Xây dựng hệ thống câu hỏi nhằm phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh tiểu học ở giờ tập đọc lớp 3 “mẹ vắng nhà ngày bão” của tác giả Đặng Hiển

TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 21 – Thaùng 6/2014<br /> <br /> <br /> XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI NHẰM PHÁT TRIỂN<br /> NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH TIỂU HỌC<br /> Ở GIỜ TẬP ĐỌC LỚP 3 “MẸ VẮNG NHÀ NGÀY BÃO”<br /> CỦA TÁC GIẢ ĐẶNG HIỂN<br /> <br /> HOÀNG THÚY HÀ(*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bài báo đưa ra cách thức thiết kế hệ thống câu hỏi nhằm phát triển khả năng cảm thụ<br /> thơ ca cho học sinh tiểu học, được cụ thể hóa bằng thiết kế hệ thống câu hỏi ở một giờ học<br /> Tập đọc lớp 3: “Mẹ vắng nhà ngày bão” của tác giả Đặng Hiển. Đây là một giải pháp<br /> nhằm khắc phục tình trạng thờ ơ với tiếng Việt và văn chương, để rồi rỗng văn từ trong<br /> nền tảng đang diễn ra hiện nay.<br /> Từ khóa: khả năng cảm thụ, thơ ca, văn chương, học sinh tiểu học<br /> <br /> ABSTRACT<br /> The paper presents a system of questions to develop the elementary student capacity of<br /> being sensitive to the interesting of literature, specified by the one- period system of<br /> questions designed for grade 3 on reading lesson: “Mother away from home on a storm<br /> day” by Dang Hien. It is a solution to the negative attitude of elementary students to<br /> current Vietnamese literature syllabus in schools<br /> Keywords: …to be sensitive to, poetry, literary, elementary students.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ (*) Cách dạy này dẫn đến hệ quả của một<br /> Hiện nay, điểm hạn chế nhất của cách giờ dạy học văn là cả giáo viên và học sinh<br /> dạy tích hợp văn qua tiếng đang diễn ra mới chỉ đạt đến mức độ đọc trôi chảy một<br /> trong các giờ lên lớp dạy học tập đọc ở tiểu bài thơ bài văn (vì một bài thơ vui với một<br /> học là đại đa số giáo viên chỉ chú trọng câu chuyện buồn đều đọc với một giọng<br /> dành phần lớn thời gian cho thao tác luyện điệu, một sắc thái như nhau) và học thuộc<br /> đọc. Giáo viên chỉ hướng dẫn đọc khơi “vẹt” nó (đọc đi đọc lại nhiều lần rồi thuộc<br /> khơi cho đúng theo quy trình, sau đó cô trò như con vẹt), chứ chưa đạt đến trình độ đọc<br /> đọc đi đọc lại nhiều lần; phần tìm hiểu bài diễn cảm và thuộc lòng đúng như mục<br /> diễn ra nhanh chóng bằng cách trả trả lời đích, yêu cầu của phân môn. Đấy chính là<br /> mấy câu hỏi trong sách giáo khoa, cuối một nguyên nhân quan trọng làm cho học<br /> cùng là mục tổng kết giáo viên giáo viên áp sinh tiểu học thờ ơ với tiếng mẹ đẻ và văn<br /> đặt giá trị nội dung và nghệ thuật dựa theo chương, để rồi rỗng văn từ trong nền tảng.<br /> hướng dẫn của tài liệu, yêu cầu học sinh Để phát triển năng cảm thụ thơ ca cho<br /> nhắc lại và phải ghi nhớ. học sinh tiểu học trong một giờ học Tập<br /> đọc cụ thể, bên cạnh cách vào bài, giới<br /> (*)<br /> TS, Khoa Sư phạm Khoa học Xã hội, Trường thiệu chung đã được nhiều tác giả đề cập,<br /> Đại học Sài Gòn<br /> <br /> 87<br /> XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC…<br /> <br /> <br /> theo chúng tôi, hệ thống câu hỏi gợi ý, và đọc thầm tăng so với lớp 2; bước đầu biết<br /> hướng dẫn học sinh tìm hiểu bài cần phải đọc lướt để tìm ý chính của văn bản.<br /> chú trọng hàng đầu. Hiểu nghĩa từ trong văn cảnh, bước<br /> Vì vậy ở bài viết này, chúng tôi xin đề đầu hiểu được giá trị biểu đạt của từ, từ đó<br /> cập đến vấn đề thiết kế hệ thống câu hỏi để bước đầu có ý thức về vẻ đẹp của ngôn từ<br /> phát triển năng cảm thụ thơ ca cho học sinh và nghệ thuật sử dụng từ ngữ của tác giả.<br /> tiểu học, cụ thể ở giờ dạy học Tập đọc lớp Biết rõ hơn những đặc điểm phân biệt<br /> 3: “Mẹ vắng nhà ngày bão” của Đặng Hiển. các thể loại văn học: thơ, văn xuôi, truyện<br /> 2. NỘI DUNG cổ tích; nhận biết rõ một số biện pháp tu<br /> 2.1. Hệ thống câu hỏi gợi ý, hướng dẫn từ: so sánh, nhân hóa,…; hiểu một số khái<br /> học sinh tìm hiểu bài trong một giờ tập đọc niệm: bố cục, cốt truyện, nhân vật, tác giả,<br /> cụ thể ở tiểu học sẽ không chỉ là những câu ý nghĩa,…<br /> hỏi dành cho học tiếng, mà phải có những Thấy được mối liên hệ giữa các sự<br /> câu hỏi cho học văn. Những câu hỏi này việc, tình tiết; nhận ra cốt truyện và tuyến<br /> phải đề cập đến nội dung cơ bản của bài nhân vật trong các bài có cốt truyện; biết so<br /> đọc, phải là những câu hỏi “chìa khóa” sánh một cách đơn giản đặc điểm tính cách<br /> kích thích học sinh tò mò, hứng thú suy và hoạt động của các nhân vật trong cùng<br /> nghĩ về tác phẩm. Nếu các câu hỏi chuẩn bị một tác phẩm hay với nhân vật của các tác<br /> bài ở nhà được in trong sách giáo khoa sau phẩm khác; hiểu quan hệ của tác giả với<br /> mỗi bài học chưa đáp ứng được yêu cầu các sự kiện, nhân vật, đánh giá đúng điều<br /> này, giáo viên cần phải “tái thiết kế” cho đọc được.<br /> phù hợp. Dựa trên hệ thống câu hỏi của giáo<br /> Hệ thống câu hỏi có thể chia thành viên, biết tả, biết kể lại bằng một văn bản<br /> những loại như sau: câu hỏi nhắc lại nội ngắn về nội dung bài học, về kết quả quan<br /> dung (chi tiết, từ ngữ, hình ảnh…) quan sát tranh, quan sát hiện thực, về những điều<br /> trọng; Câu hỏi gợi liên tưởng, tưởng tượng; đã học, đã nghe, đã cảm, bước đầu bộc lộ<br /> Câu hỏi về ý nghĩa hình tượng và tác phẩm khả năng sáng tạo.<br /> (loại câu hỏi này giúp học sinh hiểu được Với bài tập đọc này, trong sách giáo<br /> chiều sâu văn bản); Câu hỏi bộc lộ cảm khoa chỉ có bốn câu hỏi hướng dẫn học ở<br /> xúc, ý nghĩ của học sinh với nhân vật và nhà như sau:<br /> tác phẩm; Câu hỏi yêu cầu học sinh xác 1. Ngày bão vắng mẹ, ba bố con vất<br /> định kĩ thuật đọc tác phẩm (giọng đọc của vả như thế nào?<br /> bài, của đoạn; nhịp điệu, ngắt giọng…). Có 2. Tìm những câu thơ cho thấy cả nhà<br /> cả yêu cầu học sinh phải học thuộc lòng luôn nghĩ tới nhau?<br /> văn bản (nếu cần). 3. Tìm những hình ảnh nói lên niềm<br /> Bài “Mẹ vắng nhà ngày bão” của nhà vui của cả nhà khi mẹ về?<br /> thơ Đặng Hiển, được đưa vào chương trình 4. Học thuộc lòng bài thơ.<br /> tập đọc lớp 3. Yêu cầu về kiến thức và kĩ Nếu như giáo viên không mở rộng<br /> năng tiếng Việt đối với học sinh lớp 3 là: thêm hệ thống câu hỏi, được triển khai từ<br /> Đọc có ý thức hơn, lưu loát hơn, thể bốn câu hỏi trên, thì chắc chắn không thể<br /> hiện rõ hơn những phản ứng cảm xúc, tình gợi dẫn được cho học sinh đi vào đọc hiểu,<br /> cảm (tập đọc trong vai nhân vật); tốc độ đọc cảm thụ thấm thía hết giá trị nghệ thuật, ý<br /> <br /> 88<br />  HOÀNG THÚY HÀ<br /> <br /> <br /> nghĩa sâu sắc của toàn bài thơ để từ đó các ngắt giọng ra sao?…<br /> em có thể truyền được cảm xúc mà mình Mấy ngày mẹ về quê<br /> đã cảm thụ được ra bằng giọng đọc và các Là mấy ngày bão nổi<br /> em có thể thuộc lòng ngay được bài thơ tại Con đường mẹ đi về<br /> giờ học, ngay sau khi học xong bài thơ. Cơn mưa dài chặn lối<br /> 2.2. Thiết kế hệ thống câu hỏi Hai chiếc giường ướt một<br /> Hệ thống câu hỏi thứ nhất: Ba bố con nằm chung<br /> Thời điểm mẹ vắng nhà có gì đặc biệt? Vẫn thấy trống phía trong<br /> Em đã bao giờ chứng kiến cảnh bão tố chưa? Nằm ấm mà thao thức<br /> Khi nói đến bão tố có nghĩa là cuộc sống như Nghĩ giờ này ở quê<br /> thế nào? Cảm nhận của em về bão tố như thế Mẹ cũng không ngủ được<br /> nào? Bão tố đã ảnh hưởng đến cuộc sống ra Thương bố con vụng về<br /> sao? Vai trò của mẹ trong gia đình như thế Củi mùn thì lại ướt<br /> nào? Khi trong gia đình có chuyện, thì người Những câu hỏi này nhằm định hướng<br /> quán xuyến mọi việc là ai? để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được<br /> Những câu hỏi này nhằm định hướng các giá trị và ý nghĩa sau:<br /> để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được Bài thơ dung dị với lối kể chuyện tự<br /> các giá trị và ý nghĩa sau: sự thật cảm động khi hiện lên hình ảnh:<br /> Nhà thơ Đặng Hiển đã chọn một tình "Hai chiếc giường ướt một - Ba bố con<br /> huống khá đặc biệt: mẹ vắng nhà ngày bão. nằm chung".<br /> Mẹ vắng nhà đã là một thiếu thốn lại đúng Bây giờ, cuộc sống đã khá hơn nhưng<br /> ngày bão thì sự thiếu hụt này càng tăng lên cách đây vài chục năm trước ở thời điểm<br /> gấp bội. Trong gia đình Việt Nam, người nhà thơ viết bài thơ này thì đời sống còn<br /> mẹ có một vị trí rất quan trọng. Người phụ khá chật vật nhất là những khu tập thể công<br /> nữ Việt Nam mang trong mình những đức nhân viên chức. Ba bố con nằm chung rất<br /> tính quý báu từ lâu đời, đó là: trung hậu, ấm mà vẫn thấy thiếu một khoảng trống:<br /> đảm đang, thuỷ chung, yêu thương chồng "Vẫn thấy trống phía trong - Nằm ấm mà<br /> con hết mực, chăm lo cuộc sống hàng ngày thao thức". Tình yêu thương là thế, người<br /> chu đáo... này nghĩ về người kia có một linh giác nào<br /> Hệ thống câu hỏi 2: đó giao cảm nối họ với nhau: "Nghĩ giờ<br /> Tìm những câu thơ cho thấy cả nhà này ở quê - Mẹ cũng không ngủ<br /> luôn nghĩ tới nhau? Em hiểu và cảm nhận được"."Cơn mưa dài" ở đầu bài không<br /> được gì về tình cảnh và tâm trạng của ba những dài về khoảng cách không gian mà<br /> bố con khi mẹ đi vắng ngày bão? Nỗi lo cả thời gian tâm trạng nữa.<br /> lắng của ba bố con dành cho mẹ, mẹ dành Ta hình dung ra hình ảnh người mẹ<br /> cho ba bố con được nhà thơ diễn tả ra sao? bồn chồn lòng như lửa đốt: "Thương bố<br /> Ngày bão vắng mẹ, ba bố con vất vả như con vụng về - Củi mùn thì lại ướt". Bây giờ<br /> thế nào? Những hình ảnh, lời thơ nào làm chúng ta nấu bằng bếp ga, bếp điện; ngày<br /> cho em xúc động? Hãy nêu cảm nhận, cảm đó cuộc sống thiếu thốn phải nấu bằng củi<br /> xúc của em những lời thơ hình ảnh thơ đó. gỗ, mùn cưa - thứ nhiên liệu thô sơ này ướt<br /> Theo em, các khổ thơ sau cần phải đọc đẫm thì khó mà nhen đỏ được. Tác giả<br /> với giọng điệu như thế nào? Nhịp điệu, chọn chi tiết thật đắt, thật sống động nói về<br /> <br /> 89<br /> XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC…<br /> <br /> <br /> cái ăn, cái ngủ thiết thực của con người Đọc diễn cảm với giọng điệu khẩn<br /> làm bối cảnh để nổi bật lên tình thương yêu trương, dứt khoát, rắn rỏi và thuộc lòng<br /> gắn bó với nhau, nương tựa vào nhau vượt đoạn thơ trên.<br /> lên những khó khăn vật chất. Hệ thống câu hỏi 4:<br /> Đọc diễn cảm: giọng điệu trầm lắng, lo Em cảm nhận kết thúc của bài thơ như<br /> âu, suy tư và thuộc lòng đoạn thơ trên. thế nào? Theo con các hình ảnh: cơn bão<br /> Hệ thống câu hỏi 3: qua, “Bầu trời xanh trở lại, Mẹ về như<br /> Những việc làm của ba bố con khi mẹ nắng mới, Sáng ấm cả gian nhà” chuyển tải<br /> vắng nhà ngày bão theo em có ý nghĩa như những ý nghĩa gì? Hình ảnh thơ:"Mẹ về<br /> thế nào? Những việc làm của chị, của em như nắng mới - Sáng ấm cả gian nhà" gợi<br /> của bố có làm em liên tưởng gì đến mối cho các con những cảm xúc gì?<br /> quan hệ, ảnh hưởng của người mẹ khi mẹ ở Theo em, các khổ thơ cuối cần phải<br /> nhà không? Việc làm của người bố khi mẹ đọc với giọng điệu như thế nào? Nhịp điệu,<br /> vắng nhà tạo nên ấn tượng và cảm xúc như ngắt giọng ra sao?…<br /> thế nào? Thế rồi cơn bão qua<br /> Theo em, các khổ thơ giữa cần phải Bầu trời xanh trở lại<br /> đọc với giọng điệu như thế nào? Nhịp điệu, Mẹ về như nắng mới!<br /> ngắt giọng ra sao?… Sáng ấm cả gian nhà<br /> Nhưng chị vẫn hái lá Những câu hỏi này nhằm định hướng<br /> Cho thỏ mẹ, thỏ con để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được<br /> Em thì chăn đàn ngan các giá trị và ý nghĩa sau:<br /> Sáng lại chiều no bữa Khổ cuối bài thơ chuyển mạch, ảo hoá<br /> Bố đội nón đi chợ lung linh bừng sáng khi: "Thế rồi cơn bão<br /> Mua cá về nấu chua qua - Bầu trời xanh trở lại". Đây là quy luật<br /> Những câu hỏi này nhằm định hướng của tự nhiên, nhưng "Mẹ về như nắng mới<br /> để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được - Sáng ấm cả gian nhà" là sự đột biến của<br /> các giá trị và ý nghĩa sau: cảm xúc con người đẩy lên thành cảm giác.<br /> Bài thơ là một loạt ứng xử về các mối Nắng có thể là ánh mặt trời nhưng cao hơn<br /> quan hệ giữa: Bố và con, con và mẹ, vợ và là hơi ấm thương yêu toả ra từ lòng mẹ.<br /> chồng giữa con người và thế giới và vật Đọc diễn cảm giọng mừng rỡ, vui tươi,<br /> nuôi thật ấm cúng. Vắng mẹ, nhưng mẹ ngập tràn hạnh phúc và thuộc lòng đoạn<br /> vẫn phảng phất đâu đây trong mỗi việc làm thơ cuối.<br /> của con, của bố Hệ thống câu hỏi tổng kết:<br /> Nhà thơ Đặng Hiển tiếp tục cái mạch Theo em bài thơ cái hay cái đẹp của<br /> kể thật thà về chuyện chị hái lá cho thỏ, em bài thơ là ở chỗ nào? Em hiểu được những<br /> chăm đàn ngan và: "Bố đội nón đi chợ - gì, cảm nhận được những gì sau khi học<br /> Mua cá về nấu chua". Bố đội nón hay bố xong bài thơ? Bài thơ đã có những tác<br /> đang tập làm mẹ, học theo mẹ biết nấu cả động như thế nào đối với chúng ta? Mẹ đối<br /> canh chua cho con - Một món ngon ẩm với chúng ta quan trọng như thế nào? Để<br /> thực rất quen thuộc ở nông thôn. Hình ảnh có một gia đình đầm ấm hạnh phúc thì các<br /> "Bố đội nón" thật ngồ ngộ thương thương thành viên trong gia đình phải ra sao?<br /> mà thẫm đẫm tình người. Hãy đọc diễn cảm và thuộc lòng toàn<br /> <br /> 90<br />  HOÀNG THÚY HÀ<br /> <br /> <br /> bài thơ. được cụ thể hóa bằng thiết kế hệ thống câu<br /> Những câu hỏi này nhằm định hướng hỏi ở một giờ học Tập đọc lớp 3: “Mẹ vắng<br /> để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được nhà ngày bão” của tác giả Đặng Hiển.<br /> các giá trị và ý nghĩa sau: Cần lưu ý là để có được hệ thống câu<br /> Viết về mẹ là một đề tài quen thuộc dễ hỏi hợp lý, người giáo viên phải định<br /> có sự trùng lặp về cấu tứ. Nhà thơ Đặng hướng bằng chính những trải nghiệm,<br /> Hiển đã dùng lối "đòn bẩy" để nâng hình những băn khoăn của bản thân mình để tìm<br /> ảnh người mẹ lên qua bóng dáng, việc làm, ra cách cảm thụ tốt bài thơ và dựa trên mức<br /> tình cảm của những người thân làm nên độ, năng lực hiểu biết của các em học sinh<br /> một tứ thơ độc đáo. Đây là một thành công để có những câu hỏi gợi dẫn thật chi tiết,<br /> của tác giả góp vào trang thơ viết về mẹ thật cụ thể để giúp các em tự cảm thụ, tự<br /> như thêm một nốt trầm sâu thẳm, một gam khám phá đúng hướng và sáng tạo chứ<br /> màu sáng ấm, một bức tranh quê gần gũi không bắt ép các em phải cảm phải hiểu<br /> yêu thương và cảm động. theo cá nhân của người giáo viên hay theo<br /> Bài thơ thể hiện tình cảm gia đình đầm tài liệu tham khảo. Các hệ thống câu hỏi<br /> ấm, mọi người luôn nghĩ đến nhau, hết này đã được chúng tôi xen cài trong phần<br /> lòng thương yêu nhau. hướng dẫn đọc, và luyện đọc diễn cảm chứ<br /> Hiểu và cảm sâu sắc vai trò của mẹ, không tách riêng và để ra sau, thực hiện ở<br /> của một gia đình đầm ấm hạnh phúc, ý phần tìm hiểu bài như quy trình hiện nay<br /> thức được việc mình phải sống như thế nào giáo viên ở tiểu học vẫn đang thực hiện.<br /> cho tốt … Chúng tôi tin tưởng rằng với cách thức<br /> Học sinh tự đọc diễn cảm và có thể này sẽ giúp cả thầy lẫn trò hiểu và cảm<br /> thuộc lòng bài thơ ngay tại lớp. được những cái hay cái đẹp giá trị ý nghĩa<br /> 3. KẾT LUẬN của thơ văn; có được sự rung động thực sự<br /> Trên đây chúng tôi đã đưa ra cách thức để có thể thành công trong việc đọc diễn<br /> thiết kế hệ thống câu hỏi nhằm phát triển cảm và học thuộc lòng!<br /> năng cảm thụ thơ ca cho học sinh tiểu học,<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> <br /> 1. Lê Phương Nga (2009), Bồi dưỡng học sinh giỏi tiếng Việt ở tiểu học, Nxb Đại học<br /> Sư phạm, Hà Nội.<br /> 2. Nhiều tác giả (2002, 2003, 2004, 2005, 2006), Sách giáo khoa Tiếng Việt 1, 2, 3, 4,<br /> 5, Nxb Giáo dục, Hà Nội<br /> 3. Trần Mạnh Hưởng (2001), Luyện tập về cảm thụ văn học ở tiểu học, Nxb Giáo dục,<br /> Hà Nội..<br /> 4. Vũ Nho (1999), Nghệ thuật đọc diễn cảm, Nxb Thanh niên, Hà Nội.<br /> <br /> <br /> * Nhận bài ngày: 29/5/2014. Biên tập xong: 5/6/2014. Duyệt bài: 12/6/2014.<br /> <br /> <br /> 91<br />