranh giíi rñi ro", nh­ng nã còng<br /> ®¸nh dÊu "mét cuéc sèng ®¸ng sèng". §©y lµ cuéc sèng tù do, biÕt quý träng tri thøc<br /> b¶n ®Þa vµ viÖc ra quyÕt ®Þnh ë ®Þa ph­¬ng, vµ viÖc b¶o vÖ cuéc sèng ®ã còng quan<br /> träng nh­ viÖc tranh c·i vÒ ranh giíi tù nhiªn. Do vËy, chÝnh cÆp ph¹m trï "tù nhiªn<br /> - v¨n hãa" nµy - hay sù ®an xen gi÷a vi khuÈn, bôi bËm, con ng­êi, tù nhiªn vµ tÝnh<br /> chÊt n«ng th«n - ®· trang bÞ kiÕn thøc cho ng­êi ta chèng l¹i khoa häc vµ sù ®Ò cao<br /> søc khoÎ" (Enticott, 2003: 268).<br /> 3. Kh«ng chØ t×m hiÓu kh¸i niÖm "tù nhiªn" trong cÆp "tù nhiªn - x· héi - n«ng<br /> th«n", c¸c nhµ x· héi häc ch©u ¢u cßn lËt l¹i kh¸i niÖm "céng ®ång" (®­îc coi lµ<br /> t­¬ng ®­¬ng kh¸i niÖm "x· héi"). Mét vÝ dô cô thÓ lµ nghiªn cøu vÒ th¸i ®é ®èi víi<br /> loµi chã sãi ë Stor-Elvdal (mét ®Þa ph­¬ng thuéc Na Uy).<br /> Víi phong trµo b¶o vÖ m«i tr­êng, th× tõ chç bÞ xua ®uæi vµ diÖt trõ, chã sãi ®·<br /> trë l¹i thµnh loµi cÇn ®­îc b¶o tån ë Na Uy vµ nhiÒu n­íc b¾c b¸n cÇu kh¸c. Tuy<br /> nhiªn, chñ tr­¬ng nµy gÆp ph¶i nh÷ng luång ý kiÕn kh¸c nhau. Mét cuéc nghiªn cøu<br /> dïng ph­¬ng ph¸p pháng vÊn cã cÊu tróc ®· ®­îc tiÕn hµnh n¨m 2000 vµ 2001 víi<br /> 74 phiªn pháng vÊn, víi 88 ng­êi tr¶ lêi tõ nhiÒu nhãm x· héi (mét sè phiªn ®· tiÕn<br /> hµnh víi c¸c cÆp vî chång, chø kh«ng ph¶i víi chØ mét ng­êi). Nh÷ng c©u hái ®Ò cËp<br /> ®Õn hµng lo¹t chñ ®Ò kh¸c nhau, trong ®ã cã nh÷ng ho¹t ®éng trong thiªn nhiªn,<br /> quan ®iÓm ®èi víi thiªn nhiªn, sö dông ®Êt ®ai vµ xung ®ét cã liªn quan, kÓ c¶ xung<br /> ®ét vÒ chã sãi (Skogen vµ Krange, 2003).<br /> KÕt qu¶ xö lý cho thÊy nh÷ng ng­êi tr¶ lêi thuéc ba nhãm chÝnh: nhµ n«ng<br /> ch¨n nu«i cõu; chñ ruéng ®Êt (vèn lµ nh÷ng ng­êi cho thuª ®Êt ®Ó s¨n b¾n); vµ<br /> nh÷ng ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi thùc tiÔn sö dông ruéng<br /> ®Êt truyÒn thèng (chñ yÕu lµ s¨n b¾n) vµ b¾t rÔ trong nÒn v¨n hãa giai cÊp c«ng<br /> nh©n ë n«ng th«n. C¸c nhãm nµy kh«ng ph¶i bao giê còng liªn minh víi nhau. Tr¸i<br /> l¹i, xung ®ét vÒ lîi Ých th­êng x¶y ra, vµ lÞch sö ®Çy rÉy nh÷ng ®èi kh¸ng còng nh­<br /> nh÷ng ch¹m tr¸n giai cÊp.