Việc tiếp nhận cuốn "Từ Liên
Xô trở về" ở Việt Nam
Từ Liên Xô trở về (Retour de l’U.R.S.S) của André Gide(1) là một cuốn sách nhỏ,
thậm chí là rất nhỏ, so với toàn bộ sựnghiệp sáng tác trong hơn nửa thế kỉ của Gide,
cũng như so với một tác phẩm văn học thông thường. Tôi có trong tay cuốnRetour de
l’U.R.S.S in lại vào năm 1978 ở Nhà xuất bản Gallimard có kèm theo Retouches à mon
retour de l’U.R.S.S (Bổsung vào cuốn Từ Liên Xô trở về của tôi). Phần văn bản
cuốn Từ Liên Xô trở về chỉ gồm hơn 70 trang khổ nhỏ(11×18cm). Sau Lời
nói đầu chiếm 4,5 trang là 53 trang chính văn, được chia thành 6 phần, đánh
số thứ tự bằng số La Mã, từI đến VI không có tên đề mục. Tiếp theo đó là phần Phụ lục,
chiếm 15 trang, gồm 5 bài viết nhỏ, cũng đánh số thứ tự bằng sốLa Mã.
Bình thường, một cuốn sách nhỏ như thế sẽ bị quên lãng trong số hàng nghìn
trang sáng tác của một tác giả, nhất là của một nhà văn cỡ lớn như A. Gide. Nhưng ở
đây, chúng ta gặp một "ca" đặc biệt: sách nhỏ, nhưng tác động lớn. Nó không chỉ có giá
trịnhư một dấu mốc quan trọng trong sáng tác của một nhà văn nổi tiếng như Gide, mà
còn gắn liền với những chuẩn mực đánh giá khác nhau trong đời sống văn học của nhiều
nước, trong đó có Việt Nam(2).
I. TỪ LIÊN XÔ TRỞ VỀ Ở VIỆT NAM TRONG THẾ KỶ XX
Nửa đầu thế kỷ XX
Một trong những đặc điểm quan trọng trong quá trình tiếp nhận văn học
Pháp ở Việt Nam là sự tiếp nhận đồng thời. Nhiều sựkiện chính trị, xã hội, văn hoá, văn
học từ Pháp đã có tiếng vọng gần như ngay lập tức ở Việt Nam (tất nhiên, sự "ngay lập
tức" này cần được hiểu trong bối cảnh thời ấy, khi đường giao thông giữa Pháp và Việt
Nam chỉ bằng đường thủy với hành trình kéo dài hàng tháng). Trường hợp cuốn Từ Liên
Xô trở về cũng không phải là ngoại lệ.
Ngay trong năm 1937, cụ thể hơn, chỉ sau khi cuốn sách này ra đời ở Pháp được
mấy tháng, báo Ngày nay ở Việt Nam ngày 17-1-1937 đã đưa tin: "Một cuốn sách đã
gây ra một dư luận bên Pháp. Retour de l’U.R.S.S. của André Gide", một người mà với
những tuyên bố của mình "đã làm náo động dư luận của nước Pháp, Nga và hoàn cầu
nữa". Bài báo đã giới thiệu ngắn gọn một vài thông tin liên quan đến cuốn sách: hoàn
cảnh ra đời, nội dung chính… đồng thời tỏ thái độ thông cảm với tấm lòng của nhà văn
khi viết ra cuốn sách này: "Người ta biết rằng ông André Gide khi phải công kích những
cái mà ông tin và tán thành xưa nay, chắc hẳn cũng khổ tâm lắm. Nhưng ở một người
như ông, sự thực bao giờ cũng toàn thắng dù sự thắng ấy có làm ông đau đớn, vả lại
không phải ông công kích cái chủ nghĩa cộng sản, mà những cái sai lầm của chính
phủ Staline"(3).
Chỉ sau thời điểm "náo động" ấy hai năm, người đọc Việt Nam được tiếp xúc với
hai văn bản có liên quan đến cuốn Từ Liên Xô trở về và tác giả của nó. Bài thứ nhất đăng
trên số ra đầu tiên của tạp chí Tao Đàn. Đó là bài Nghệ-thuật với văn-hoá của tác
giả Thiều Quang Lê Quang-Lộc(4) với ý khẳng định ngay từ đầu bài viết: "Văn-chương
là biểu-thị của xã-hội. Và nhà văn chính là đại-biểu cho tinh-thần một nước". Cho rằng
ý tưởng trên sẽ được minh chứng rõ ràng qua văn học sử Âu châu, nhất là qua văn học
Pháp, ông cung cấp cho người đọc một "chứng cớ xác thực" để giải thích nhiệm vụ của
nhà văn đối với văn hoá. Chứng cớ đó chính là nhà văn Gide với cuốn Từ Liên Xô
trở về. Theo tác giả Lê Quang-Lộc, Gide chính là một nhân vật tiêu biểu cho những
người tâm huyết với sự nghiệp văn hoá "một trong những nhà văn có lương-tâm với
thiên-chức của người cầm bút, thiên chức chủ ở sự thờ nhân-sinh, ở sự phản đối và phá
hoại cái văn-hoá cũ để lo kiến-thiết một xã hội hoàn toàn, một nền văn-hoá mới mẻ".
Qua bài viết này, chúng ta thấy một lần nữa Gide tìm thấy người đồng cảm với
mình ở mộtđất nước xa xôi. Độc giả Việt Nam hiểu được tấm lòng thiết tha tới số mệnh
của nền văn hoá nhân loại nơi nhà văn Pháp, đồng thời cũng thông cảm với sự thất vọng
của Gide trước thực tế các nhà văn Xô Viết phải nói theo khuôn mẫu, không được hoàn
toàn tự do theo ý mình như Gide từng mơ ước. Trích một câu trong cuốn Từ Liên Xô
trở về: "Cái giá trị chính thức của nhà văn là ở cái thái độ phản đối, ở cái tinh-thần bất
mãn của họ. Bất cứ ở một xã hội nào, nhà văn bao giờ chẳng là kẻbơi ngược dòng?" tác
giả bài viết nhấn mạnh đến sự phản biện quyết liệt của những người thực sự tâm
huyết đến sự sống còn của nền văn hoá nhân loại để hướng tới sự tiến bộ và phát triển.
Bài thứ hai cũng trên tạp chí Tao Đàn nhan đề Con đường riêng của trí thức của
tác giả Lưu Trọng Lư(5), trong đó ngườiđọc được cung cấp nhiều thông tin hơn liên
quan đến cuốn Từ Liên Xô trở về. Trước hết, theo tác giả, sau cuộc bút chiến giữa hai
nhóm "nghệ thuật vị nhân sinh" và "nghệ thuật vị nghệ thuật" người đọc mới chú ý đặc
biệt đến Gide "như là một văn sĩ thân yêu". Nhưng khi cuốn sách của Gide xuất hiện
kèm theo cuốn Bổ sung vào cuốn Từ Liên Xô trở về của tôi thì "cái thiện-cảm và cái
lòng kính-phục của thanh-niên Việt-Nam đối với ông thầy phương tây như có chiều lung
lay". Thái độ của tác giả Lưu Trọng Lư đối với cuốn sách của Gide có vẻ như khá khách
quan. Ông không thật hoàn toàn tin tưởng vào nhữngđiều đã nói ra của Gide và cho rằng
những điều trông thấy của nhà văn Pháp ở Liên Xô có thể là "lầm lạc" (không phải là vô
tình khi ông dùng hai lần từ này trong một trang). Về thời điểm xuất hiện của cuốn sách
theo ông "có lẽ sớm quá", có nghĩa là chưa thuận về thời cơ ra đời. Ông rõ ràng là không
có ý bênh vực Gide, thậm chí ông còn dùng những từ "đáng trách", "phê bình" để hướng
về Gide. Nhưng, mặt khác, ông lại là người hiểu đúng con người của Gide và đánh
giá đúng những mặt mạnh của nhà văn mà không phải ai cũng nhận ra. Lưu Trọng Lư
đánh giá cao con người thành thực của Gide: "Sự thành-thực của Gide đã biết bao lần
chứng thực, không còn phải là một điều mà người ta có thể đưa ra ngờ-vực được,
hay đưa ra mà nhạo báng được. Nó phải là một vật thiêng liêng, làm cho kẻ chiến-sĩ đi
ngang qua phải hạ khí-giới, và tất cả mọi người phải cúi đầu". Hiểu được điều
này ở con người Gide thật chẳng dễ dàng. Chính Lưu Trọng Lư cũng khẳng định điều
này trong bài viết của mình. Ngoài ra, tác giả bài viết còn tâm đắc với con đường đi
riêng của Gide để hướng tới những điều cao đẹp nhất. Người ta có thể tôn thờ, ca ngợi,
hoặc sùng bái, thậm chí đến mức mê muội, những gì liên quan đến lý tưởng. Đối với
Gide, cũng như đối với tất cả những ai yêu tiến bộ trên thế giới cũng đều coi Liên bang
Xô Viết là nơi thử nghiệm những lý tưởng caođẹp nhất, nơi phải là thiên đường của loài
người. Cả thế giới đã hướng về đó, đã hy vọng, đón chờ và vô cùng tin tưởng. Thế mà
Gide lại chọn con đường đầy chông gai để bước tới: ông phê phán, vạch ra bao điều
chưa được từ đất nước tưởng là thiênđường ấy, ông cảnh tỉnh, kêu gọi mọi người, mong
họ nhận ra sự thật. Lẽ dĩ nhiên, vào thời ấy, những con người như vậy thật là quá
ít, ở Nga, ở Pháp, và nhiều nước trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Lưu Trọng Lư
đã đánh giá được giá trị của "conđường đi riêng" ấy với những lời phê phán nghiêm
khắc của Gide, con đường đi của những người trí thức có trách nhiệm với cuộc sống và
xã hội.
Vào năm 1944 lại có một bài báo(6) khẳng định vị trí của Gide đối với người đọc
Việt Nam sau thời điểm xuất hiện của cuốnTừ Liên Xô trở về được sáu, bẩy
năm. Để trả lời câu hỏi tại sao Gide là người được độc giả Việt Nam quan tâm một
cách đặc biệt, tác giả Vũ Bằng đã giới thiệu sơ qua cuộc đời và sự nghiệp của nhà văn
Pháp. Theo Vũ Bằng, cuốn Từ Liên Xô trở về đã khiến "cái tên Gide được nói đến luôn
luôn ở nước ta", không những thế nó đã bị nhiều báo Pháp công kích và "bị các ông nhà
báo ta đem mạt sát". Là một người cổ suý cho cái mới, không chỉ bênh vực Gide,
Vũ Bằng cố gắng tìm hiểu những điềuđáng học tập của nhà văn: "Cái đặc điểm của Gide
là không bao giờ chịu sống yên với một học thuyết, một tư tưởng, một giáo lý nào. Mới,
ngày mới, ngày ngày mới. Không theo ai cả. Phải sống mãnh liệt. Và nhất là phải đặc
biệt". Theo VũBằng, chính những phẩm chất đặc biệt này của Gide đã tiếp tục chiêu mộ
độc giả, mặc dù nhà văn đã từng bị hiểu lầm, bị kết tội và bị "mạt sát".
Qua bài báo của Vũ Bằng, chúng ta thấy cho đến trước năm 1945, chính xác hơn,
từ sau khi cuốn sách ra đời từ 1936 đến năm 1945, Từ Liên Xô trở về đã có bạn đọc của
nó ở Việt Nam. Nhưng xét theo hoàn cảnh lịch sử lúc ấy, chúng ta có thể suyđoán
rằng đó là những độc giả không thuộc phe cách mạng. Đã có những người hiểu được ý
tốt và tấm lòng trăn trở của Gide khi viết ra cuốn sách như chúng ta thấy ở phần trên.
Nhưng rõ là thời điểm xuất bản cuốn sách đã không thật thuận lợi. Có thểnói, nó đã
ra đời quá sớm. Ngay ở Pháp, không chỉ các đại diện từ phía Đảng Cộng sản
Pháp đang ủng hộ Đảng Cộng sản Liên Xô lên tiếng công kích những lời phê phán Liên
bang Xô Viết của Gide, mà cả những người từng là bạn hoặc từng cảm tình với Gide với
tư cách là nhà văn "nhập cuộc" cũng không thể hiểu hết tấm lòng của ông.
Ở Việt Nam thời ấy đã xảy ra cuộc xung đột nhỏ giữa báo chí tư sản và vô sản.
Tờ Ngày nay ngoài việc tỏ ý đồng tình với cuốn sách của Gide còn trích đăng một số ý
kiến của các báo Pháp như Nouvelles Littéraire, Intransigeant, Populaire… Đối lập lại
là thái độ phản ứng của những cây bút vô sản: "Hải Thanh dịch đăng bài André Gide và
Liên Xô phê bình Gide kịch liệt và đích đáng, Giao Đài phổ biến bài Vì lẽ gì mà Gide
phản động của báo Pravda"(7). Về việc Gide bị "đánh" ở Việt Nam thời ấy chúng ta có
thể tham khảo qua một số bài khác: "Ở cái góc đất này, mà những học-giả tí-hon của
chúng tôi cũng không chịu "tha" cho tiên-sinh, cũng dùng cái giọng cay-nghiệt độc-
ác, để mà chế giễu tiên-sinh, để mà bôi nhọtiên-sinh, cũng cho rằng tiên-sinh là một
người đã bán cho phái hữu, cho phản-động, cho pha-xít. Sự thực, cái mặt mà họ muốn
quét nhọ và, họ có biết là ngang hay dọc"(8). "’Ông quá trung-thành với văn-hoá đến