Yêu cầu của đổi mới giáo dục phổ thông và những năng lực tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo cần có đối với sinh viên sư phạm

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2017, Vol. 62, No. 1A, pp. 125-133<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0038<br /> <br /> YÊU CẦU CỦA ĐỔI MỚI GIÁO DỤC PHỔ THÔNG<br /> VÀ NHỮNG NĂNG LỰC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM SÁNG TẠO<br /> CẦN CÓ ĐỐI VỚI SINH VIÊN SƯ PHẠM<br /> Nguyễn Thị Kim Dung1 , Trần Thị Tuyết Mai2<br /> 1 Viện<br /> <br /> Nghiên cứu Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Trung học cơ sở Quyết Tâm, Thành phố Sơn La<br /> <br /> 2 Trường<br /> <br /> Tóm tắt. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo (HĐTNST) là một trong những khía cạnh đổi mới<br /> quan trọng được đề cập đến trong đổi mới giáo dục phổ thông. Những đặc trưng cơ bản của<br /> HĐTNST là: Sự trải nghiệm và sáng tạo của người học; sự đa dạng, tích hợp và phân hóa<br /> cao về nội dung hoạt động; Sự đa dạng về hình thức và phương pháp tổ chức; linh hoạt về<br /> quy mô và địa điểm; sự phối hợp, liên kết của nhiều lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà<br /> trường; sự đa dạng và phong phú các mối quan hệ giao tiếp của học sinh;. . . Sự thay đổi<br /> này đặt ra những yêu cầu mới về năng lực nghề nghiệp cho giáo viên nói chung và sinh viên<br /> sư phạm nói riêng. Bài viết đi sâu phân tích những yêu cầu của đổi mới giáo dục phổ thông<br /> và những năng lực cần có đối với sinh viên sư phạm để tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng<br /> tạo.<br /> Từ khóa: Hoạt động trải nghiệm sáng tạo, sinh viên sư phạm, năng lực, đổi mới giáo dục.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Một trong những mục tiêu quan trọng của đổi mới giáo dục và đào tạo mà Nghị quyết 29<br /> đề ra là “. . . Giáo dục con người Việt Nam phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng,<br /> khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân; . . . Xây dựng nền giáo dục mở, thực học, thực nghiệp, dạy<br /> tốt, học tốt, quản lí tốt;. . . ”. Để đạt được mục tiêu này, Nghị quyết cũng xác định một trong những<br /> giải pháp quan trọng là phải đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo<br /> theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học,. . . Chuyển từ học chủ yếu trên<br /> lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu<br /> khoa học... [3]. Để cụ thể hóa những mục tiêu và giải pháp trên trong Đề án đổi mới chương trình<br /> và sách giáo khoa giáo dục phổ thông đã đề xuất “Hoạt động trải nghiệm sáng tạo” (HĐTNST) là<br /> một trong 3 thành phần chính và là một trong 9 nội dung học tập cơ bản của chương trình giáo dục<br /> phổ thông mới [2].<br /> Trường sư phạm với tư cách đào tạo những giáo viên tương lai – phải đi trước, đón đầu<br /> trong việc chuẩn bị cho giáo sinh ra trường đáp ứng các yêu cầu của đổi mới giáo dục phổ thông.<br /> HĐTNST là nội dung giáo dục không phải mới hoàn toàn, đã có trong nội dung đào tạo môn Giáo<br /> Ngày nhận bài: 15/12/2016. Ngày nhận đăng: 25/2/2017.<br /> Liên hệ: Nguyễn Thị Kim Dung, e-mail: kimdung28863@gmail.com<br /> <br /> 125<br /> <br /> Nguyễn Thị Kim Dung và Trần Thị Tuyết Mai<br /> <br /> dục học với tên gọi là hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp. Tuy nhiên, với mức độ quan trọng của<br /> nó được xếp tương đương với môn học và những thay đổi về nội dung và phương thức tổ chức thì<br /> rất cần có học phần riêng về vấn đề này. Chính vì vậy, cần phải bổ sung những nội dung đào tạo<br /> nhằm phát triển năng lực thiết kế, tổ chức HĐTNST cho sinh viên sư phạm để khi ra trường các<br /> em có thể đáp ứng các yêu cầu mới của nhà trường phổ thông. Bài viết đi sâu phân tích những yêu<br /> cầu của đổi mới giáo dục phổ thông và những năng lực cần có đối với sinh viên sư phạm để tổ<br /> chức HĐTNST.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Những yêu cầu của đổi mới giáo dục phổ thông về hoạt động trải nghiệm<br /> sáng tạo<br /> <br /> 2.1.1. Vị trí của hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong chương trình giáo dục phổ thông<br /> mới<br /> sau:<br /> <br /> Dự thảo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể mới đã xác định vị trí của HĐTNST như<br /> <br /> Hoạt động TNST dành cho tất cả học sinh (HS) từ lớp 1 đến lớp 12 là hoạt động giúp các<br /> em vận dụng những tri thức, kiến thức, kĩ năng, thái độ đã học từ nhà trường và những kinh nghiệm<br /> của bản thân vào thực tiễn cuộc sống một cách sáng tạo. Bên cạnh việc hình thành và phát triển<br /> các năng lực chung của chương trình giáo dục, HĐTNST còn tập trung hình thành, phát triển các<br /> năng lực đặc thù cho HS, đó là: năng lực tổ chức hoạt động, năng lực tổ chức và quản lí cuộc sống,<br /> năng lực tự nhận thức và tích cực hóa bản thân, năng lực định hướng và lựa chọn nghề nghiệp.<br /> Ở giai đoạn giáo dục cơ bản, chương trình HĐTNST tập trung vào việc hình thành các phẩm<br /> chất nhân cách, những thói quen, kĩ năng sống cần thiết. . . Thông qua hoạt động trải nghiệm, HS<br /> được bước vào cuộc sống xã hội, được tham gia các đề án, dự án, các hoạt động thiện nguyện, hoạt<br /> động lao động, các loại hình câu lạc bộ... Bằng hoạt động trải nghiệm của bản thân, mỗi HS vừa<br /> là người tham gia, vừa là người kiến thiết và tổ chức các hoạt động cho chính mình nên HS không<br /> những biết cách tích cực hóa bản thân, khám phá bản thân, điều chỉnh bản thân mà còn biết cách<br /> tổ chức hoạt động, tổ chức cuộc sống và biết làm việc có kế hoạch, có trách nhiệm. Đặc biệt, ở giai<br /> đoạn này, mỗi HS cũng bắt đầu xác định được năng lực, sở trường và chuẩn bị một số năng lực cơ<br /> bản cho người lao động tương lai và người công dân có trách nhiệm.<br /> Ở giai đoạn định hướng nghề nghiệp, chương trình HĐTNST được tổ chức gắn với nghề<br /> nghiệp tương lai chặt chẽ hơn, hình thức câu lạc bộ nghề nghiệp phát triển mạnh hơn. HS sẽ được<br /> đánh giá về năng lực, hứng thú. . . và được tư vấn để lựa chọn và định hướng nghề nghiệp. Ở giai<br /> đoạn này, chương trình có tính phân hóa và tự chọn cao. HS được trải nghiệm với các ngành nghề<br /> khác nhau dưới các hình thức khác nhau [2].<br /> <br /> 2.1.2. Bản chất của hoạt động trải nghiệm sáng tạo<br /> (i) Khái niệm Hoạt động trải nghiệm sáng tạo<br /> Theo Đinh Thị Kim Thoa: “Hoạt động trải nghiệm sáng tạo là hoạt động giáo dục thông<br /> qua sự trải nghiệm và sáng tạo của cá nhân trong việc kết nối kinh nghiệm học được trong nhà<br /> trường với thực tiễn đời sống mà nhờ đó các kinh nghiệm được tích lũy thêm và dần chuyển hóa<br /> thành năng lực” [6].<br /> Tác giả Nguyễn Thị Hằng và nhóm nghiên cứu cho rằng: “HĐTNST là một loại hình hoạt<br /> 126<br /> <br /> Yêu cầu của đổi mới giáo dục phổ thông và những năng lực tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo...<br /> <br /> động giáo dục tích cực, tự giác có mục đích, được tổ chức theo phương thức trải nghiệm nhằm tạo<br /> điều kiện cho học sinh tham gia trực tiếp vào các loại hình hoạt động và giao lưu, nhằm hình thành<br /> và phát triển ở các em những phẩm chất, tư tưởng, ý chí, tình cảm, giá trị, kĩ năng sống và những<br /> năng lực cần có của con người trong xã hội hiện đại, . . . . và phát huy khả năng sáng tạo ra cái mới<br /> có giá trị đối với bản thân và xã hội” [4].<br /> Nhìn chung, dù được diễn đạt bằng những cách khác nhau nhưng các tác giả đều thống nhất<br /> ở một điểm: HĐTNST là hoạt động giáo dục, được tổ chức theo phương thức trải nghiệm và sáng<br /> tạo nhằm phát triển toàn diện nhân cách học sinh (HS). HĐTNST coi trọng các hoạt động thực<br /> tiễn, mang tính tập thể trên tinh thần tự chủ cá nhân của HS, với sự nỗ lực giáo dục giúp phát triển<br /> sự sáng tạo và cá tính riêng của mỗi cá nhân trong tập thể. Đây là những hoạt động giáo dục được<br /> tổ chức gắn liền với kinh nghiệm và cuộc sống của HS. Điều đó đòi hỏi các hình thức và phương<br /> pháp tổ chức HĐTNST phải đa dạng, linh hoạt, HS tự hoạt động, trải nghiệm là chính. Thuật ngữ<br /> “HĐTNST” vừa chứa đựng nội dung, đặc điểm, tính chất và phương thức tiến hành hoạt động.<br /> (ii) Đặc trưng của hoạt động trải nghiệm sáng tạo [4-6]<br /> a) Trải nghiệm và sáng tạo là dấu hiệu đặc trưng cơ bản, chỉ rõ bản chất và phương thức<br /> hoạt động<br /> HĐTNST tạo cơ hội cho HS được trải nghiệm, sáng tạo trong thực tiễn để tích lũy và chiêm<br /> nghiệm các kinh nghiệm, từ đó có thể khái quát thành hiểu biết theo cách riêng của mình. HĐTNST<br /> có khả năng huy động sự tham gia tích cực của HS ở tất cả các khâu của quá trình hoạt động: từ<br /> thiết kế hoạt động đến chuẩn bị, thực hiện và đánh giá kết quả hoạt động phù hợp với đặc điểm lứa<br /> tuổi và khả năng của bản thân; tạo cơ hội cho các em được trải nghiệm, được bày tỏ quan điểm,<br /> ý tưởng sáng tạo; được đánh giá và lựa chọn ý tưởng hoạt động, được thể hiện, tự khẳng định bản<br /> thân, được đánh giá và tự đánh giá kết quả hoạt động của bản thân, của nhóm và của các bạn. . . từ<br /> đó phát triển ở các em những giá trị sống và các năng lực cần thiết.<br /> b) Nội dung HĐTNST rất đa dạng, mang tính tích hợp và phân hóa cao<br /> Nội dung HĐTNST rất đa dạng và mang tính tích hợp, tổng hợp kiến thức, kĩ năng của<br /> nhiều môn học, nhiều lĩnh vực học tập và giáo dục như: giáo dục đạo đức, giáo dục trí tuệ, giáo<br /> dục kĩ năng sống, giáo dục giá trị sống, giáo dục nghệ thuật, thẩm mĩ, giáo dục thể chất, giáo dục<br /> lao động, giáo dục an toàn giao thông, giáo dục môi trường, giáo dục phòng chống ma túy, giáo<br /> dục phòng chống HIV/AIDS và tệ nạn xã hội,... Điều này làm cho các nội dung giáo dục thiết<br /> thực và gần gũi với cuộc sống thực tế hơn, đáp ứng được nhu cầu hoạt động của HS, giúp các em<br /> vận dụng những hiểu biết của mình vào việc giải quyết các vấn đề, những tình huống gặp phải<br /> trong thực tiễn cuộc sống một cách dễ dàng, thuận lợi. Bên cạnh đó, việc được tự nguyện lựa chọn<br /> tham gia nhiều loại hình HĐTNST đa dạng, phong phú, phù hợp với sở trường, sở thích, được thể<br /> hiện năng khiếu của mình giúp cho HS phát huy được thế mạnh, năng lực sáng tạo riêng của mỗi<br /> cá nhân.<br /> c) Hoạt động TNST được tổ chức dưới nhiều hình thức đa dạng và phương pháp khác<br /> nhau [1]<br /> HĐTNST bao gồm các hoạt động xã hội, hoạt động nhân đạo, văn hóa nghệ thuật, thẩm mĩ,<br /> thể dục thể thao, vui chơi giải trí, khoa học kĩ thuật, lao động công ích,... được tổ chức dưới nhiều<br /> hình thức, phương pháp khác nhau như hoạt động câu lạc bộ, tổ chức trò chơi, diễn đàn, sân khấu<br /> tương tác, tham quan dã ngoại, các hội thi, hoạt động giao lưu, hoạt động nhân đạo, hoạt động tình<br /> nguyện, hoạt động cộng đồng, sinh hoạt tập thể, sân khấu hóa (kịch, thơ, hát, múa rối, tiểu phẩm,<br /> kịch tham gia,...), thể dục thể thao, tổ chức các ngày hội,... Nhờ các hình thức tổ chức đa dạng,<br /> 127<br /> <br /> Nguyễn Thị Kim Dung và Trần Thị Tuyết Mai<br /> <br /> phong phú mà việc giáo dục HS được thực hiện một cách tự nhiên, sinh động, nhẹ nhàng, hấp dẫn,<br /> không gò bó và khô cứng, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí cũng như nhu cầu, nguyện vọng của<br /> HS. Trong quá trình thiết kế, tổ chức thực hiện và đánh giá HĐTNST, cả giáo viên lẫn HS đều có<br /> cơ hội thể hiện sự sáng tạo, chủ động, linh hoạt của mình, làm tăng thêm tính hấp dẫn, độc đáo của<br /> các hình thức tổ chức hoạt động.<br /> d) Hoạt động TNST được tổ chức với quy mô và địa điểm linh hoạt, phù hợp với ngữ cảnh,<br /> điều kiện, yêu cầu của từng nội dung, loại hình hoạt động<br /> HĐTNST có thể tổ chức theo những quy mô khác nhau như: theo nhóm, theo lớp, theo khối<br /> lớp, theo trường hoặc liên trường. Tuy nhiên, tổ chức theo quy mô nhóm và quy mô lớp có ưu thế<br /> hơn về nhiều mặt như: tổ chức đơn giản, không tốn kém, mất ít thời gian, HS tham gia được nhiều<br /> hơn và có nhiều khả năng hình thành, phát triển các năng lực cho học sinh. HĐTNST có thể tổ<br /> chức tại nhiều địa điểm khác nhau ở trong hoặc ngoài nhà trường như: lớp học, thư viện, phòng<br /> đa năng, phòng truyền thống, sân trường, vườn trường, công viên, vườn hoa, viện bảo tàng, các di<br /> tích lịch sử và văn hóa, các danh lam thắng cảnh, các công trình công cộng, nhà các nghệ nhân,<br /> các làng nghề, cơ sở sản xuất,... hoặc ở các địa điểm khác ngoài nhà trường có liên quan đến chủ<br /> đề hoạt động.<br /> đ) Hoạt động TNST đòi hỏi sự phối hợp, liên kết của nhiều lực lượng giáo dục trong và<br /> ngoài nhà trường<br /> HĐTNST cần thu hút sự tham gia, phối hợp, liên kết nhiều lực lượng giáo dục trong và<br /> ngoài nhà trường như: GV chủ nhiệm lớp, GV bộ môn, Cán bộ Đoàn, Tổng phụ trách Đội, Ban<br /> Giám hiệu nhà trường, cha mẹ học sinh, chính quyền địa phương, Hội Khuyến học, Hội Phụ nữ,<br /> Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Cựu chiến binh, các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp<br /> ở địa phương, các nhà hoạt động xã hội, những nghệ nhân, những người lao động tiêu biểu ở địa<br /> phương,... Mỗi lực lượng giáo dục có tiềm năng, thế mạnh riêng. Tùy nội dung, tính chất từng hoạt<br /> động mà sự tham gia của các lực lượng có thể là trực tiếp hoặc gián tiếp; có thể là chủ trì, đầu mối<br /> hoặc phối hợp; có thể về những mặt khác nhau (như: hỗ trợ về kinh phí, phương tiện, địa điểm tổ<br /> chức hoạt động hoặc đóng góp về chuyên môn, trí tuệ, chất xám hay sự ủng hộ về tinh thần). Do<br /> vậy, HĐTNST tạo điều kiện cho HS được học tập, giao tiếp rộng rãi với nhiều lực lượng giáo dục;<br /> được lĩnh hội các nội dung giáo dục qua nhiều kênh khác nhau, với nhiều cách tiếp cận khác nhau.<br /> Điều đó làm tăng tính đa dạng, hấp dẫn và chất lượng, hiệu quả của hoạt động.<br /> e) Tổ chức HĐTNST là quá trình tổ chức các mối quan hệ giao tiếp phong phú, đa dạng cho<br /> học sinh.<br /> Khi tham gia vào các loại hình hoạt động, các mối quan hệ giao lưu/ giao tiếp của HS càng<br /> trở nên phong phú, các em được giao tiếp, tương tác với những con người khác nhau: với bạn bè<br /> trong lớp, trong trường và với các trường học khác; với đại diện các lực lượng xã hội và vì thế<br /> quan hệ xã hội trở nên phong phú, giúp hình thành ở các em các kĩ năng giao tiếp, kĩ năng hợp<br /> tác. . . tóm lại là hình thành nên các giá trị, kĩ năng sống cho bản thân.<br /> h) Hình thành xúc cảm tích cực là nét đặc trưng quan trọng của HĐTNST<br /> Trải nghiệm trong hoạt động mang đến cho con người không chỉ tri thức mà có đánh giá của<br /> chủ thể, cảm xúc, thái độ. Thông qua hoạt động, HS được trải nghiệm xúc cảm khác nhau, hình<br /> thành được những xúc cảm tích cực. Xúc cảm là yếu tố vô cùng quan trọng để hình thành nên tình<br /> cảm, thái độ, giá trị, niềm tin, hứng thú, say mê, quyết tâm. . . Như vậy, thông qua HĐTNST, HS<br /> sẽ được giáo dục xúc cảm, làm cơ sở để hình thành niềm tin, thái độ, giá trị của các em. Xúc cảm<br /> cũng là yếu tố quan trọng tạo động cơ, hứng thú cho hoạt động nói chung và sáng tạo nói riêng.<br /> 128<br /> <br /> Yêu cầu của đổi mới giáo dục phổ thông và những năng lực tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo...<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Các năng lực tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo cần có đối với sinh<br /> viên sư phạm<br /> <br /> 2.2.1. Khung năng lực tổ chức hoạt động sáng tạo cần có đối với sinh viên sư phạm<br /> Trên cơ sở phân tích làm rõ quan niệm, mục tiêu và bản chất của HĐTNST, chúng tôi xác<br /> định khung năng lực tổ chức HĐTNST đối với sinh viên sư phạm – giáo viên tương lai bao gồm<br /> ba nhóm năng lực:<br /> (i) Nhóm năng lực lập kế hoạch: Năng lực xác định mục tiêu, nội dung HĐTNST; Năng lực<br /> lựa chọn phương pháp và hình thức tổ chức HĐTNST; Năng lực huy động các nguồn lực trong và<br /> ngoài nhà trường.<br /> (ii) Nhóm năng lực thiết kế HĐTNST: Năng lực xây dựng kế hoạch HĐTNST; Năng lực thiết<br /> kế từng loại hình HĐ TNST.<br /> (iii) Nhóm năng lực tổ chức HĐTNST: Năng lực tổ chức HĐTNST; Năng lực kiểm tra, đánh<br /> giá HĐTNST.<br /> <br /> 2.2.2. Các yêu cầu cụ thể ở từng năng lực<br /> (i) Nhóm năng lực lập kế hoạch<br /> * Năng lực xác định mục tiêu, nội dung HĐTNST<br /> Mục tiêu chung của HĐTNST là nhằm hình thành và phát triển phẩm chất nhân cách, các<br /> năng lực tâm lí – xã hội. . . , giúp HS tích lũy kinh nghiệm trong các mối quan hệ, hoạt động, ứng<br /> xử, giải quyết vấn đề. . . cũng như phát huy tiềm năng sáng tạo của cá nhân người học làm tiền đề<br /> cho cá nhân tạo dựng được sự nghiệp và cuộc sống sau này. Trên cơ sở mục tiêu chung đó, từng<br /> bậc học có những mục tiêu đặc thù và ngay trong từng trường, từng lớp mục tiêu HĐTNST cũng<br /> có những nét riêng.<br /> Nội dung HĐTNST được xây dựng thành các chủ đề mang tính chất mở, linh hoạt và tương<br /> đối độc lập với nhau dựa trên các lĩnh vực của đời sống kinh tế, sản xuất, khoa học công nghệ,<br /> giáo dục, văn hoá, chính trị xã hội,... của địa phương, vùng miền, đất nước và quốc tế để học sinh<br /> và nhà trường lựa chọn, tổ chức thực hiện một cách phù hợp, hiệu quả. Ở mỗi bậc học, nội dung<br /> HĐTNST có những trọng tâm riêng, đặc thù của lứa tuổi.<br /> Để có được năng lực này, sinh viên sư phạm cần:<br /> - Trình bày, phân tích được các mục tiêu, nội dung của HĐTNST bao gồm mục tiêu, nội<br /> dung chung và mục tiêu, nội dung từng bậc học;<br /> - Biết cách và xác định được mục tiêu chương trình HĐTNST cho lớp mình phụ trách trong<br /> giai đoạn thực tiễn nghề nghiệp (thực hành, thực tập sư phạm);<br /> - Biết cách và xác định được nội dung HĐTNST cho lớp mình phụ trách trong giai đoạn<br /> thực tiễn nghề nghiệp (thực hành, thực tập sư phạm),.<br /> * Năng lực lựa chọn các hình thức và phương pháp, phương tiện tổ chức HĐTNST<br /> Hình thức, phương pháp tổ chức HĐTNST ở cấp học rất phong phú, đa dạng. Cùng một<br /> chủ đề, nội dung giáo dục nhưng HĐTNST có thể được tổ chức theo nhiều hình thức hoạt động<br /> với nhiều phương pháp khác nhau, tùy theo lứa tuổi và nhu cầu của HS, tùy theo điều kiện cụ thể<br /> của từng lớp, từng trường, từng địa phương. Mỗi hình thức tổ chức HĐTNST đều có những đặc<br /> thù riêng, nhưng có một đặc trưng chung là mềm dẻo, linh hoạt và mở về không gian, thời gian,<br /> quy mô, đối tượng và số lượng người tham gia.<br /> Để có được năng lực này, sinh viên sư phạm cần:<br /> 129<br /> <br />