<br /> Nh÷ng chñ ruéng ®Êt vèn x­a nay coi viÖc cho thuª ®Êt ®Ó ng­êi ta s¨n nai lµ<br /> mét ho¹t ®éng cã tÇm quan träng kinh tÕ. Nay víi viÖc dung d­ìng chã sãi, ng­êi ta<br /> sî r»ng chã sãi sÏ ¨n thÞt nai vµ giÕt hÕt chã s¨n cña nh÷ng ng­êi ®i s¨n. Nh­ng lµ<br /> nh÷ng ng­êi thuéc giai cÊp th­îng l­u cã thõa vèn v¨n hãa vµ gi¸o dôc, hä bµy tá sù<br /> hoµi nghi cña hä ®èi víi chã sãi mét c¸ch lÞch sù. Hä tËp trung vµo nh÷ng mÊt m¸t<br /> kinh tÕ cña hä, vµ vµo t¸c ®éng tiªu cùc cña chã sãi ®èi víi kh¶ n¨ng ph¸t triÓn<br /> ngµnh du lÞch s¨n b¾n.<br /> Nh÷ng nhµ n«ng nu«i cõu th× lo ng¹i chã sãi sÏ ¨n thÞt cõu cña hä. Nçi lo ng¹i<br /> cña hä ®­îc c¸c ph­¬ng tiÖn truyÒn th«ng ñng hé. Hä coi m×nh lµ biÓu tr­ng cña cuéc<br /> ®Êu tranh cña ng­êi n«ng th«n chèng l¹i sù dèt n¸t cña ®« thÞ, vµ thÊy r»ng nhiÒu<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 104 Vµi nÐt vÒ x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u qua t¹p chÝ “Sociologia ruralis”<br /> <br /> ng­êi bªn ngoµi khu vùc ch¨n nu«i cõu còng nh×n hä ë vai trß ®ã.<br /> Nhãm nh÷ng ng­êi ®i s¨n th× lo r»ng chã sãi sÏ giÕt chã s¨n cña hä còng nh­<br /> ¨n thÞt nai vµ h­¬u - ®èi t­îng mµ hä s¨n b¾n. Hä thÊy r»ng ng­êi thµnh phè nãi<br /> chung cã qu¸ nhiÒu quyÒn lùc, vµ b©y giê ®ang sö dông quyÒn lùc ®ã ®Ó biÕn n­íc Na<br /> Uy n«ng th«n thµnh mét khu vùc kh«ng s¨n b¾n ®­îc. Theo hä, do sù dèt n¸t vµ thê<br /> ¬ cña c¸c tæ chøc quyÒn lùc vµ c¬ quan chÝnh quyÒn mµ tiÕng nãi cña ng­êi d©n<br /> kh«ng ®­îc l¾ng nghe.<br /> MÆc dï cã kh¸c biÖt gi÷a hä, nh­ng c¶ ba nhãm trªn ®· nãi kh«ng chØ vÒ<br /> nh÷ng vÊn ®Ò thùc tÕ mµ chã sãi g©y ra, mµ c¶ vÒ nh÷ng chñ ®Ò chung nh­ sù sa sót<br /> chÊt l­îng sèng n«ng th«n do con ng­êi sî chã sãi. Cã mét lêi phµn nµn th­êng<br /> xuyªn lÆp ®i lÆp l¹i r»ng mét gi¸ trÞ c¬ b¶n cña ®êi sèng n«ng th«n, cô thÓ lµ gi¶i trÝ<br /> ngoµi trêi, ®ang bÞ xãi mßn v× ng­êi ta sî kh«ng d¸m ®i d¹o, nhÊt lµ khi d¾t chã cïng<br /> ®i. TrÎ em kh«ng d¸m ch¬i ngoµi trêi; ng­êi giµ vµ nhÊt lµ phô n÷ cµng dÔ bÞ th­¬ng<br /> tæn. Tãm l¹i, theo hä, viÖc b¶o vÖ chã sãi lµ tµn nhÉn vµ v« nh©n ®¹o. Nã x©m ph¹m<br /> céng ®ång, vµ thùc chÊt lµ tÊn c«ng vµo “nh÷ng ng­êi yÕu nhÊt trong sè chóng ta”.<br /> H¬n thÕ n÷a, ng­êi ta th­êng tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò vèn chØ t¸c ®éng mét sè nhãm<br /> nhÊt ®Þnh nh­ thÓ lµ nçi quan t©m s©u s¾c cña c¶ céng ®ång nãi chung.<br /> Nh÷ng ng­êi thî s¨n nh×n nhËn t×nh c¶nh cña m×nh lµ hä ®ang chèng l¹i<br /> nh÷ng kÎ thï vèn kh«ng hiÓu hä mµ hä m« t¶ lµ “d©n thµnh phè” vµ “cùc ®oan”. Do<br /> ®ã, chã sãi bÞ coi lµ g¾n liÒn víi thµnh phè vµ quan niÖm ®« thÞ vÒ thiªn nhiªn. Th«ng<br /> qua c¸ch kiÕn t¹o nh­ vËy, chã sãi trë thµnh biÓu tr­ng cña ®« thÞ, vµ t­îng tr­ng<br /> cho sù tÊn c«ng vµo céng ®ång kh«ng ph¶i tõ cuéc sèng hoang d·, mµ tõ thµnh phè.<br /> Vµ ngay nh÷ng ng­êi ch¨n nu«i cõu vµ chñ ruéng ®Êt còng nh×n nhËn t­¬ng tù nh­<br /> vËy. Hä tù vÏ ch©n dung m×nh nh­ mét mÆt trËn thèng nhÊt, ®èi diÖn víi “kÎ thï”.<br /> B»ng c¸ch vÏ nªn nh­ vËy, hä kh«ng chØ ®èi diÖn víi ®Þch thñ mét c¸ch cã hiÖu qu¶<br /> h¬n, mµ cßn xãa khái t©m trÝ nh÷ng chia rÏ néi bé vèn thØnh tho¶ng vÉn béc lé.<br /> Khai th¸c d÷ liÖu s©u xa h¬n n÷a, c¸c t¸c gi¶ v¹ch râ r»ng: xung ®ét vÒ th¸i<br /> ®é ®èi víi chã sãi cßn thÓ hiÖn sù va ch¹m cña c¸c hÖ thèng tri thøc kh¸c nhau: tri<br /> thøc khoa häc vµ tri thøc th«ng th­êng, gi÷a h×nh th¸i v¨n hãa chiÕm vÞ trÝ ­u thÕ<br /> vµ h×nh thøc v¨n hãa yÕu thÕ h¬n. Nh÷ng thî s¨n vèn thuéc giai cÊp c«ng nh©n ®·<br /> béc lé sù kh¸ng cù vÒ v¨n hãa th«ng qua viÖc b¶o vÖ kinh nghiÖm thùc tiÔn cña hä vµ<br /> chÕ nh¹o tri thøc hµn l©m vµ c¸c nhµ khoa häc. Hä lªn ¸n c¸c nhµ sinh häc vÒ ®éng<br /> thùc vËt hoang d· vµ c¸c nhµ qu¶n lý tù nhiªn lµ gian dèi vµ thao tóng. Cßn nh÷ng<br /> ng­êi ch¨n nu«i cõu th× nghi ngê tri thøc khoa häc, vÝ dô sè liÖu vÒ quy m« ®ang<br /> gi¶m ®i cña c­ d©n chã sãi. TÊt c¶ c¸c nhãm ph¶n ®èi viÖc b¶o vÖ chã sãi ®Òu cho<br /> r»ng nãi chung tri thøc b¶n ®Þa bÞ nh÷ng ng­êi cã quyÒn lùc bá qua. Hä muèn chøng<br /> tá r»ng hä kh«ng hÒ thiÕu hiÓu biÕt, vµ ®ång thêi hä ®ang b¶o vÖ tri thøc thùc tiÔn<br /> ®Þa ph­¬ng tr­íc mÆt c¸i mµ hä coi lµ lè bÞch. Hai nhãm nµy chung nhau x©y dùng<br /> ranh giíi xung quanh céng ®ång ®Þa ph­¬ng trong ®ã c¸c h×nh thøc tri thøc ®èi<br /> kh¸ng lµ nh÷ng yÕu tè quan träng. Tri thøc ®Þa ph­¬ng ®­îc coi lµ cña chung tÊt c¶<br /> mäi ng­êi trong céng ®ång, vµ kh¸c h¼n víi tri thøc b¸ quyÒn tõ bªn ngoµi, thø tri<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Mai Huy BÝch 105<br /> <br /> thøc ®ang hîp ph¸p hãa c¸i mµ ng­êi ta coi lµ cuéc tÊn c«ng vµo nÒn kinh tÕ n«ng<br /> th«n vµ “lèi sèng n«ng th«n”. Nãi tãm l¹i, trong viÖc chèng l¹i phong trµo b¶o vÖ chã<br /> sãi, ®iÒu næi tréi lµ mét sù b¸c bá tæng thÓ ®èi víi thµnh phè vµ ng­êi thµnh thÞ.<br /> ThËt ra, trong thùc tÕ, ba nhãm trªn rÊt Ýt tiÕp xóc víi nhau, nghÜa lµ hiÕm<br /> khi x¶y ra sù tiÕp xóc xuyªn giai cÊp. MÆc dï tr­íc ®©y mäi ng­êi ®Òu nãi vÒ nh÷ng<br /> kh¸c biÖt lín lao vµ ranh giíi kh«ng thÓ v­ît qua gi÷a hä, nh­ng b©y giê mäi ng­êi<br /> ®Òu lµ b¹n. Nãi c¸ch kh¸c, cã mét xu h­íng phæ biÕn nh»m kiÕn t¹o mét c¸i nh×n<br /> chung vÒ céng ®ång b»ng c¸ch gi¶m bít tÇm quan träng cña nh÷ng t­¬ng ph¶n,<br /> nh÷ng kh¸c biÖt vèn rÊt hiÓn hiÖn kh«ng chØ víi nhµ nghiªn cøu, mµ c¶ víi nhiÒu<br /> ng­êi d©n di c­ ®Õn Stor-Elvdal. §©y chÝnh lµ c¸ch kiÕn t¹o h×nh ¶nh céng ®ång cña<br /> hä. T¸c gi¶ nhÊn m¹nh r»ng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ c¶m thøc cña hä vÒ céng ®ång<br /> lµ “gi¶ m¹o” hay “ngôy t¹o”, mµ chØ hµm nghÜa r»ng cÇn ph¶i kiÕn t¹o ra mét c¸i g×<br /> ®ã, vµ c¸i ®ã kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ sù ph¶n ¸nh m¸y mãc lîi Ých vËt chÊt chung.<br /> Theo nghÜa ®ã, b»ng viÖc ph©n tÝch c¸ch thøc mµ ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng x©y<br /> dùng h×nh ¶nh vÒ “céng ®ång”, c¸c nhµ nghiªn cøu Na Uy ®· lËt l¹i quan niÖm th«ng<br /> th­êng vèn vÉn coi céng ®ång lµ nh÷ng ng­êi cã nhiÒu ®iÓm chung vµ gièng nhau<br /> (Scott vµ Marshall, 2005: 93). Ph©n tÝch cña hä cho thÊy thùc tÕ céng ®ång bao gåm<br /> rÊt nhiÒu kh¸c biÖt, song c¸c thµnh viªn th­êng cã xu h­íng bá qua ®iÒu ®ã.<br /> Nh­ vËy, nh÷ng xung ®ét nµy ®i xa h¬n h¼n cuéc tranh c·i trong chÝnh s¸ch<br /> c«ng. Vµ ph¸t hiÖn cña cuéc nghiªn cøu trªn kh«ng chØ ë chç v¹ch ra ®iÒu trªn, mµ<br /> cßn nªu lªn ®­îc c¸ch ng­êi ta kiÕn t¹o nh÷ng quan niÖm vÒ n«ng th«n, ®« thÞ, nhÊt<br /> lµ quan niÖm vÒ céng ®ång, bÊt chÊp nh÷ng kh¸c biÖt vµ m©u thuÉn néi bé.<br /> Mét vµi nhËn xÐt<br /> Ba nghiªn cøu thùc nghiÖm nãi trªn cho thÊy chñ ®Ò nghiªn cøu cña x· héi<br /> häc n«ng th«n ch©u ¢u kh¸ ®a d¹ng, nh­ng c¶ ba ®Òu dùa trªn nÒn t¶ng nh÷ng tri<br /> thøc lý luËn vÒ sù ph©n biÖt n«ng th«n - ®« thÞ. C¸c t¸c gi¶ kh«ng coi c¸c kh¸i niÖm<br /> “n«ng th«n”, “®« thÞ” lµ ®­¬ng nhiªn, mµ ®Æt c©u hái vÒ chóng, ®Ó t×m ra c¸ch ng­êi<br /> ta quan niÖm nh­ thÕ nµo vÒ n«ng th«n vµ ®« thÞ. Nãi c¸ch kh¸c, hä kh«ng ®¬n gi¶n<br /> chØ tiÕn hµnh nh÷ng nghiªn cøu ë n«ng th«n, mµ t×m hiÓu c¶ c¸ch ng­êi ta kiÕn t¹o<br /> nh÷ng kh¸i niÖm nÒn t¶ng h¬n nh­ “n«ng th«n” (vµ “®« thÞ” n÷a). Muèn vËy, c¸c nhµ<br /> x· héi häc ®i vµo mét trong nh÷ng c¸ch hiÓu vÒ n«ng th«n, vµ sù khu biÖt n«ng th«n<br /> víi ®« thÞ - ®ã lµ quan hÖ víi tù nhiªn. TiÕp ®ã, hä kh¶o s¸t c¸ch ng­êi ta ®Þnh nghÜa<br /> vµ t¸i ®Þnh nghÜa vÒ tù nhiªn. Mét ph¸t hiÖn quan träng rót ra lµ tù nhiªn kh«ng<br /> ph¶i thø g× cè ®Þnh, mµ cã thÓ ®­îc hiÓu theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Nãi kh¸c ®i, nã<br /> kh«ng tån t¹i mét c¸ch hoµn toµn kh¸ch quan, ®éc lËp víi cuéc sèng vµ t­ duy cña<br /> con ng­êi, mµ th­êng xuyªn ®­îc ®Þnh nghÜa vµ t¸i ®Þnh nghÜa tuú theo bèi c¶nh vµ<br /> nhãm x· héi kh¸c nhau. Theo nghÜa ®ã, tù nhiªn lµ mét kiÕn t¹o x· héi. Vµ th«ng<br /> qua viÖc hiÓu s©u h¬n quan niÖm tù nhiªn, chóng ta nhËn thøc thÊu ®¸o h¬n quan<br /> niÖm vÒ n«ng th«n vµ ®« thÞ.<br /> Thµnh c«ng trong nghiªn cøu cña Enticott phô thuéc vµo viÖc n¾m v÷ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 106 Vµi nÐt vÒ x· héi häc n«ng th«n ch©u ¢u qua t¹p chÝ “Sociologia ruralis”<br /> <br /> nh÷ng cÆp ph¹m trï lý thuyÕt quen thuéc trong nh©n häc vµ x· héi häc nh­ "truyÒn<br /> thèng - hiÖn ®¹i", "s¹ch - kh«ng s¹ch" (hay "thuÇn khiÕt - kh«ng thuÇn khiÕt), "tù<br /> nhiªn - v¨n hãa" vµ "®« thÞ - n«ng th«n". ChÝnh nhê thÕ, t¸c gi¶ míi khai th¸c ®­îc<br /> nh÷ng khÝa c¹nh hÕt søc lý thó trong ®èng t­ liÖu ngån ngén tr¶ lêi cuéc tr­ng cÇu ý<br /> kiÕn nãi trªn vÒ viÖc cÊm hay kh«ng cÊm s÷a kh«ng tiÖt trïng. Nh­ng viÖc n¾m v÷ng<br /> c¸c cÆp ph¹m trï còng lµ nÐt chung ë hai nghiªn cøu kh¸c. §Ó ph©n tÝch s©u d÷ liÖu,<br /> c¸c nhµ nghiªn cøu khai th¸c nhiÒu ph¹m trï vµ cÆp ph¹m trï kh¸c nh­ tù nhiªn -<br /> x· héi, tri thøc th«ng th­êng - tri thøc khoa häc, thuÇn khiÕt - kh«ng thuÇn khiÕt,<br /> s¹ch - bÈn, kháe - yÕu, lµnh m¹nh - bÖnh tËt, s¶n xuÊt - tiªu dïng, t×nh c¶m - lý trÝ,<br /> céng ®ång v.v...., còng nh­ sù ®an xen lÉn nhau rÊt phøc t¹p gi÷a cÆp “n«ng th«n -<br /> ®« thÞ” víi c¸c cÆp ph¹m trï trªn, t¹o nªn nhiÒu kÕt qu¶ vµ sù kÕt hîp rÊt ®éc ®¸o,<br /> ®¶o lén nhiÒu quan niÖm th«ng th­êng vµ quen thuéc cña chóng ta (vÝ dô viÖc d©n<br /> ®Þa ph­¬ng g¾n th¸i ®é b¶o vÖ chã sãi víi ng­êi thµnh thÞ, tr¸i h¼n quan niÖm quen<br /> thuéc r»ng nh÷ng g× thuéc vÒ tù nhiªn th× gÇn gòi víi n«ng th«n h¬n thµnh thÞ).<br /> VÒ mÆt ph­¬ng ph¸p, bªn c¹nh nh÷ng ph­¬ng ph¸p quen thuéc nh­ pháng<br /> vÊn, th× trong ba nghiªn cøu nãi trªn, c¸c nhµ x· héi häc ch©u ¢u cßn sö dông c¸ch<br /> tiÕp cËn ®Þnh tÝnh nh­ ph©n tÝch néi dung c¸c v¨n b¶n, th­ b­u ®iÖn, e-mail, fax mµ<br /> ®éc gi¶ göi toµ so¹n b¸o, biªn b¶n th¶o luËn v.v... Nh÷ng ph­¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh trªn<br /> ®©y cho phÐp ng­êi cung cÊp th«ng tin (tøc ng­êi tr¶ lêi trong nghiªn cøu x· héi häc)<br /> thÓ hiÖn quan ®iÓm, ý t­ëng vµ th¸i ®é cña m×nh mét c¸ch cëi më, tù do, chø kh«ng<br /> gß hä vµo nh÷ng c©u hái ®ãng víi c¸c ph­¬ng ¸n tr¶ lêi cho s½n (vèn tiÖn lîi cho viÖc<br /> xö lý cña nhµ nghiªn cøu, nh­ng cã nhiÒu h¹n chÕ vÒ mÆt biÓu ®¹t.<br /> Nh­ng dï dïng ph­¬ng ph¸p g×, th× nh÷ng cuéc nghiªn cøu ®Òu kh«ng dõng ë<br /> m« t¶, mµ ®¹t ®Õn chiÒu s©u ph©n tÝch vµ lý gi¶i cao nhê vËn dông thµnh th¹o tri<br /> thøc lý thuyÕt. Vµ viÖc chØnh söa mét sè kh¸i niÖm lý thuyÕt hiÖn còng cã chØ cã thÓ<br /> tiÕn hµnh ®­îc trªn c¬ së n¾m v÷ng lý thuyÕt.<br /> <br /> S¸ch b¸o trÝch dÉn<br /> <br /> 1. Buttel, F. 2001. “Some reflections on late twentieth century agrarian political economy”.<br /> Sociologia Ruralis, Vol. 41, N. 2.<br /> 2. Enticott, G. 2003. “Lay immunology, local foods and rural identity: defending<br /> unpasteurised milk in England”. Sociologia Ruralis, Vol. 43, N. 3.<br /> 3. Skogen, K. & Krange, O. 2003. “A wolf at the gate: the anti-carnivore alliance and the<br /> symbolic construction of community”. Sociologia Ruralis, Vol. 43, N. 3.<br /> 4. Scott, J. & Marshall, G. 2005. A dictionary of sociology. Third edition. Oxford: Oxford<br /> university press.<br /> 5. Woods, M. 2003. “Conflicting environmental visions of the rural: windfarm development<br /> in Mid Wales”. Sociologia Ruralis, Vol. 43, N. 3.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />