Xã hội học về cơ cấu xã hội và phân tầng xã hội, một chặng đường 20 năm nghiên cứu, phát triển và ứng dụng - Nguyễn Đình Tấn

6 Xã hội học, số 3(111), 2010<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> x· héi häc vÒ c¬ cÊu x· héi vµ ph©n tÇng x· héi -<br /> Mét chÆng ®­êng 20 n¨m NGHI£N CøU, ph¸t triÓn<br /> Vµ øng dông<br /> <br /> NguyÔn §×nh TÊn∗<br /> <br /> <br /> ViÖn X· héi häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh ®· tr¶i<br /> qua 20 n¨m x©y dùng vµ ph¸t triÓn. Trong ®Þnh h­íng vµ c¸c néi dung nghiªn cøu cña<br /> m×nh, c¬ cÊu x· héi vµ ph©n tÇng x· héi lu«n lµ mét chñ ®Ò tËp trung chó ý vµ ®·<br /> giµnh ®­îc nhiÒu kÕt qu¶ rÊt ®¸ng ghi nhËn. Tõ nh÷ng bµi b¸o ®Çu tiªn “Ph©n tÝch c¬<br /> cÊu x· héi tõ gi¸c ®é x· héi häc” (T¹p chÝ X· héi häc sè 2/1992); “Gãp phÇn t×m hiÓu<br /> kh¸i niÖm ph©n tÇng x· héi” (T¹p chÝ X· héi häc sè 3/1993) tíi cuèn s¸ch “C¬ cÊu x·<br /> héi vµ ph©n tÇng x· héi” (Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, n¨m 1998, t¸i b¶n cã bæ<br /> sung t¹i Nhµ xuÊt b¶n Lý luËn ChÝnh trÞ, n¨m 2005) vµ nhiÒu gi¸o tr×nh, tæng quan<br /> ®Ò tµi khoa häc, v.v…, cã thÓ tæng kÕt vµ ®óc rót l¹i thµnh 5 ®ãng gãp cho sù ph¸t<br /> triÓn lý luËn vÒ C¬ cÊu x· héi vµ Ph©n tÇng x· héi ë ViÖt Nam nh­ sau.<br /> Thø nhÊt, sö dông gi¸c ®é tiÕp cËn cña triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn<br /> vµo viÖc xem xÐt c¬ cÊu x· héi, coi c¬ cÊu x· héi nh­ lµ kÕt cÊu vµ h×nh thøc<br /> tæ chøc bªn trong cña mét x· héi nhÊt ®Þnh, trong ®ã, c¸c ®¬n vÞ cÊu thµnh cña nã<br /> ®­îc s¾p xÕp, ph©n bè, liªn hÖ víi nhau kh«ng ph¶i mét c¸ch ngÉu nhiªn mµ theo mét<br /> trËt tù cÊu tróc nhÊt ®Þnh, ®­îc hiÓu nh­ lµ mét “h×nh mÉu”, ®­îc s¾p xÕp “hîp lý” vµ<br /> cã kh¶ n¨ng lÆp l¹i nh­ vËy ë nh÷ng kh¸ch thÓ vËt chÊt x· héi ®a d¹ng kh¸c. C¬ cÊu<br /> x· héi kh«ng ph¶i lµ c¸i bÊt biÕn, mµ lµ c¸i t­¬ng ®èi æn ®Þnh, bao hµm tÝnh quy luËt,<br /> lµ sù thèng nhÊt gi÷a mÆt “æn ®Þnh” víi mÆt “®éng”, mÆt kh¶ biÕn cña x· héi. NÕu<br /> lÞch sö tiÕn ho¸ cã xu h­íng võa duy tr× mét phÇn c¸i cò, võa cã xu h­íng liªn tôc biÕn<br /> ®æi, ph¸ vì, s¾p xÕp l¹i c¬ cÊu ®Ó h×nh thµnh nh÷ng c¬ cÊu x· héi míi th× c¬ cÊu x· héi<br /> lµ c¸i t­¬ng ®èi æn ®Þnh, Ýt ®éng h¬n so víi lÞch sö tiÕn ho¸, ph¸t triÓn. C¬ cÊu x· héi lµ<br /> mét cÊu tróc tù nhiªn, cã nh÷ng nÐt chung vÒ mÆt c¬ cÊu phæ biÕn trong tÊt c¶ c¸c<br /> kh¸ch thÓ vËt chÊt x· héi vµ tù nhiªn kh¸c. Song c¬ cÊu x· héi cã nÐt ®Æc thï bëi c¸c<br /> ®¬n vÞ cÊu thµnh cña nã lµ nh÷ng tËp ®oµn ng­êi, nh÷ng giai cÊp, tÇng líp, nhãm x·<br /> héi sèng ®éng víi nh÷ng vÞ thÕ, vai trß ®­îc s¾p xÕp theo nh÷ng trËt tù, vÞ trÝ nhÊt<br /> ®Þnh vµ tån t¹i trong nh÷ng mèi quan hÖ x¸c ®Þnh.<br /> C¬ cÊu x· héi cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi hÖ thèng x· héi, nã lµ kÕt cÊu vµ h×nh<br /> thøc tæ chøc bªn trong cña mét hÖ thèng x· héi, lµ “bé khung”, bé “dµn” cña x· héi.<br /> Víi ph©n tÝch nh­ vËy, viÖc xem xÐt c¬ cÊu x· héi trë nªn triÖt ®Ó duy vËt -<br /> <br /> ∗<br /> GS.TS, ViÖn tr­ëng ViÖn X· héi häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Nguyễn Đình Tấn 7<br /> <br /> <br /> kh¸ch quan khoa häc. Nã cung cÊp nh÷ng tri thøc “khung” cho nh÷ng nghiªn cøu c¬<br /> cÊu x· héi - nh÷ng tri thøc ®ång ®¹i vµ c¶ nh÷ng tiÕp cËn lÞch ®¹i; nh÷ng tri thøc vÒ c¬<br /> cÊu x· héi ë tr¹ng th¸i t­¬ng ®èi tÜnh, t­¬ng ®èi æn ®Þnh còng nh­ nh÷ng c¬ cÊu x· héi<br /> trong tr¹ng th¸i ®éng trong sù biÕn ®æi, ®Æc biÖt lµ ë nh÷ng b­íc ngoÆt cÇn thiÕt ph¶i<br /> t¸i cÊu tróc x· héi theo mét m« h×nh cÊu tróc míi, hîp lý, n¨ng ®éng vµ ph¸t huy mét<br /> c¸ch hiÖu qu¶.<br /> Thø hai, coi nhãm lµ ®¬n vÞ ph©n tÝch c¬ b¶n ®Çu tiªn ®Ó hiÓu ®­îc c¬<br /> cÊu x· héi ®ång thêi ph©n t¸ch nhãm thµnh c¸c nhãm lín, nhãm nhá vµ xem xÐt<br /> nhãm theo c¸c dÊu hiÖu ®a d¹ng. Do ®ã ®· mang l¹i mét gi¸c ®é tiÕp cËn míi vÒ<br /> mét hÖ thèng c¬ cÊu x· héi nhiÒu chiÒu, nhiÒu khÝa c¹nh, nhiÒu cÊp ®é. VËn<br /> dông gi¸c ®é tiÕp cËn ph©n tÝch nµy, võa kh¾c phôc ®­îc c¸ch nh×n trõu t­îng cøng<br /> nh¾c võa kh¾c phôc ®­îc viÖc quy gi¶n c¬ cÊu x· héi chØ vµo c¬ cÊu x· héi - giai cÊp,<br /> coi c¬ cÊu x· héi - giai cÊp lµ sù rót gän cña c¬ cÊu x· héi tæng thÓ (nh­ quan niÖm ®·<br /> tõng tån t¹i l©u dµi ë Liªn X« vµ c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa §«ng ¢u tr­íc ®©y); còng<br /> qua ®ã, mang l¹i mét quan niÖm toµn diÖn, chØnh thÓ hÖ thèng trong viÖc xem xÐt vµ<br /> ph©n tÝch nh÷ng c¬ cÊu x· héi hiÖn thùc.<br /> Theo ®ã, mét c¬ cÊu x· héi hiÖn thùc lµ mét hÖ thèng ®a c¬ cÊu: c¬ cÊu x· héi -<br /> giai cÊp; c¬ cÊu x· héi - nghÒ nghiÖp; c¬ cÊu x· héi - d©n sè; c¬ cÊu x· héi - l·nh thæ; c¬<br /> cÊu x· héi - d©n téc, c¬ cÊu x· héi - t«n gi¸o. Trong mçi ph©n hÖ c¬ cÊu x· héi trªn l¹i<br /> ®­îc xem xÐt theo nhiÒu khÝa c¹nh, nhiÒu cÊp ®é. VÝ dô: khi ph©n tÝch c¬ cÊu x· héi -<br /> nghÒ nghiÖp chóng ta sÏ cã nh÷ng nhãm nghÒ nh­: c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, dÞch vô;<br /> trong mçi nhãm nghÒ ®ã l¹i cã nhiÒu nghÒ nghiÖp cô thÓ víi nh÷ng ng­êi lao ®éng cã<br /> tr×nh ®é nghÒ nghiÖp kh¸c nhau vµ møc ®é ®¸p øng víi nghÒ nghiÖp mét c¸ch kh¸c<br /> nhau.<br /> Thø ba, ®Ó hiÓu ®­îc c¬ cÊu x· héi th× ngoµi nh÷ng ph©n tÝch theo l¸t c¾t<br /> “ngang” cßn ®ßi hái ph¶i ph©n tÝch c¶ cÊu tróc “däc”, cÊu tróc “tÇng bËc” trong<br /> néi bé cña mçi nhãm x· héi, tæ chøc x· héi còng nh­ c¬ cÊu x· héi tæng thÓ.<br /> H¬n n÷a, vÊn ®Ò kh«ng chØ ®¬n gi¶n xem xÐt mét cÊu tróc ph©n tÇng x· héi “chung<br /> chung” mµ ®iÒu cÇn thiÕt lµ ph¶i tiÕn hµnh thao t¸c hãa vÒ mÆt kh¸i niÖm, t¸ch<br /> kh¸i niÖm ph©n tÇng x· héi nãi chung thµnh 2 kh¸i niÖm bé phËn: Ph©n<br /> tÇng x· héi hîp thøc vµ ph©n tÇng x· héi kh«ng hîp thøc; §ã lµ ®iÓm cèt yÕu,<br /> then chèt ®Ó cã thÓ ®Æt ra nh÷ng ®Þnh h­íng ph¸t triÓn còng nh­ nh÷ng c¨n cø khoa<br /> häc tin cËy cho viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, v¹ch ra c¸c gi¶i ph¸p thÝch hîp nh»m x©y<br /> dùng hoÆc ®æi míi c¬ cÊu x· héi theo h­íng tèi ­u, hiÖu qu¶. Sù ph©n tÝch vµ lµm râ<br /> sù kh¸c biÖt gi÷a ph©n tÇng x· héi hîp thøc vµ ph©n tÇng x· héi kh«ng hîp<br /> thøc ®· nhÊn m¹nh nh÷ng ®Æc tr­ng khoa häc, yÕu tè ph¸p lý vµ nguyªn t¾c ph¸t<br /> triÓn, c«ng b»ng, v¨n minh, tiÕn bé, nh©n v¨n, nh©n b¶n vµ nh©n ®¹o trong viÖc ra<br /> quyÕt ®Þnh hµnh ®éng cña c¸ nh©n, nhãm, ®Æc biÖt lµ cña c¸c nhµ l·nh ®¹o, qu¶n lý x·<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 8 Xã hội học về cơ cấu xã hội và phân tầng xã hội…..<br /> <br /> <br /> <br /> héi. Ph©n tÇng x· héi hîp thøc lµ mét cÊu tróc tÇng bËc cña x· héi ®­îc h×nh thµnh<br /> chñ yÕu dùa trªn c¬ së cña sù kh¸c biÖt tù nhiªn vÒ n¨ng lùc (thÓ chÊt, trÝ tuÖ); nh÷ng<br /> kh¸c biÖt vÒ c¸i tµi, c¸i ®øc, sù cèng hiÕn, ®ãng gãp thùc tÕ cña mçi c¸ nh©n, tæ chøc<br /> cho x· héi. Thùc chÊt cña ph©n tÇng x· héi hîp thøc lµ sù vËn hµnh theo nguyªn t¾c<br /> lµm theo n¨ng lùc, h­ëng theo lao ®éng - nguyªn t¾c cèt lâi vµ quan träng nhÊt ®Ó<br /> ph©n biÖt c«ng b»ng x· héi víi bÊt c«ng x· héi.<br /> Ph©n tÇng x· héi kh«ng hîp thøc lµ tÊt c¶ nh÷ng g× ®èi lËp víi ph©n tÇng x·<br /> héi hîp thøc. Tøc lµ mét cÊu tróc x· héi ®­îc h×nh thµnh kh«ng ph¶i dùa trªn sù<br /> kh¸c biÖt tù nhiªn, kh¸ch quan vÒ tµi, ®øc, vÒ sù cèng hiÕn, ®ãng gãp thùc tÕ cña mçi<br /> c¸ nh©n cho x· héi mµ lµ do tham nhòng, lµm ¨n phi ph¸p, do “ª kÝp”, thñ ®o¹n, …<br /> mµ cã.<br /> C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy ®· ®Ò ra nh÷ng khuyÕn nghÞ lªn<br /> §¶ng, Nhµ n­íc, c¸c tæ chøc chÝnh trÞ, kinh tÕ x· héi, ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng vµ quyÕt t©m<br /> tËp trung chØ ®¹o, x©y dùng x· héi ph©n tÇng hîp thøc ®ång thêi kiªn quyÕt ng¨n<br /> chÆn, ®Èy lïi vµ tõng b­íc kh¾c phôc nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña ph©n tÇng x· héi<br /> bÊt hîp thøc.<br /> Thø t­, kh¸i qu¸t kÞp thêi nh÷ng biÕn ®æi trong c¬ cÊu x· héi n­íc ta nãi chung,<br /> trong tõng giai cÊp, tÇng líp x· héi nãi riªng; ®­a ra nh÷ng kh¸i niÖm giai tÇng<br /> x· héi, c¬ cÊu x· héi - giai tÇng x· héi víi néi hµm míi cã ý nghÜa tham kh¶o<br /> thiÕt thùc c¶ vÒ ph­¬ng diÖn lý luËn còng nh­ thùc tiÔn. Giai tÇng x· héi còng<br /> nh­ c¬ cÊu giai tÇng x· héi ë n­íc ta cÇn ®­îc nh×n nhËn theo mét quan niÖm “®éng”,<br /> “më” ®Ó cã thÓ ph¶n ¸nh ®­îc phï hîp, kÞp thêi víi nh÷ng biÕn ®æi kh¸ch quan cña nã<br /> trong hiÖn thùc. Theo ®ã, giai tÇng x· héi kh«ng ph¶i lµ mét "phÐp céng" c¬ häc, mét<br /> tõ "ghÐp" ®¬n thuÇn cña hai kh¸i niÖm giai cÊp vµ tÇng líp x· héi nh­ c¸ch hiÓu cò.<br /> Theo ®ã, c¬ cÊu x· héi - giai tÇng x· héi còng cÇn ®­îc hiÓu nh­ lµ mét cÊu tróc "®an<br /> kÕt" võa theo cÊu tróc "däc" tøc lµ theo cÊu tróc tÇng bËc c¸c tÇng x· héi, võa theo cÊu<br /> tróc "ngang" tøc lµ bao gåm tÊt c¶ c¸c giai cÊp, tÇng líp, nghÒ nghiÖp, tæ chøc x·<br /> héi,…<br /> Trong c¸c x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, cÊu tróc däc ®ã chñ yÕu ®­îc ph¶n ¸nh<br /> th«ng qua sù kh¸c biÖt giai cÊp, tøc sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c tËp ®oµn ng­êi trong quan<br /> hÖ cña hä ®èi víi t­ liÖu s¶n xuÊt. CÊu tróc x· héi chñ yÕu chØ ®­îc xem xÐt theo mét<br /> cÊu tróc tÇng bËc gåm ë hai giai cÊp, hai tÇng x· héi chÝnh, c¬ b¶n ®èi lËp víi nhau,<br /> kh¸c biÖt víi nhau vµ ®­îc ph©n biÖt chñ yÕu th«ng qua dÊu hiÖu së h÷u nh­ n« lÖ vµ<br /> chñ n«, n«ng d©n vµ ®Þa chñ, t­ s¶n vµ v« s¶n nh­ chóng ta ®· biÕt ®Õn trong lÞch sö.<br /> §iÒu nµy ®· ®­îc K. Marx nghiªn cøu mét c¸ch s©u s¾c vµ ®­a ra nh÷ng sù chØ<br /> gi¸o hÕt søc thuyÕt phôc cho c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ t­ t­ëng x· héi chñ nghÜa<br /> trong cuéc ®Êu tranh nh»m c¶i biÕn x· héi cò, x©y dùng x· héi míi cña m×nh.<br /> Sau nhiÒu thËp kû c¶i t¹o x· héi cò, x©y dùng x· héi míi, ®Æc biÖt lµ sau 20 n¨m<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Nguyễn Đình Tấn 9<br /> <br /> <br /> ®Êt n­íc ®æi míi më cöa, x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN, vÒ c¬<br /> b¶n lµ kh«ng cßn ®èi kh¸ng giai cÊp, ph©n tuyÕn giai cÊp, sù tån t¹i cña c¸c giai cÊp<br /> ®èi ®Þch nhau nh­ c¸c x· héi mµ Marx ®· tõng ph©n tÝch tr­íc ®©y. Trong x· héi n­íc<br /> ta hiÖn nay, kh«ng cßn giai cÊp ®Þa chñ, t­ s¶n mét c¸ch nguyªn nghÜa nh­ c¸c x· héi<br /> phong kiÕn, t­ b¶n trong qu¸ khø. Giai cÊp c«ng nh©n kh«ng cßn ®¬n thuÇn lµ giai cÊp<br /> v« s¶n mµ lµ ng­êi chñ nh©n cña nhµ m¸y, xÝ nghiÖp. Giai cÊp n«ng d©n kh«ng cßn lµ<br /> nh÷ng ng­êi n«ng n«, ng­êi t¸ ®iÒn nh­ trong c¸c x· héi phong kiÕn thuéc ®Þa tr­íc<br /> ®©y mµ lµ ng­êi chñ nh©n cña ®ång ruéng (trõ mét bé phËn c«ng nh©n, n«ng d©n lµm<br /> thuª cho c¸c chñ doanh nghiÖp t­ nh©n xuÊt hiÖn trong thêi gian gÇn ®©y).<br /> TÊt c¶ c¸c giai cÊp x· héi cßn ®­îc hiÓu thuÇn tóy nh­ lµ nh÷ng tËp ®oµn ng­êi<br /> së h÷u hay kh«ng së h÷u c¸c t­ liÖu s¶n xuÊt cña x· héi. Trªn thùc tÕ, hä chØ lµ nh÷ng<br /> ng­êi chñ "chiÕm dông" cã giíi h¹n, cã thêi h¹n nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh, chØ<br /> cã nhµ n­íc míi thùc sù lµ ng­êi chñ hîp ph¸p, ng­êi cã t­ c¸ch ph¸p nh©n ch©n<br /> chÝnh duy nhÊt (theo luËt ®Þnh) lµ chñ së h÷u ®Ých thùc, hîp hiÕn cña tÊt c¶ c¸c t­ liÖu<br /> s¶n xuÊt trong x· héi.<br /> Mçi giai cÊp, tÇng líp vÒ c¬ b¶n kh«ng cßn nguyªn vÑn nh­ cò mµ ®­îc thay ®æi<br /> mét c¸ch ®¸ng kÓ.<br /> CÊu tróc x· héi kh«ng chØ gi¶n ®¬n ®­îc xem xÐt nh­ mét cÊu tróc ngang (2 giai<br /> cÊp, 1 tÇng líp vµ d­êng nh­ ®ång ®Òu nhau, ngang b»ng nhau) hoÆc chØ ®¬n tuyÕn<br /> ph¸t triÓn theo h­íng tiÕn dÇn ®Õn sù thuÇn nhÊt, ®ång nhÊt x· héi nh­ quan niÖm<br /> mét thêi tr­íc ®©y mµ cÇn ph¶i xem xÐt chóng trong mét qu¸ tr×nh ph©n ho¸, ph©n<br /> tÇng x· héi m¹nh mÏ.<br /> Trong mçi giai cÊp, tÇng líp còng nh­ trong toµn x· héi ®ang diÔn ra sù ph©n<br /> ho¸ gi÷a c¸c nhãm, thµnh viªn x· héi vÒ mÆt vÞ thÕ, vai trß, tr×nh ®é häc vÊn, nghÒ<br /> nghiÖp, thu nhËp, møc sèng, c¬ héi th¨ng tiÕn còng nh­ n¨ng lùc vËn dông c¸c c¬<br /> héi... Trong giai cÊp n«ng d©n còng cã mét bé phËn giµu lªn, trë thµnh chñ trang tr¹i,<br /> tËp trung trong tay nhiÒu ruéng ®Êt; thu nhËp mçi n¨m nhiÒu chôc triÖu, thËm chÝ c¶<br /> tr¨m triÖu ®ång. Trong khi ®ã, cã mét bé phËn d©n c­ r¬i vµo t×nh tr¹ng nghÌo khæ (ë<br /> miÒn T©y Nam bé cã ®Õn trªn 5% n«ng d©n trë thµnh t¸ ®iÒn ph¶i cµy thuª cuèc m­ín<br /> kiÕm sèng) thu nhËp thÊp, bÊp bªnh, ®êi sèng khã kh¨n.<br /> Trong giai cÊp c«ng nh©n còng cã nhiÒu ng­êi cã tay nghÒ cao, chuyªn m«n giái,<br /> nhiÒu s¸ng kiÕn, t×m tßi, mang l¹i thu nhËp cao, mua ®­îc nhµ, mua xe, cuéc sèng kh¸<br /> gi¶,... Bªn c¹nh ®ã lµ mét bé phËn thu nhËp cßn thÊp, ®êi sèng khã kh¨n, thËm chÝ lµ<br /> thiÕu viÖc lµm.<br /> Trong tÇng líp trÝ thøc còng cã nh÷ng ng­êi cã tiÒn göi ng©n hµng, ®Çu t­ kinh<br /> phÝ cho mét phßng thÝ nghiÖm ®¾t gi¸, më tr­êng t­ thôc, cuéc sèng phong l­u, kh¸<br /> gi¶, uy tÝn x· héi, uy tÝn nghÒ nghiÖp cao. Trong khi ®ã còng cã mét bé phËn cßn gÆp<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 10 Xã hội học về cơ cấu xã hội và phân tầng xã hội…..<br /> <br /> <br /> nhiÒu khã kh¨n, thu nhËp thÊp, møc sèng nghÌo nµn.<br /> ChÝnh ë ®©y ®· n¶y ra mét c¸ch nh×n thùc tÕ h¬n, thùc chÊt h¬n, cã gi¸ trÞ ®ãng<br /> gãp thiÕt thùc h¬n cho c¸c chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n­íc. §ã lµ<br /> c¸ch nh×n míi vÒ c¬ cÊu x· héi - giai tÇng x· héi.<br /> Theo c¸ch nh×n nhËn nµy c¬ cÊu x· héi n­íc ta võa cã cÊu tróc "ngang", võa cã<br /> cÊu tróc "däc". CÊu tróc ngang, ®ã lµ mét tËp hîp c¸c giai cÊp, tÇng líp, nghÒ nghiÖp,<br /> tæ chøc trong x· héi. Trong ®ã bao hµm c¸c giai cÊp c«ng nh©n, n«ng d©n, tiÓu th­¬ng,<br /> doanh nh©n, trÝ thøc,... CÊu tróc "däc", tøc lµ cÊu tróc tÇng bËc cao thÊp trong x· héi,<br /> ®­îc xem xÐt (biÓu hiÖn) ë ba dÊu hiÖu c¬ b¶n kh¸c nhau: §Þa vÞ kinh tÕ (tµi s¶n, thu<br /> nhËp), ®Þa vÞ chÝnh trÞ (quyÒn lùc), ®Þa vÞ x· héi (uy tÝn). Hai "nh¸t c¾t" cÊu tróc<br /> "ngang" vµ "däc" nµy ®an kÕt vµo nhau t¹o thµnh giai tÇng x· héi.<br /> Giai tÇng x· héi lµ tËp hîp ng­êi t­¬ng ®èi ngang b»ng nhau vÒ ®Þa vÞ<br /> kinh tÕ, ®Þa vÞ chÝnh trÞ, ®Þa vÞ x· héi còng nh­ nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nh­<br /> tr×nh ®é häc vÊn, lo¹i nghÒ nghiÖp, kiÓu nhµ ë, n¬i c­ tró, phong c¸ch sinh<br /> ho¹t, thÞ hiÕu nghÖ thuËt,... Giai tÇng x· héi võa lµ tÇng x· héi n»m trong<br /> cÊu tróc tÇng bËc cña x· héi, võa héi ë trong ®ã, cã mÆt ë trong ®ã hÇu hÕt<br /> c¸c thµnh viªn cã hoµn c¶nh t­¬ng ®ång víi nhau trong c¸c giai cÊp, tÇng<br /> líp, nghÒ nghiÖp, tæ chøc x· héi.<br /> VÝ dô: ë tÇng "®¸y" tÇng thÊp nhÊt cã thÓ bao gåm nh÷ng thµnh viªn nghÌo,<br /> yÕu thÕ, n»m ë tÊt c¶ c¸c giai cÊp, tÇng líp nh­: c«ng nh©n; n«ng d©n; trÝ thøc; tay<br /> nghÒ thÊp, Ýt c¬ héi, nhiÒu rñi ro, tÇng líp doanh nh©n lµm ¨n thua "lç"; nh÷ng c«ng<br /> chøc, viªn chøc kh«ng theo kÞp ®­îc ®ßi hái cña c«ng viÖc,…; t­¬ng tù nh­ vËy, tÇng<br /> "®Ønh", tÇng cao nhÊt còng cã thÓ héi ®ñ c¸c thµnh viªn ­u tréi ë hÇu hÕt c¸c giai<br /> cÊp, tÇng líp trªn.<br /> Trªn c¬ së cña quan niÖm vÒ giai tÇng x· héi nh­ vËy, chóng ta cã thể ®Þnh<br /> nghÜa: C¬ cÊu x· héi - giai tÇng x· héi lµ mét cÊu tróc "®an kÕt" võa theo cÊu<br /> tróc "däc" tøc lµ theo cÊu tróc tÇng bËc c¸c giai tÇng x· héi võa theo cÊu tróc<br /> "ngang" tøc lµ bao gåm tÊt c¶ c¸c giai cÊp, tÇng líp nghÒ nghiÖp, tæ chøc<br /> trong x· héi.<br /> Thứ năm, gắn liền chặt chẽ với sự h×nh thµnh c¸c giai tÇng x· héi, c¬ cÊu<br /> - giai tÇng x· héi, c¸c t¸c gi¶ ®· ®­a ra kh¸i niÖm: TÇng líp x· héi “­u tréi”.<br /> TÇng líp "­u tréi", hay "v­ît tréi" cña x· héi kh«ng "næi" lªn, "hiÖn" lªn nh­ mét lùc<br /> l­îng x· héi, nhãm x· héi riªng rÏ (®éc lËp) mµ bao gåm nh÷ng phÇn tö ­u tó nhÊt,<br /> n¨ng ®éng nhÊt, v­ît tréi lªn tõ ë kh¾p c¸c giai cÊp, tÇng líp, tæ chøc x· héi trong x·<br /> héi,... §ã lµ nh÷ng ng­êi c«ng nh©n, nhiÒu s¸ng kiÕn, lµm viÖc cã n¨ng suÊt cao, t¹o ra<br /> ®­îc nhiÒu s¶n phÈm tèt, cã chÊt l­îng, mang l¹i lîi Ých cho x· héi; nh÷ng doanh<br /> nh©n tµi ba, s¶n xuÊt kinh doanh giái, ¸p dông ®­îc nh÷ng c¬ chÕ qu¶n lý míi, c«ng<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Nguyễn Đình Tấn 11<br /> <br /> <br /> nghÖ - kü thuËt tiªn tiÕn mang l¹i nhiÒu lîi nhuËn, gi¶i quyÕt ®­îc nhiÒu viÖc lµm cho<br /> ng­êi lao ®éng, t¹o ra nhiÒu s¶n phÈm ®a d¹ng, cã søc c¹nh tranh cao, trÝch nép ®­îc<br /> nhiÒu cho ng©n s¸ch nhµ n­íc còng nh­ ®ãng gãp nhiÒu cho c¸c hoạt động "t×nh<br /> nghÜa", "tõ thiÖn". §ã lµ nh÷ng nhµ qu¶n lý giái, nh÷ng nhµ khoa häc nhiÒu ph¸t<br /> minh, s¸ng chÕ, ®­a ra nh÷ng quy tr×nh c«ng nghÖ míi, nh÷ng c¬ chÕ qu¶n lý ­u viÖt,<br /> nh÷ng ®Ò xuÊt kiÕn nghÞ thiÕt thùc mang l¹i nhiÒu lîi Ých cho ®Êt n­íc. §ã lµ nh÷ng<br /> n«ng d©n lµm ¨n giái, nh÷ng chñ trang tr¹i d¸m nghÜ, d¸m lµm, th¸o v¸t, n¨ng ®éng,<br /> s¸ng t¹o, khai th¸c, tËn dông mét c¸ch hiÖu qu¶ tµi nguyªn ®Êt ®ai vµ nguån lùc lao<br /> ®éng, t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm dåi dµo, cã gi¸ trÞ cho x· héi. Nh÷ng ng­êi thî thñ c«ng,<br /> ph¸t huy bµn tay vµng víi nh÷ng ý t­ëng vµng t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm ®éc ®¸o mang<br /> l¹i th­¬ng hiÖu cã uy tÝn vµ lîi Ých cao cho x· héi... §ã lµ nh÷ng c«ng chøc ®­a ra ®­îc<br /> nhiÒu ý t­ëng c¶i c¸ch, hîp lý ho¸, tèi ­u ho¸ c¸c gi¶i ph¸p thñ tôc hµnh chÝnh, mang<br /> l¹i nhiÒu tiÖn Ých vµ sù hµi lßng cho ng­êi d©n... §ã lµ nh÷ng chiÕn sÜ, sü quan qu©n<br /> ®éi, c«ng an th«ng minh, qu¶ c¶m, ®­a ra ®­îc nhiÒu ph­¬ng ¸n b¶o vÖ trËt tù, an<br /> ninh x· héi cã hiÖu qu¶, ng¨n chÆn ®­îc nhiÒu ©m m­u chèng ph¸ x· héi cña c¸c lùc<br /> l­îng thï ®Þch, b¶o vÖ ®­îc v÷ng ch¾c thµnh qu¶ cña CNXH, gi÷ g×n ®­îc sù b×nh yªn<br /> cho mäi ng­êi.<br /> TÇng líp x· héi ­u tréi nµy ®ang ngµy cµng lín lªn, m¹nh lªn vµ trë thµnh vÞ trÝ<br /> "®Çu tÇu", nh÷ng “con chim ®Çu ®µn”, nh÷ng m¹nh th­êng qu©n ®Çy sung m·n, l«i<br /> kÐo, dÉn d¾t c¸c nhãm x· héi ®i lªn.<br /> Sù h×nh thµnh tÇng líp x· héi "­u tréi" g¾n chÆt víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh cÊu<br /> tróc PTXH hîp thøc. Hä lµ tÇng líp ­u tó "v­ît tréi", v­¬n lªn tõ kh¾p c¸c giai cÊp,<br /> tÇng líp trong c¬ cÊu - giai tÇng x· héi. §¶ng, Nhµ n­íc, c¸c ®oµn thÓ x· héi cÇn ®¸nh<br /> gi¸ ®óng tµi n¨ng vµ c«ng lao cña hä, vinh danh hä, chó ý theo dâi, thu hót, ®µo t¹o,<br /> s¾p xÕp, bæ nhiÖm hä vµo c¸c vÞ trÝ then chèt cña bé m¸y l·nh đạo.<br /> * *<br /> *<br /> <br /> Nh÷ng ®ãng gãp lý luËn trªn ®· ®­îc ®­a vµo c¸c gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y cho c¸c hÖ<br /> ®µo t¹o: Cö nh©n chÝnh trÞ, cao cÊp lý luËn, ch­¬ng tr×nh cao häc, nghiªn cøu sinh cña<br /> Häc viÖn; míi ®©y ®· ®­îc ®óc kÕt vµ thÓ hiÖn thµnh mét chuyªn ®Ò bµi gi¶ng “C¬ cÊu<br /> x· héi - giai tÇng x· héi” trong ch­¬ng tr×nh Cao cÊp lý luËn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh<br /> thö nghiÖm cña Häc viÖn n¨m 2009.<br /> Nh÷ng ph©n tÝch lý luËn trªn còng ®· ®­îc øng dông réng r·i trong nghiªn cøu<br /> vµ gi¶ng d¹y ë nhiÒu c¬ së ®µo t¹o kh¸c trong c¶ n­íc. §Æc biÖt ®· ®­îc vËn dông<br /> trong nhiÒu ®Ò tµi cÊp Nhµ n­íc nh­ §Ò tµi: KX.04-14/06-10 “Xu h­íng biÕn ®æi c¬ cÊu<br /> x· héi ë ViÖt Nam”; §Ò tµi KX.02.17/06-10 “C¬ cÊu x· héi vµ ph©n tÇng x· héi ë n­íc<br /> ta trong ®iÒu kiÖn ®æi míi hiÖn nay”; §Ò tµi KX.02-06/06-10 “Ph¸t triÓn x· héi vµ qu¶n<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 12 Xã hội học về cơ cấu xã hội và phân tầng xã hội…..<br /> <br /> <br /> lý ph¸t triÓn x· héi trong trong tiÕn tr×nh ®æi míi”; §Ò tµi KX.02-06/06-10 “Ph¸t triÓn<br /> x· héi vµ qu¶n lý ph¸t triÓn x· héi ë vïng n«ng th«n n­íc ta hiÖn nay - Thùc tr¹ng vµ<br /> gi¶i ph¸p”.<br /> Trªn ®©y lµ tãm t¾t c« ®äng “cuéc hµnh tr×nh” t×m tßi, ph¸t triÓn vµ nghiªn cøu<br /> øng dông vÒ lý thuyÕt c¬ cÊu x· héi vµ ph©n tÇng x· héi ë n­íc ta trong 20 n¨m qua<br /> cña ViÖn X· héi häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh. RÊt mong<br /> ®­îc c¸c ®ång nghiÖp vµ b¹n ®äc chia sÎ, b×nh luËn, ®ãng gãp./.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> <br /> 1. NguyÔn §×nh TÊn. Ph©n tÝch c¬ cÊu x· héi tõ gi¸c ®é x· héi häc. T¹p chÝ X· héi häc<br /> sè 2/1992.<br /> 2. NguyÔn §×nh TÊn. Gãp phÇn t×m hiÓu kh¸i niÖm ph©n tÇng x· héi. T¹p chÝ X· héi<br /> häc sè 3/1993.<br /> 3. NguyÔn §×nh TÊn. C¬ cÊu x· héi vµ ph©n tÇng x· héi. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia,<br /> 1998. (T¸i b¶n cã bæ sung t¹i Nxb Lý luËn ChÝnh trÞ, n¨m 2005)<br /> 4. NguyÔn §×nh TÊn. C¸c b¸o c¸o chuyªn ®Ò thuéc c¸c §Ò tµi cÊp Nhµ n­íc: KX.04-<br /> 14/06-10 “Xu h­íng biÕn ®æi c¬ cÊu x· héi ë ViÖt Nam”; §Ò tµi KX.02.17/06-10 “C¬<br /> cÊu x· héi vµ ph©n tÇng x· héi ë n­íc ta trong ®iÒu kiÖn ®æi míi hiÖn nay”; §Ò tµi<br /> KX.02-06/06-10 “Ph¸t triÓn x· héi vµ qu¶n lý ph¸t triÓn x· héi trong trong tiÕn<br /> tr×nh ®æi míi”; §Ò tµi KX.02-06/06-10 “Ph¸t triÓn x· héi vµ qu¶n lý ph¸t triÓn x·<br /> héi ë vïng n«ng th«n n­íc ta hiÖn nay - Thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p”.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />