Xác định các năng lực được phát triển trong dạy học tích hợp - một trong các cơ sở xây dựng chương trình môn khoa học tự nhiên

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 8B, pp. 23-29<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0155<br /> <br /> XÁC ĐỊNH CÁC NĂNG LỰC ĐƯỢC PHÁT TRIỂN<br /> TRONG DẠY HỌC TÍCH HỢP - MỘT TRONG CÁC CƠ SỞ<br /> XÂY DỰNG CHƯƠNG TRÌNH MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN<br /> Phạm Xuân Quế<br /> Khoa Vật lí, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Ở bài báo này, tác giả phân tích, đánh giá các vấn đề liên quan đến việc học tập<br /> và giảng dạy chương trình tích hợp các môn học, trên cơ sở đó tập trung vào việc xác định<br /> năng lực, các kĩ năng đặc thù có thể được phát triển ở học sinh trong dạy học chương trình<br /> tích hợp (đối với môn Khoa học tự nhiên) và bước đầu đưa ra một số chú ý về việc xây<br /> dựng chương trình tích hợp trong điều kiện ở Việt Nam.<br /> Từ khóa: Chương trình tích hợp, dạy học tích hợp, năng lực đặc thù, kĩ năng đặc thù.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Dạy học tích hợp là dạy học theo định hướng phát triển (ở người học) khả năng huy động<br /> tổng hợp kiến thức, kĩ năng,... thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau để giải quyết có hiệu quả các vấn<br /> đề trong học tập và trong cuộc sống, được thực hiện ngay trong quá trình lĩnh hội tri thức và rèn<br /> luyện kĩ năng; phát triển được những năng lực cần thiết, nhất là năng lực giải quyết vấn đề [1].<br /> Dạy học tích hợp là một trong các con đường, giải pháp thích hợp cho sự phát triển một số<br /> năng lực ở học sinh. Bên cạnh việc xác định các năng lực chung - cốt lõi, năng lực đặc thù từng<br /> môn học (thuộc môn học tích hợp) thì việc xác định năng lực, các kĩ năng đặc thù có thể được<br /> phát triển ở học sinh trong dạy học chương trình tích hợp là việc làm hết sức cần thiết khi nghiên<br /> cứu việc xây dựng chương trình tích hợp các môn tích hợp nói chung, môn Khoa học Tự nhiên<br /> nói riêng.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Nhu cầu xây dựng chương trình giáo dục phổ thông theo quan điểm<br /> tích hợp<br /> <br /> Nhiều quá trình, hiện tượng tồn tại trong tự nhiên, trong thực tiễn cuộc sống có thể được<br /> hiểu hay được giải quyết với những năng lực và phẩm chất được hình thành trong lĩnh vực của một<br /> môn, nhưng nhiều khi của một số môn học. Ví dụ như: khi xem xét và giải quyết những vấn đề liên<br /> quan đến Nguyên tử, cần tiếp cận theo quan điểm của cả chuyên môn Vật lí lẫn Hóa học,... cần<br /> Ngày nhận bài: 7/8/2016. Ngày nhận đăng: 12/9/2016.<br /> Tác giả liên lạc: Phạm Xuân Quế, địa chỉ e-mail: quepx@hnue.edu.vn<br /> <br /> 23<br /> <br /> Phạm Xuân Quế<br /> <br /> những kiến thức, phương pháp, kĩ năng của các chuyên môn này; khi xem xét và giải quyết những<br /> vấn đề liên quan đến Huyết áp của vật sống, cần tiếp cận theo quan điểm của cả chuyên môn Vật<br /> lí lẫn Sinh học,... cần những kiến thức, phương pháp, kĩ năng của các chuyên môn này.<br /> Trong thị trường lao động ở thế kỉ 21, khi các ngành nghiên cứu và sản xuất liên quan đến<br /> nhiều lĩnh vực hình thành và phát triển thì ngày càng nhiều vấn đề cần được giải quyết trong lao<br /> động chuyên nghiệp đòi hỏi những năng lực và phẩm chất được hình thành trong học tập, làm việc<br /> trong nhiều lĩnh vực chuyên môn khác nhau. Ví dụ như Lí sinh (Biophysics), Y sinh (Biomedical)<br /> là những lĩnh vực đa ngành trong đó có sự tích hợp và tương tác giữa các ngành chuyên môn khác<br /> nhau. Thực tế đó yêu cầu người lao động phải có năng lực (dựa trên kiến thức, kĩ năng, phẩm chất,<br /> giá trị) ứng với nhiều lĩnh vực hay họ phải có khả năng hợp tác làm việc với những người trong<br /> các lĩnh vực chuyên môn khác nhau. Từ giữa thế kỉ 20 người ta càng nhận thấy vấn đề cấp bách<br /> là “những năng lực cần thiết cho thị trường lao động hiện nay cần được phát triển trong học tập<br /> theo chương trình tích hợp và hợp tác trong giảng dạy” [2]. Để đáp ứng việc cung cấp nguồn nhân<br /> lực cho thị trường lao động, các nền giáo dục ở các nước tùy theo điều kiện của mình đã xây dựng<br /> chương trình đào tạo các bậc học khác nhau (phổ thông, cao đẳng, đại học hay sau đại học) ở các<br /> mức độ tích hợp khác nhau. Như đánh giá của UNESCO, các chương trình đào tạo như vậy thích<br /> hợp cho một nền giáo dục vì sự phát triển bền vững.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Các chương trình tích hợp<br /> <br /> Chương trình tích hợp là chương trình bao gồm các modun được thiết kế dựa trên hai hay<br /> nhiều môn học và được thực hiện thông qua hoạt động tích cực, phối hợp giữa các học sinh và các<br /> giáo viên với mục tiêu quan trọng là nhận thức được hiện tượng hay giải quyết được vấn đề dựa<br /> trên sự tích hợp và tổng hợp các kiến thức từ các môn khác nhau [2].<br /> Tùy theo mức độ tích hợp khác nhau trong chương trình được xây dựng mà người ta phân<br /> ra các loại chương trình tích hợp sau:<br /> - Tích hợp đa môn (Multidisciplinary Intergration): Đối với chương trình tích hợp đa môn,<br /> việc “dạy học một chủ đề được tiếp cận theo từng môn học khác nhau và tiến hành song song với<br /> nhau” [16] nhằm đạt chuẩn của từng môn.<br /> - Tích hợp/Tiếp cận liên môn (Interdisciplinary Intergration/Approach): Ở tiếp cận liên<br /> môn, giáo viên tổ chức chương trình học thông qua các môn học [3]. Để giải quyết một nội dung<br /> trong chương trình cần kiến thức, kĩ năng của hơn một môn học.<br /> - Tích hợp xuyên môn (Transdisciplinary Integration): Chương trình tích hợp xuyên môn đề<br /> cập đến các vấn đề, nội dung được hiểu và giải quyết vượt qua kiến thức và kĩ năng từng môn học,<br /> xem xét các vấn đề một cách toàn diện với những khái niệm, phương pháp đặc thù của cách tiếp<br /> cận xuyên môn, khi đó cấu trúc logic nội dung từng môn học bị phá vỡ.<br /> - Tích hợp/Tiếp cận nội môn (Intradisciplinary Intergration/Approach): Ngoài ba cách tiếp<br /> cận trên, người ta còn nói đến “Tiếp cận nội môn”, cách tiếp cận trong đó có những nội dung được<br /> thiết kế dựa trên hai hay nhiều phần của môn học với mục tiêu là nhận thức được hiện tượng hay<br /> giải quyết được vấn đề dựa trên sự tích hợp và tổng hợp các kiến thức, kĩ năng từ các phần khác<br /> nhau của môn học. Đây là cách tiếp cận quen thuộc hơn trong tổ chức dạy học của nhiều giáo viên<br /> có năng lực khi họ đưa ra các vấn đề, nội dung trong môn học (ví dụ như môn Vật lí) mà để hiểu<br /> và giải quyết thì cần đến kiến thức, kĩ năng của hơn một phần chuyên môn (ví dụ như: phần Cơ<br /> học, phần Nhiệt học, phần Quang học) trong môn học đó.<br /> 24<br /> <br /> Xác định các năng lực được phát triển trong dạy học tích hợp - Một trong các cơ sở xây dựng...<br /> <br /> Được đề cập đến trong nhiều nghiên cứu cũng như trong nhiều chương trình phổ thông của<br /> các nước là chương trình tích hợp liên môn.<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Những vấn đề liên quan đến học tập và giảng dạy chủ đề tích hợp trong<br /> chương trình tích hợp<br /> <br /> Nhiều nhà nghiên cứu nhìn thấy những ưu điểm, hạn chế hay những vấn đề liên quan khi<br /> dạy học các chủ đề tích hợp của chương trình tích hợp [16].<br /> * Những ưu điểm và hạn chế, khó khăn đối với viêc học tập các chủ đề tích hợp của<br /> chương trình tích hợp<br /> - Về kiến thức:<br /> + Ở chương trình tích hợp, kiến thức được đề cập, sử dụng làm cơ sở trong chương trình/chủ<br /> đề tích hợp phụ thuộc kiến thức đơn môn nhưng kiến thức cuối cùng đạt được vượt ra ngoài kiến<br /> thức từng môn riêng lẻ [4-7].<br /> + Kiến thức trong chủ đề tích hợp có chiều sâu và chiều rộng hơn kiến thức trong chủ đề<br /> đơn môn [8, 9]. Chiều sâu kiến thức có được từ kiến thức của đơn môn và kiến thức tích hợp và<br /> các thông tin liên quan cần thiết để đạt được mục tiêu đặt ra. Chiều rộng của kiến thức thể hiện ở<br /> việc xem xét các hiện tượng riêng biệt từ các quan điểm khác nhau. Sự tổng hợp của chiều sâu và<br /> rộng của kiến thức như vậy đảm bảo cho việc hiểu/hình thành kiến thức một cách toàn diện, khoa<br /> học [10]. Trong học tập chủ đề tích hợp của chương trình tích hợp, học sinh có kiến thức đủ sâu để<br /> có thể phát hiện ra sự liên kết/quan hệ giữa các kiến thức từ các môn khác nhau [8] để tổng hợp các<br /> kiến thức đơn môn, tạo ra kiến thức mới bằng con đường tổng hợp [11]. Ví dụ được dẫn ra ở đây<br /> là việc nhà hóa lí Willard Libby, người phát hiện ra sự phân rã phóng xạ của cacbon (radiocarbon<br /> dating) đã áp dụng các kết quả thu được thuộc lĩnh vực hóa lí vào lĩnh vực khảo cổ học và ông đã<br /> được trao giải Nô-ben vào năm 1960 [17].<br /> - Về kĩ năng: Phát triển kĩ năng cả đơn môn và liên môn (tích hợp) [3], trong đó gồm các kĩ<br /> năng tích hợp như sau:<br /> + Kĩ năng tổng hợp kiến thức từ kiến thức các môn học độc lập [2, 12];<br /> + Kĩ năng tư duy phân tích, có phương pháp [12], kĩ năng tư duy phê phán mạnh hơn so với<br /> tư duy này ở chương trình đơn môn (chủ yếu với tư duy logic và hình thức) [13] do phải phân tích<br /> đánh giá các quan điểm khác nhau từ các cách tiếp cận khác nhau của các đơn môn;<br /> + Kĩ năng tiếp cận các vấn đề theo các quan điểm khác nhau của các lĩnh vực khoa học<br /> khác nhau.<br /> Trong dạy học tích hợp, học sinh nhận thấy sự hạn chế của các cách tiếp cận từ những môn<br /> học độc lập. Qua đó tạo ta sự gắn kết giữa các lí thuyết, quan điểm, phương pháp, khái niệm. . . để<br /> có thể hiểu thực sự nội dung khoa học vấn đề đang nghiên cứu [14]. Do đó phát triển kĩ năng ra<br /> quyết định, đánh giá và khai thác, sử dụng các thông tin trong việc giải quyết những vấn đề tích<br /> hợp liên môn.<br /> + Kĩ năng giao tiếp (trong nghiên cứu ở lĩnh vực đa ngành) giữa các nhà nghiên cứu, giảng<br /> dạy các chuyên môn khoa học khác nhau, trong việc lắng nghe những quan điểm khác nhau, giải<br /> quyết những xung đột trong công việc, hợp tác cùng nhau đạt mục tiêu.<br /> - Về phẩm chất:<br /> + Học sinh có động lực và hứng thú cao độ khi đối mặt với các chủ đề hấp dẫn do nội dung<br /> các chủ đề bắt nguồn từ cuộc sống thực tiễn, mục đích học tập gắn liền với việc giải quyết vấn đề<br /> 25<br /> <br /> Phạm Xuân Quế<br /> <br /> trong đời sống thực. Ngay ở ghế nhà trường, việc học đã có ý nghĩa thực tiễn, học kiến thức một<br /> cách sâu sắc được trải nghiệm giải quyết vấn đề do đó kiến thức và trải nghiệm giữ được lâu bền<br /> trong cuộc đời.<br /> + Kiến thức tích hợp và ứng dụng các kiến thức môn học khác nhau trong việc xem xét, giải<br /> quyết vấn đề thường dẫn đến những hoạt động sáng tạo.<br /> Bên cạnh những ưu điểm của chương trình và dạy học tích hợp, người ta cũng nêu ra những<br /> lo ngại chương trình và cách dạy học này có thể dẫn đến những hạn chế sau. Ví dụ như: “nếu quá<br /> chú ý đến nội dung và các mục tiêu tích hợp thì việc xây dựng và thực hiện chương trình tích hợp<br /> làm giảm giá trị của kiến thức môn học cụ thể vốn rất sâu sắc, cần thiết đảm bảo về mặt chuyên<br /> môn trong các lĩnh vực như y học, pháp luật, và kĩ thuật [18].<br /> * Những cơ hội và thách thức đối với viêc giảng dạy các chủ đề tích hợp của chương<br /> trình tích hợp<br /> Để giảng dạy tốt chương trình tích hợp, vấn đề quan trọng là có được nhóm giáo viên giảng<br /> dạy tốt, có khả năng hợp tác trong giảng dạy. Việc giảng dạy chương trình tích hợp bao gồm các<br /> hoạt động: lập kế hoạch giảng dạy, tổ chức giảng dạy và chuẩn bị, tiến hành kiểm tra đánh giá.<br /> Nhóm giáo viên này sẽ cùng xây dựng kế hoạch giảng dạy [15] cũng như chuẩn bị và tiến hành<br /> kiểm tra đánh giá. Việc giảng dạy có thể do một hoặc cả hai giáo viên cùng tham gia tùy mức độ<br /> chuyên sâu của nội dung dạy học liên quan đến các môn, chuyên ngành. Trong dạy học tích hợp,<br /> các giáo viên có cơ hội phát triển năng lực giao tiếp, hợp tác nhóm. Thông qua hợp tác giảng dạy,<br /> các giáo viên cùng chia sẻ trách nhiệm một cách hợp lí, xác định đúng vai trò và các hoạt động cần<br /> thiết của mình trong nhóm, vượt qua các rào cản về những cách làm việc và phương pháp làm việc,<br /> cá tính của từng giáo viên, cùng giải quyết các khó khăn để đạt được mục tiêu chung. Để đảm bảo<br /> việc dạy học tích hợp thành công, cần nhiều thời gian cho làm việc nhóm để xây dựng kế hoạch<br /> giảng dạy, thống nhất phương pháp, hình thức tổ chức dạy học và nội dung kiểm tra, đánh giá theo<br /> chuẩn. Các giáo viên cũng rất cần tham gia các khóa bồi dưỡng về dạy học tích hợp.<br /> Khi thực hiện chương trình tích hợp, cần tránh trường hợp, “các giảng viên quá tập trung<br /> vào giảng dạy nội dung tích hợp, có thể tự tách biệt, xa rời với lĩnh vực chuyên ngành chính của<br /> mình” và “việc nghiên cứu nội dung mang tính tích hợp sẽ dễ tập trung vào rìa của lĩnh vực chuyên<br /> ngành, làm thấp vai trò của chuyên ngành” [19]. Việc chuẩn bị kế hoạch giảng dạy, tiến hành giảng<br /> dạy và kiểm tra đánh giá trong những năm đầu chuyển đổi chương trình cũng đòi hỏi nhiều thời<br /> gian và công sức cũng như khó khăn trong việc từ bỏ những “thói quen” cũ đã được hình thành và<br /> củng cố trong bao nhiêu năm công tác trong một lĩnh vực.<br /> <br /> 2.4.<br /> <br /> Phát triển năng lực của học sinh trong dạy học chương trình tích hợp<br /> <br /> * Phát triển các năng lực đặc thù ở học sinh trong học tập chương trình tích hợp<br /> - Năng lực đặc thù được phát triển trong học tập chương trình tích hợp: Từ những ưu điểm<br /> của học tập theo chương trình tích hợp được trình bày ở trên cho thấy bên cạnh việc hiểu kiến thức<br /> một cách sâu, rộng và toàn diện, học sinh còn phát triển năng lực đặc thù mà năng lực này được<br /> phát triển trong học tập chương trình tích hợp. Thuộc năng lực đặc thù này có thể đưa ra các kĩ<br /> năng sau:<br /> + Kĩ năng tiếp cận các vấn đề theo các quan điểm khác nhau của các lĩnh vực khoa học<br /> khác nhau;<br /> + Kĩ năng xác định vấn đề cần giải quyết thuộc phạm vi liên môn (thuộc phạm vi các<br /> 26<br /> <br /> Xác định các năng lực được phát triển trong dạy học tích hợp - Một trong các cơ sở xây dựng...<br /> <br /> môn nào) hay nội môn (thuộc phạm vi các phần nào trong môn học) thông qua việc phát hiện, xác<br /> định sự ảnh hưởng của nhiều quy luật liên môn hay nội môn tới một quá trình đang nghiên cứu.<br /> + Kĩ năng phân tách được quá trình ảnh hưởng của nhiều quy luật thuộc các môn khác nhau<br /> thành các quá trình có ảnh hưởng của các quy luật thuộc nội mỗi môn (nếu có) và sự liên quan,<br /> tương tác giữa các quy luật trong liên môn cũng như trong mỗi nội môn.<br /> + Kĩ năng tổng hợp sự ảnh hưởng của các quy luật trong các môn học khác nhau, trong mỗi<br /> nội môn để đưa ra (xây dựng) một quy luật chung, mới đặc thù cho liên môn. Trong quá trình này<br /> có những khái niệm, quy luật mới được xây dựng đặc thù cho nội dung tích hợp, liên môn.<br /> + Kĩ năng tư duy phân tích, tư duy phê phán dựa trên đánh giá các quan điểm khác nhau<br /> được đưa ra từ các cách tiếp cận khác nhau của các môn học, lĩnh vực.<br /> - Điều kiện phát triển năng lực đặc thù môn tích hợp: Sự phát triển năng lực đặc thù môn<br /> tích hợp cần dựa trên năng lực đặc thù từng môn học, mà thành phần của nó gồm kiến thức, kĩ<br /> năng và phẩm chất, giá trị đã có của người học được hình thành ở từng môn học. Trong các thành<br /> phần này thì kiến thức đặc thù của từng môn học đóng vai trò hết sức quan trọng. Còn kĩ năng và<br /> và phẩm chất, giá trị của học sinh đối với từng môn học có rất ít sự khác biệt với các môn học khác<br /> tham gia trong môn tích hợp.<br /> - Tổ chức dạy học nhằm phát triển và đánh giá năng lực đặc thù được phát triển trong học<br /> tập chương trình tích hợp: Việc tổ chức dạy học nhằm phát triển và đánh giá sự phát triển các năng<br /> lực đặc thù của môn tích hợp ở các mức độ khác nhau cần dựa trên lí luận về phát triển và đánh giá<br /> sự phát triển năng lực học sinh. Năng lực đặc thù của môn tích hợp cần được xác định nội hàm,<br /> định nghĩa, xác định cấu trúc, các biện pháp, hình thức tổ chức và phương tiện được sử dụng để<br /> phát triển ứng với từng trình độ cũng như các công cụ đánh giá năng lực này.<br /> Các nghiên cứu về phát triển năng lực trong dạy học tích hợp cho thấy một trong các hình<br /> thức tổ chức dạy học thích hợp mang đến hiệu quả cao là dạy học dự án.<br /> * Phát triển các năng lực khác ở học sinh trong học tập chương trình tích hợp<br /> Ngoài năng lực đặc thù có thể được phát triển trong học tập chương trình tích hợp, các năng<br /> lực chung - cốt lõi cũng như các năng lực đặc thù của từng môn học tham gia trong môn tích hợp<br /> cũng được phát triển. Các năng lực chung - cốt lõi đã được nêu ra trong bản dự thảo “Chương trình<br /> giáo dục phổ thông tổng thể” (trong chương trình giáo dục phổ thông mới) [1], đó là các năng lực<br /> sau: Năng lực tự học; Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo; Năng lực thẩm mĩ; Năng lực thể<br /> chất; Năng lực giao tiếp; Năng lực hợp tác; Năng lực tính toán; Năng lực công nghệ thông tin và<br /> truyền thông (ICT).<br /> Ngoài ra, các năng lực đặc thù của từng môn trong môn tích hợp cũng được phát triển. Ví<br /> dụ như trong dạy học Vật lí năng lực đặc thù gồm các nhóm năng lực thành phần sau [20]:<br /> - Nhóm năng lực thành phần liên quan đến kiến thức vật lí (sự hiểu biết về chuyên môn vật<br /> lí): ví dụ như trình bày được các khái niệm về hiện tượng, quá trình, khái niệm về đại lượng vật lí,<br /> quy luật vật lí và sắp xếp, hệ thống hóa các khái niệm vật lí cơ bản.<br /> - Nhóm năng lực thành phần liên quan đến phương pháp nhận thức vật lí: ví dụ như phương<br /> pháp thực nghiệm, phương pháp mô hình và các phương pháp nhận thức vật lí khác.<br /> - Nhóm năng lực thành phần liên quan đến giao tiếp trong vật lí, ví dụ như phát triển và trao<br /> đổi thông tin liên quan đến chuyên môn vật lí.<br /> - Nhóm năng lực thành phần liên quan đến đánh giá ví dụ như: nhận biết/ phát hiện và đánh<br /> giá đúng các vấn đề liên quan đến chuyên môn vật lí trong các bối cảnh/ tình huống khác nhau.<br /> 27<br /> <br />