Ảnh hưởng của chức năng đô thị đối với tăng trưởng đô thị ở Việt Nam - Lê Thanh Sang

30 X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 1 (101), 2008<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ¶nh h­ëng cña chøc n¨ng ®« thÞ<br /> ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ ë ViÖt Nam<br /> Lª Thanh Sang<br /> <br /> <br /> 1. Giíi thiÖu<br /> ViÖt Nam ®ang tr¶i qua qu¸ tr×nh t¨ng tr­ëng ®« thÞ nhanh, chñ yÕu do di c­<br /> n«ng th«n - ®« thÞ vµ më réng ®Þa giíi ®« thÞ. Tuy vËy, tèc ®é t¨ng tr­ëng gi÷a c¸c ®«<br /> thÞ lµ kh«ng ®Òu nhau. C©u hái nghiªn cøu ®Æt ra lµ nh©n tè nµo ®· t¸c ®éng ®Õn c¸c<br /> møc t¨ng nµy vµ liÖu r»ng c¸c chøc n¨ng ®­îc chuyªn m«n hãa cña ®« thÞ cã ¶nh<br /> h­ëng ®Õn møc t¨ng tr­ëng d©n sè cña chÝnh ®« thÞ ®ã kh«ng? Sö dông kÕt qu¶ toµn<br /> bé hai cuéc Tæng ®iÒu tra d©n sè (T§TDS) 1989 vµ 1999, bµi viÕt nµy cung cÊp mét<br /> ph©n tÝch thùc nghiÖm vÒ ¶nh h­ëng cña c¸c chøc n¨ng ®« thÞ ®èi víi t¨ng tr­ëng ®«<br /> thÞ ë ViÖt Nam.<br /> Cho ®Õn nay, cã kh¸ nhiÒu nghiªn cøu vÒ t¨ng tr­ëng ®« thÞ, di c­ n«ng th«n -<br /> ®« thÞ, vµ c¸c nh©n tè ¶nh h­ëng (§Æng Nguyªn Anh vµ céng sù, 1997; Guest, 1998;<br /> §Æng Nguyªn Anh, 1999; Lª Thanh Sang, 2004, 2005, 2007). HÇu hÕt c¸c nghiªn cøu<br /> ®Òu cho r»ng c¸c c¬ héi kinh tÕ, chñ yÕu ®­îc t¹o ra tõ khu vùc c«ng nghiÖp, lµ nh©n<br /> tè quan träng nhÊt thóc ®Èy di c­ h­íng ®Õn ®« thÞ. Khu vùc s¶n xuÊt, bu«n b¸n vµ<br /> dÞch vô nhá, bao gåm c¶ chÝnh qui vµ phi chÝnh qui, còng thu hót ®¸ng kÓ lao ®éng<br /> nhËp c­ ®« thÞ. Nh×n chung, mét sè Ýt ®« thÞ lín thu hót hÇu hÕt di d©n n«ng th«n -<br /> ®« thÞ v× c¸c ®« thÞ nµy t¹o ra nhiÒu c¬ héi kiÕm sèng cho di d©n h¬n nh÷ng n¬i cßn<br /> l¹i. Tuy nhiªn, ch­a cã nghiªn cøu nµo chØ ra ¶nh h­ëng cña c¸c chøc n¨ng ®­îc<br /> chuyªn m«n hãa cña tõng ®« thÞ ®èi víi møc t¨ng tr­ëng cña ®« thÞ ®ã ë cÊp ®é toµn<br /> quèc. Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i sö dông kÕt qu¶ ph©n tÝch c¸c thµnh phÇn c¬ b¶n<br /> cña chøc n¨ng ®« thÞ ViÖt Nam nh­ nh÷ng biÕn ®éc lËp ®Ó ®¸nh gi¸ møc t¨ng tr­ëng<br /> ®« thÞ trong thËp niªn 1990, sau khi kiÓm so¸t ¶nh h­ëng cña c¸c nh©n tè kh¸c,<br /> b»ng m« h×nh håi qui tuyÕn tÝnh béi. Nghiªn cøu b­íc ®Çu nµy gãp phÇn vµo viÖc<br /> gi¶i thÝch vµ dù b¸o t¨ng tr­ëng ®« thÞ tõ c¸ch tiÕp cËn chøc n¨ng ®« thÞ.<br /> 2. Nguån sè liÖu, biÕn sè, vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu<br /> <br /> Nghiªn cøu nµy sö dông d©n sè ®« thÞ (kh«ng tÝnh d©n sè n«ng th«n cña c¸c<br /> ®« thÞ) tõ 5 tuæi trë lªn cña 431 ®« thÞ ®­îc kÕt nèi tõ T§TDS 1989 ®Õn T§TDS 1999<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lª Thanh Sang 31<br /> <br /> trong tæng sè 527 ®« thÞ ViÖt Nam n¨m 1999 (c¸c ®« thÞ cßn l¹i kh«ng t­¬ng thÝch, do<br /> mét sè bÞ gi¶i thÓ trong khi mét sè kh¸c míi ®­îc thµnh lËp trong giai ®o¹n 1989-<br /> 1999). ViÖc sö dông c¸c ®« thÞ ®­îc kÕt nèi nµy cho phÐp ®o l­êng biÕn phô thuéc lµ<br /> tèc ®é t¨ng tr­ëng d©n sè ®« thÞ b×nh qu©n hµng n¨m gi÷a hai kú T§TDS.<br /> §Ó ®o l­êng ¶nh h­ëng cña chøc n¨ng ®« thÞ ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ, chóng<br /> t«i sö dông hai biÕn thµnh phÇn c¬ b¶n cña chøc n¨ng ®« thÞ ViÖt Nam 1. VÒ c¬ b¶n, F<br /> 0<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ®« thÞ ViÖt Nam cã 5 chøc n¨ng chÝnh gåm: (1) S¶n xuÊt c«ng nghiÖp, (2) S¶n xuÊt<br /> n«ng l©m ng­ nghiÖp, (3) Giao th«ng liªn l¹c, (4) Th­¬ng m¹i, vµ (5) Hµnh chÝnh sù<br /> nghiÖp. C¸c chøc n¨ng nµy gi¶i thÝch cho kho¶ng 87% tæng sè lùc l­îng lao ®éng ®«<br /> thÞ ViÖt Nam n¨m 1989. C¸c ®« thÞ ®­îc chuyªn m«n hãa víi c¸c møc ®é kh¸c nhau<br /> ®èi víi mét hoÆc mét sè c¸c chøc n¨ng trªn. ¸p dông ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch thµnh<br /> phÇn c¬ b¶n (Principal Components Analysis), chóng t«i x¸c ®Þnh hai thµnh phÇn c¬<br /> b¶n n»m bªn d­íi c¸c chøc n¨ng nµy. Thµnh phÇn c¬ b¶n thø nhÊt lµ sù chuyÓn dÞch<br /> tõ c¸c khu vùc truyÒn thèng (n«ng l©m ng­ nghiÖp) sang c¸c khu vùc “hiÖn ®¹i” (s¶n<br /> xuÊt c«ng nghiÖp, giao th«ng liªn l¹c, th­¬ng m¹i, vµ víi mét møc ®é thÊp h¬n lµ<br /> hµnh chÝnh). Thµnh phÇn nµy gi¶i thÝch ®­îc kho¶ng 47% tæng sè ph­¬ng sai cña<br /> n¨m chøc n¨ng ®« thÞ. Thµnh phÇn c¬ b¶n thø hai lµ sù ph©n biÖt gi÷a hai nhãm<br /> chøc n¨ng: nhãm hµnh chÝnh - th­¬ng m¹i víi nhãm c«ng nghiÖp - giao th«ng liªn<br /> l¹c. Thµnh phÇn nµy gi¶i thÝch ®­îc kho¶ng 25% tæng sè ph­¬ng sai cña c¸c chøc<br /> n¨ng trªn. Tæng céng, hai thµnh phÇn c¬ b¶n gi¶i thÝch ®­îc 72% ph­¬ng sai cña<br /> n¨m chøc n¨ng ®« thÞ ViÖt Nam n¨m 1989. Trong khi thµnh phÇn thø nhÊt cã thÓ<br /> ®­îc gi¶i thÝch nh­ lµ mét sù ®o l­êng tæng qu¸t qu¸ tr×nh “c«ng nghiÖp hãa, hiÖn<br /> ®¹i hãa”, thµnh phÇn thø hai thÓ hiÖn sù kh¸c nhau gi÷a hai nhãm chøc n¨ng ®« thÞ<br /> chÝnh: Nhãm chuyªn m«n hãa trªn lÜnh vùc s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ giao th«ng liªn<br /> l¹c thÓ hiÖn tÝnh chÊt hiÖn ®¹i h¬n cña ®« thÞ, trong khi nhãm chuyªn m«n hãa trªn<br /> lÜnh vùc hµnh chÝnh sù nghiÖp vµ th­¬ng m¹i ph¶n ¶nh nhiÒu h¬n c¸c thµnh phÇn cã<br /> tÝnh truyÒn thèng.<br /> C¸c thµnh phÇn c¬ b¶n ®­îc tÝnh to¸n dùa trªn c«ng thøc sau (Barthonomew<br /> vµ c¸c céng sù, 2002):<br /> y j = a 1j x 1 + a 2j x 2 + ……. + a pj x p<br /> R R R R R R R R R R R R R R R<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> víi<br /> y j lµ thµnh phÇn c¬ b¶n thø j<br /> R R<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> x 1, x 2 , …, x p lµ c¸c chØ sè chuyªn m«n hãa chøc n¨ng ®­îc chuÈn hãa<br /> R R R R R R<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> cña c¸c chøc n¨ng chÝnh p<br /> a pj lµ ®iÓm sè cña chøc n¨ng p ®­îc thÓ hiÖn trªn thµnh phÇn c¬ b¶n j<br /> R R P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> C¸c gi¸ trÞ nµy ®­îc ®­a vµo m« h×nh nh»m kiÓm chøng ¶nh h­ëng cña chøc<br /> <br /> <br /> 1<br /> Ph©n tÝch chi tiÕt vÒ c¸c thµnh phÇn c¬ b¶n cña chøc n¨ng ®« thÞ ViÖt Nam xin ®äc Lª Thanh Sang: Sù<br /> chuyªn m«n hãa c¸c chøc n¨ng cña ®« thÞ ViÖt Nam. T¹p chÝ X· héi häc, sè 2 (98), 2007, trang 23-35.<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 32 ¶nh h­ëng cña chøc n¨ng ®« thÞ ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ ë ViÖt Nam<br /> <br /> <br /> n¨ng ®« thÞ ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ.<br /> §Ó x¸c lËp ¶nh h­ëng riªng biÖt cña c¸c biÕn chøc n¨ng ®« thÞ, chóng t«i sö<br /> dông mét sè biÕn kiÓm so¸t, bao gåm c¸c biÕn Thø bËc hµnh chÝnh, Qui m« ®« thÞ, vµ<br /> Vïng kinh tÕ - x· héi. C¸c nghiªn cøu tr­íc ®©y th­êng gi¶ ®Þnh r»ng c¸c ®« thÞ cã<br /> thø bËc hµnh chÝnh cao h¬n vµ/hoÆc cã qui m« d©n sè lín h¬n sÏ ®¹t tèc ®é t¨ng<br /> tr­ëng cao h¬n do nhËn ®­îc nhiÒu nguån lùc h¬n vµ t¹o ra nhiÒu c¬ héi kinh tÕ h¬n.<br /> Do vËy, ®èi víi biÕn Thø bËc hµnh chÝnh, chóng t«i chia lµm bèn cÊp ®é: thµnh phè,<br /> thÞ x·, thÞ trÊn huyÖn lþ, vµ thÞ trÊn kh¸c. C¸c thµnh phè trùc thuéc trung ­¬ng ®­îc<br /> xÕp chung víi c¸c thµnh phè thuéc tØnh v× sè l­îng Ýt (bèn thµnh phè n¨m 1989),<br /> kh«ng ®ñ lín ®Ó t¹o ra mét ph©n nhãm riªng cã ý nghÜa. Chóng t«i gi¶ ®Þnh r»ng thÞ<br /> trÊn huyÖn lþ do ®¶m tr¸ch chøc n¨ng hµnh chÝnh huyÖn nªn cã tèc ®é t¨ng tr­ëng<br /> nhanh h¬n so víi c¸c thÞ trÊn kh«ng cã chøc n¨ng nµy. Trong bèn nhãm trªn, c¸c thÞ<br /> trÊn huyÖn lþ ®­îc chän lµm ph©n nhãm ®Ó qui chiÕu. BiÕn Qui m« d©n sè ®­îc chia<br /> thµnh 5 ph©n nhãm chÝnh: lín h¬n 100.000, 50.000 - 100.000, 20.000 - 50.000, 10.000<br /> - 20.000, vµ Ýt h¬n 10.000 d©n. Do n¨m 1989 chØ cã m­êi thµnh phè cã d©n sè ®« thÞ<br /> lín h¬n 200.000, c¸c thµnh phè nµy ®­îc gép chung thµnh ph©n nhãm ®Çu tiªn. §«<br /> thÞ cã qui m« 10.000 - 20.000 ng­êi ®­îc chän lµm ph©n nhãm ®Ó qui chiÕu. V× gi÷a<br /> biÕn Thø bËc hµnh chÝnh vµ biÕn Qui m« d©n sè cã t­¬ng quan thuËn víi nhau rÊt<br /> chÆt, chóng t«i sö dông hai biÕn nµy nh­ nh÷ng biÕn thay thÕ trong m« h×nh ®Ó<br /> kh«ng t¹o ra c¸c ¶nh h­ëng trïng.<br /> BiÕn Vïng kinh tÕ - x· héi (§ång b»ng s«ng Hång, §«ng B¾c, T©y B¾c, B¾c<br /> Trung Bé, Duyªn h¶i miÒn Trung, T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé, vµ §ång b»ng s«ng<br /> Cöu Long) ®­îc sö dông nh­ mét biÕn ®¹i diÖn (proxy variable) ®Ó “®o l­êng” nh÷ng<br /> nh©n tè ®Æc thï cña Vïng kh«ng ®­îc ph¶n ¶nh trùc tiÕp trong m« h×nh. Ch¼ng h¹n,<br /> §«ng Nam Bé cã nh÷ng ­u thÕ riªng vÒ kiÒu hèi, vÒ khu vùc ngoµi quèc doanh v.v…<br /> so víi c¸c vïng cßn l¹i. Nh÷ng nh©n tè nµy cã thÓ t¹o ra nh÷ng ¶nh h­ëng riªng ®èi<br /> víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ. Trong sè c¸c vïng nµy, §ång b»ng s«ng Hång ®­îc chän lµ<br /> nhãm qui chiÕu.<br /> C¸c biÕn ®éc lËp trªn ®­îc ®­a vµo c¸c m« h×nh håi qui tuyÕn tÝnh ®Ó gi¶i<br /> thÝch tû lÖ t¨ng tr­ëng d©n sè ®« thÞ ViÖt Nam trong thËp niªn 1990.<br /> 3. Gi¶ thuyÕt nghiªn cøu<br /> T¨ng tr­ëng ®« thÞ ®­îc gi¶i thÝch bëi ba thµnh tè c¬ b¶n lµ t¨ng tù nhiªn, më<br /> réng ®Þa giíi ®« thÞ, vµ di c­ thuÇn. Møc t¨ng tù nhiªn hiÖn nay kh«ng cã sù kh¸c<br /> nhau ®¸ng kÓ gi÷a c¸c ®« thÞ, vµ do vËy kh«ng t¹o ra sù kh¸c nhau cã ý nghÜa vÒ tû<br /> lÖ t¨ng tr­ëng gi÷a c¸c ®« thÞ. Më réng ®Þa giíi cã thÓ lµm t¨ng ®ét biÕn d©n sè cña<br /> mét sè ®« thÞ cô thÓ nµo ®ã, nh­ng ¶nh h­ëng nµy mang tÝnh c¸ biÖt. Di c­ thuÇn lµ<br /> nh©n tè quan träng nhÊt ¶nh h­ëng trùc tiÕp vµ trong mét thêi gian t­¬ng ®èi ng¾n<br /> lµm thay ®æi qui m« d©n sè ®« thÞ.<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lª Thanh Sang 33<br /> <br /> Tõ c¸ch tiÕp cËn sinh th¸i nh©n v¨n, chóng t«i gi¶ ®Þnh r»ng ®« thÞ ®­îc<br /> chuyªn m«n hãa c¸c chøc n¨ng dùa trªn sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi trong hÖ<br /> thèng. Nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau t¹o ra nhu cÇu kh¸c nhau vÒ lùc l­îng lao ®éng<br /> vµ kh¶ n¨ng thu hót kh¸c nhau sè l­îng di d©n - thµnh tè quan träng nhÊt cña t¨ng<br /> tr­ëng d©n sè ®« thÞ. H¬n n÷a, viÖc më réng ®Þa giíi ®« thÞ còng phÇn nµo ph¶n ¶nh<br /> c¸c cÊu tróc chøc n¨ng vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn chÝn muåi cña vïng ngo¹i vi ®Ó trë thµnh<br /> ®« thÞ, vµ do vËy còng ¶nh h­ëng ®Õn tû lÖ t¨ng tr­ëng ®« thÞ.<br /> Tõ hai thµnh phÇn c¬ b¶n cña chøc n¨ng ®« thÞ ViÖt Nam, chóng t«i ®­a ra<br /> hai gi¶ thuyÕt chÝnh nh­ sau:<br /> Mét lµ, víi thµnh phÇn c¬ b¶n thø nhÊt, ®« thÞ chuyªn m«n hãa trªn c¸c khu<br /> vùc “hiÖn ®¹i” (s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, giao th«ng liªn l¹c, th­¬ng m¹i, vµ mét møc ®é<br /> thÊp h¬n lµ hµnh chÝnh) sÏ ®¹t tèc ®é t¨ng tr­ëng d©n sè cao h¬n so víi ®« thÞ<br /> chuyªn m«n hãa trªn c¸c lÜnh vùc truyÒn thèng (n«ng l©m ng­ nghiÖp) v× c¸c khu vùc<br /> hiÖn ®¹i ®ßi hái lùc l­îng lao ®éng t¨ng thªm lín h¬n vµ do vËy thu hót di d©n nhiÒu<br /> h¬n so víi khu vùc truyÒn thèng. H¬n n÷a, khu vùc hiÖn ®¹i còng t¹o ra c¸c ®iÒu<br /> kiÖn kh¸ch quan cÇn thiÕt ®Ó më réng ®Þa giíi ®« thÞ so víi c¸c ®« thÞ chuyªn vÒ s¶n<br /> xuÊt n«ng l©m ng­ nghiÖp.<br /> Hai lµ, víi thµnh phÇn c¬ b¶n thø hai, ®« thÞ chuyªn m«n hãa trªn c¸c chøc<br /> n¨ng s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ giao th«ng liªn l¹c cã xu h­íng t¨ng tr­ëng d©n sè<br /> nhanh h¬n ®« thÞ chuyªn m«n hãa trªn c¸c chøc n¨ng th­¬ng m¹i vµ hµnh chÝnh, v×<br /> hai chøc n¨ng ®Çu ®ßi hái lùc l­îng lao ®éng lín h¬n vµ do vËy thu hót di d©n nhiÒu<br /> h¬n. Tuy nhiªn, chóng t«i còng gi¶ ®Þnh r»ng viÖc t¨ng c­êng c¸c chøc n¨ng hµnh<br /> chÝnh vµ më réng ®Þa giíi do c¸c chÝnh s¸ch n©ng cÊp ®« thÞ nh»m phôc vô chiÕn l­îc<br /> ph¸t triÓn vÜ m« cña ChÝnh phñ cã thÓ lµm gi¶m sù kh¸c biÖt vÒ tèc ®é t¨ng tr­ëng<br /> d©n sè gi÷a hai nhãm ®« thÞ nµy.<br /> 4. T¸c ®éng cña chøc n¨ng ®« thÞ ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ tõ 1989 ®Õn<br /> 1999<br /> B¶ng 1 tr×nh bµy kÕt qu¶ cña 7 m« h×nh ph©n tÝch tû lÖ t¨ng tr­ëng ®« thÞ<br /> ViÖt Nam tõ 1989 ®Õn 1999. M« h×nh 1 ph©n tÝch ¶nh h­ëng cña thø bËc hµnh chÝnh<br /> ®èi víi tû lÖ t¨ng tr­ëng ®« thÞ. M« h×nh 2 kh¶o s¸t ¶nh h­ëng cña qui m« d©n sè ®èi<br /> víi tû lÖ t¨ng tr­ëng ®« thÞ. M« h×nh 3 xem xÐt sù biÕn thiªn vÒ tû lÖ t¨ng tr­ëng ®«<br /> thÞ gi÷a 8 vïng. M« h×nh 4 ph©n tÝch ¶nh h­ëng cña c¸c chøc n¨ng ®­îc chuyªn m«n<br /> hãa ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ. M« h×nh 5 ph©n tÝch ¶nh h­ëng cña c¸c chøc n¨ng ®«<br /> thÞ ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ, trong ®ã ¶nh h­ëng cña yÕu tè qui m« d©n sè ®­îc<br /> kiÓm so¸t. ë M« h×nh 6, c¸c biÕn kiÓm so¸t bao gåm c¶ qui m« d©n sè vµ vïng. Trong<br /> m« h×nh 7, biÕn qui m« d©n sè ®­îc thay thÕ bëi biÕn thø bËc hµnh chÝnh. V× hai biÕn<br /> sè nµy cã mèi t­¬ng quan kh¸ chÆt chÏ nªn ®­îc dïng thay thÕ trong c¸c M« h×nh 6<br /> vµ 7 t­¬ng øng.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 34 ¶nh h­ëng cña chøc n¨ng ®« thÞ ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ ë ViÖt Nam<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lª Thanh Sang 35<br /> <br /> <br /> <br /> KÕt qu¶ tõ M« h×nh 1 cho thÊy r»ng, chØ c¸c ®« thÞ ë bËc thÊp nhÊt (c¸c thÞ<br /> trÊn kh¸c kh«ng ph¶i huyÖn lþ) cã mét ¶nh h­ëng nghÞch chiÒu vµ cã ý nghÜa thèng<br /> kª ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ. KÕt qu¶ nµy, bÒ ngoµi, kh«ng phï hîp víi gi¶ ®Þnh r»ng<br /> c¸c thµnh phè cã thø bËc cao h¬n ®­îc mong ®îi ®¹t tèc ®é t¨ng tr­ëng d©n sè cao<br /> h¬n do cã nhiÒu ­u thÕ vÒ kinh tÕ h¬n. Tuy nhiªn, tèc ®é t¨ng tr­ëng d©n sè cao chØ<br /> x¶y ra ë c¸c thµnh phè lín nhÊt mµ th«i. Ba trong sè bèn thµnh phè trùc thuéc trung<br /> ­¬ng (trõ H¶i Phßng) vµ Biªn Hßa cã tû lÖ t¨ng tr­ëng cao h¬n møc t¨ng tr­ëng ®«<br /> thÞ b×nh qu©n. Trong khi ®ã, c¸c thµnh phè nhá h¬n tiÕp theo kh«ng ®¹t ®­îc tèc ®é<br /> t¨ng tr­ëng nµy. Khi gép c¸c thµnh phè trªn vµo mét nhãm (v× sè l­îng thµnh phè<br /> trùc thuéc trung ­¬ng qu¸ Ýt mÆc dï tû träng d©n sè trong toµn bé d©n sè ®« thÞ rÊt<br /> cao), sù kh¸c biÖt vÒ tèc ®é t¨ng tr­ëng cña nhãm nµy so víi nhãm ®èi chiÕu (c¸c thÞ<br /> trÊn huyÖn lþ) lµ kh«ng cã ý nghÜa vÒ mÆt thèng kª.<br /> T­¬ng tù, khi bèn trong n¨m thµnh phè lín nhÊt ViÖt Nam cã tèc ®é t¨ng<br /> tr­ëng ®« thÞ cao ®­îc gép vµo c¸c thµnh phè cã qui m« 100.000 d©n ë M« h×nh 2, sù<br /> kh¸c nhau gi÷a nhãm nµy víi nhãm ®èi chiÕu lµ kh«ng cã ý nghÜa thèng kª. C¸c kÕt<br /> qu¶ tõ M« h×nh 1 vµ 2 cho thÊy r»ng chØ cã c¸c thÞ trÊn nhá kh«ng ph¶i huyÖn lþ lµ<br /> cã tèc ®é t¨ng tr­ëng thÊp h¬n h¼n so víi c¸c nhãm cßn l¹i. §iÒu nµy cã thÓ lµ do c¸c<br /> thÞ trÊn trªn cã Ýt nguån lùc kinh tÕ, Ýt lîi thÕ vÒ vÞ trÝ ®Þa lý ®Ó ph¸t triÓn, nh­ng<br /> mét nguyªn nh©n quan träng cã thÓ lµ do kh«ng ®ãng vai trß trung t©m hµnh chÝnh<br /> huyÖn, vèn kh«ng chØ cã c¸c c¬ quan chÝnh quyÒn, mµ cßn lµ n¬i tËp trung c¸c ban<br /> ngµnh ®oµn thÓ, tr­êng häc, bÖnh viÖn … cña ®Þa ph­¬ng. C¸c thµnh phè trùc thuéc<br /> trung ­¬ng vµ mét vµi thµnh phè lín kh¸c cã tèc ®é t¨ng tr­ëng d©n sè ®« thÞ cao<br /> h¬n møc b×nh qu©n (mÆc dï kh«ng ®­îc thÓ hiÖn ë c¸c m« h×nh), nh­ng phÇn lín ®«<br /> thÞ cßn l¹i th× kh«ng cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ. KÕt qu¶ nµy gãp phÇn cñng cè thªm<br /> nhËn ®Þnh lµ kh«ng ph¶i qui m« d©n sè mµ c¸c cÊu tróc chøc n¨ng cña ®« thÞ ¶nh<br /> h­ëng ®Õn t¨ng tr­ëng ®« thÞ.<br /> Trong M« h×nh 3, c¸c ®« thÞ ë T©y Nguyªn, §«ng B¾c, vµ B¾c Trung Bé tr¶i<br /> qua qu¸ tr×nh t¨ng tr­ëng ®« thÞ nhanh h¬n. HÖ sè håi qui chuÈn hãa cña T©y<br /> Nguyªn cho thÊy r»ng c¸c ®« thÞ cña vïng nµy cã tû lÖ t¨ng tr­ëng cao nhÊt so víi ®«<br /> thÞ c¸c vïng cßn l¹i. Sù më réng s¶n xuÊt kinh doanh cµ phª xuÊt khÈu cã thÓ lµ<br /> nh©n tè kinh tÕ quan träng nhÊt t¸c ®éng ®Õn qu¸ tr×nh t¨ng tr­ëng nhanh nµy. Mét<br /> kÕt qu¶ cã vÎ kh«ng ®­îc mong ®îi lµ hÖ sè håi qui cña §«ng Nam Bé kh«ng cã ý<br /> nghÜa thèng kª. Tuy nhiªn, nh­ ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn, kÕt qu¶ nµy chÞu ¶nh<br /> h­ëng cña sè l­îng c¸c ®« thÞ (qui m« lín nhá ®Òu b×nh ®¼ng nh­ nhau) chø kh«ng<br /> ph¶i lµ qui m« d©n sè ®« thÞ. Mét khi chøc n¨ng ®« thÞ, qui m« d©n sè, hoÆc thø bËc<br /> ®« thÞ ®­îc kiÓm so¸t trong c¸c m« h×nh ®Çy ®ñ th× §«ng Nam Bé cã tèc ®é t¨ng<br /> tr­ëng ®« thÞ chØ sau T©y Nguyªn mµ th«i.<br /> <br /> ë M« h×nh 4, c¶ hai thµnh phÇn c¬ b¶n cña c¸c chøc n¨ng ®« thÞ ®Òu cã ¶nh<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 36 ¶nh h­ëng cña chøc n¨ng ®« thÞ ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ ë ViÖt Nam<br /> <br /> <br /> h­ëng ®èi víi tû lÖ t¨ng tr­ëng ®« thÞ. Thµnh phÇn thø nhÊt cho thÊy r»ng c¸c ®« thÞ<br /> thiªn vÒ c¸c ho¹t ®éng phi n«ng nghiÖp cã tèc ®é t¨ng tr­ëng ®« thÞ cao h¬n c¸c ®«<br /> thÞ mµ ho¹t ®éng chñ yÕu lµ n«ng l©m ng­ nghiÖp. Thµnh phÇn thø hai biÓu hiÖn<br /> r»ng c¸c ®« thÞ chuyªn m«n hãa cao vÒ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ giao th«ng liªn l¹c cã<br /> tèc ®é t¨ng tr­ëng cao h¬n c¸c ®« thÞ chuyªn m«n hãa cao vÒ hµnh chÝnh sù nghiÖp<br /> vµ th­¬ng m¹i. C¸c kÕt qu¶ nµy cung cÊp b»ng chøng ñng hé cho gi¶ thuyÕt r»ng ®«<br /> thÞ hãa g¾n liÒn víi c«ng nghiÖp hãa.<br /> Khi kiÓm so¸t cho qui m« ®« thÞ ë M« h×nh 5, c¶ hai ¶nh h­ëng trªn vÉn tiÕp<br /> tôc cã ý nghÜa vÒ mÆt thèng kª. Tuy nhiªn, khi ®­a biÕn vïng vµo M« h×nh 6, ¶nh<br /> h­ëng cña thµnh phÇn thø hai trë nªn kh«ng cßn ý nghÜa thèng kª trong khi ¶nh<br /> h­ëng cña vïng §«ng Nam Bé ®­îc x¸c nhËn. Cã thÓ nhËn ®Þnh r»ng ngoµi ¶nh<br /> h­ëng cña chøc n¨ng s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ giao th«ng liªn l¹c, vÉn cßn nh÷ng<br /> nh©n tè kh¸c cña vïng cã ¶nh h­ëng lín ®Õn tèc ®é t¨ng tr­ëng ®« thÞ mµ c¸c nh©n<br /> tè ®ã ch­a ®­îc ®o l­êng trong c¸c m« h×nh ph©n tÝch nµy. So víi M« h×nh 5, ¶nh<br /> h­ëng cña thµnh phÇn thø nhÊt ®· t¨ng gÊp ®«i trong M« h×nh 6. C¸c kÕt qu¶ tõ M«<br /> h×nh 7 còng x¸c nhËn r»ng khu vùc phi n«ng nghiÖp ®· thóc ®Èy t¨ng tr­ëng ®« thÞ.<br /> C¸c ®« thÞ ë T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé, §«ng B¾c, vµ B¾c Trung Bé cã xu h­íng<br /> t¨ng tr­ëng nhanh h¬n so víi ®« thÞ cña c¸c vïng kh¸c. C¸c thÞ trÊn nhá kh«ng ®ãng<br /> vai trß lµ c¸c trung t©m hµnh chÝnh cña huyÖn th× t¨ng tr­ëng chËm h¬n so víi c¸c<br /> ®« thÞ kh¸c.<br /> Tãm l¹i, kÕt qu¶ tõ nh÷ng m« h×nh håi qui ®a biÕn trªn cho thÊy r»ng c¸c<br /> chøc n¨ng ®« thÞ cã ¶nh h­ëng quan träng ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ. C¸c ®« thÞ ®­îc<br /> chuyªn m«n hãa trªn c¸c chøc n¨ng phi n«ng nghiÖp cã tû lÖ t¨ng tr­ëng ®« thÞ cao<br /> h¬n c¸c ®« thÞ chuyªn m«n hãa trªn c¸c chøc n¨ng n«ng l©m ng­ nghiÖp. Sù kh¸c<br /> biÖt gi÷a c¸c vïng còng lµ mét nh©n tè quan träng ¶nh h­ëng ®Õn t¨ng tr­ëng ®«<br /> thÞ. C¸c ®« thÞ cña T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé cã tèc ®é t¨ng tr­ëng cao nhÊt nh­<br /> lµ kÕt qu¶ cña sù më réng ho¹t ®éng xuÊt khÈu cµ phª ë T©y Nguyªn vµ sù ph¸t<br /> triÓn c«ng nghiÖp ë §«ng Nam Bé. C¸c ®« thÞ vïng §«ng B¾c còng tr¶i qua qu¸ tr×nh<br /> t¨ng tr­ëng nhanh do viÖc t¨ng nhanh th­¬ng m¹i biªn giíi gi÷a ViÖt Nam vµ Trung<br /> Quèc. B¾c Trung Bé víi m¹ng l­íi giao th«ng sang Lµo vµ trôc B¾c - Nam còng gióp<br /> cho c¸c ®« thÞ cña vïng t¨ng tr­ëng nhanh. Tuy nhiªn, hÇu hÕt c¸c ®« thÞ ë vïng nµy<br /> ®Òu nhá vµ do vËy t¹o ra Ýt c¬ héi cho ph¸t triÓn. MÆc dï sù kh¸c nhau vÒ tû lÖ t¨ng<br /> tr­ëng ®« thÞ gi÷a hÇu hÕt c¸c nhãm trong thø bËc hµnh chÝnh vµ qui m« d©n sè lµ<br /> kh«ng cã ý nghÜa thèng kª, c¸c thÞ trÊn nhá kh«ng ph¶i lµ c¸c trung t©m hµnh chÝnh<br /> huyÖn cã tèc ®é t¨ng tr­ëng thÊp nhÊt. Cuèi cïng, mét sè ®« thÞ lín nhÊt (c¸c thµnh<br /> phè trùc thuéc trung ­¬ng) cã tèc ®é t¨ng tr­ëng cao mµ chñ yÕu lµ do di d©n n«ng<br /> th«n - ®« thÞ. C¸c thµnh phè nµy lµ c¸c trung t©m lín nhÊt vÒ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp<br /> vµ giao th«ng liªn l¹c. C¸c thµnh phè nµy còng ®ång thêi cã c¸c vÞ trÝ cao trong c¸c<br /> chØ sè chuyªn m«n hãa ë c¸c chøc n¨ng kh¸c. MÆc dï c¸c ¶nh h­ëng nµy kh«ng ®­îc<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Lª Thanh Sang 37<br /> <br /> thÓ hiÖn trong c¸c m« h×nh håi qui, tû lÖ t¨ng tr­ëng ®« thÞ, sù chuyªn m«n hãa chøc<br /> n¨ng, vµ vÞ trÝ cña c¸c ®« thÞ nµy trong hÖ thèng ®« thÞ toµn quèc cho thÊy r»ng c¸c<br /> trung t©m c«ng nghiÖp vµ giao th«ng liªn l¹c lín th­êng ®¹t tèc ®é t¨ng tr­ëng cao.<br /> 5. Mét sè nhËn xÐt kÕt luËn<br /> C¸c kÕt qu¶ tõ ph©n tÝch thµnh phÇn c¬ b¶n cho thÊy r»ng cã hai chiÒu kÝch<br /> chÝnh n»m bªn d­íi c¸c chøc n¨ng ®­îc chuyªn m«n hãa cña ®« thÞ ViÖt Nam. Thµnh<br /> phÇn c¬ b¶n thø nhÊt lµ sù chuyÓn dÞch tõ c¸c khu vùc truyÒn thèng (n«ng l©m ng­<br /> nghiÖp) sang c¸c khu vùc “hiÖn ®¹i” (s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, giao th«ng vËn t¶i,<br /> th­¬ng m¹i dÞch vô, vµ víi mét møc ®é thÊp h¬n lµ khu vùc hµnh chÝnh). Thµnh<br /> phÇn c¬ b¶n thø hai lµ sù ph©n biÖt gi÷a hai nhãm chøc n¨ng ®« thÞ: nhãm hµnh<br /> chÝnh - th­¬ng m¹i vµ nhãm c«ng nghiÖp - giao th«ng liªn l¹c.<br /> <br /> Sù chuyªn m«n hãa chøc n¨ng ®« thÞ cã mét ¶nh h­ëng quan träng ®èi víi<br /> t¨ng tr­ëng cña c¸c ®« thÞ. KÕt qu¶ tõ c¸c m« h×nh håi qui ®a biÕn ®èi víi tû lÖ t¨ng<br /> tr­ëng ®« thÞ tõ 1989 ®Õn 1999 cho thÊy r»ng c¸c ®« thÞ tËp trung nh÷ng khu vùc<br /> “hiÖn ®¹i” cã xu h­íng t¨ng tr­ëng nhanh h¬n c¸c ®« thÞ thiªn vÒ c¸c khu vùc truyÒn<br /> thèng. Sù t¨ng tr­ëng cña c¸c trung t©m s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ giao th«ng liªn l¹c<br /> còng cho thÊy cã sù t¨ng tr­ëng ®« thÞ nhanh h¬n c¸c trung t©m hµnh chÝnh vµ<br /> th­¬ng m¹i dÞch vô, mÆc dï ¶nh h­ëng nµy trë nªn kh«ng cã ý nghÜa thèng kª ë m«<br /> h×nh ®Çy ®ñ do ¶nh h­ëng m¹nh h¬n cña nh©n tè vïng. C¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch cho<br /> thÊy r»ng cã sù kh¸c biÖt rÊt lín vÒ t¨ng tr­ëng ®« thÞ gi÷a c¸c vïng. C¸c ®« thÞ<br /> vïng §«ng Nam Bé cã tèc ®é t¨ng tr­ëng cao vµ tËp trung nhiÒu ®« thÞ lín. Sù t¨ng<br /> tr­ëng cña c¸c thÞ trÊn nhá nh×n chung chËm h¬n so víi c¸c ®« thÞ kh¸c. MÆc dï kh¶<br /> n¨ng gi¶i thÝch cña m« h×nh cßn kh¸ thÊp (R2 = 0.146) vµ cÇn ph¶i ®­îc c¶i thiÖn<br /> P P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> h¬n, ®ãng gãp quan träng nhÊt cña nghiªn cøu nµy lµ ®­a ra mét h­íng tiÕp cËn míi<br /> phï hîp. C¸c kÕt qu¶ trªn, nh×n chung, ñng hé c¸c khu«n mÉu c«ng nghiÖp hãa vµ<br /> hiÖn ®¹i hãa ë ViÖt Nam trong giai ®o¹n sau ®æi míi.<br /> <br /> Sù t¨ng tr­ëng cña Hµ Néi vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh, sù næi lªn cña mét sè<br /> thµnh phè vµ thÞ trÊn kh¸c däc theo bê biÓn vµ biªn giíi víi Trung Quèc, Lµo, vµ<br /> C¨mpuchia trong giai ®o¹n sau §æi míi ph¶n ¶nh c¸c ­u thÕ vÒ vÞ trÝ ®Þa lý cña c¸c<br /> ®« thÞ nµy trong viÖc trao ®æi kinh tÕ víi thÞ tr­êng bªn ngoµi. Khu«n mÉu nµy lµ<br /> hoµn toµn kh¸c víi khu«n mÉu ph¸t triÓn giai ®o¹n tr­íc §æi míi, khi mµ hÇu hÕt<br /> c¸c dù ¸n c«ng nghiÖp ®­îc x©y dùng trong néi ®Þa hoÆc nh÷ng n¬i giµu tµi nguyªn<br /> thiªn nhiªn, nh­ vïng nói phÝa B¾c vµ T©y Nguyªn. MÆc dï c¸c nh©n tè kinh tÕ n»m<br /> bªn d­íi cña sù thay ®æi nµy, nã còng ph¶n ¶nh sù ®iÒu chØnh c¸c ­u tiªn ®Çu t­ cña<br /> chÝnh phñ vµ c¸c chÝnh s¸ch ph¸t triÓn ®« thÞ nh»m phï hîp víi nh÷ng môc tiªu<br /> kinh tÕ - chÝnh trÞ ®ang thay ®æi.<br /> C¸c khu«n mÉu nµy cña sù ph¸t triÓn theo vïng ë ViÖt Nam lµ t­¬ng ®èi<br /> gièng víi Trung Quèc ë mét sè khÝa c¹nh. Ch¼ng h¹n viÖc chuyÓn c¸c ­u tiªn ®Çu t­<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 38 ¶nh h­ëng cña chøc n¨ng ®« thÞ ®èi víi t¨ng tr­ëng ®« thÞ ë ViÖt Nam<br /> <br /> <br /> cña chÝnh phñ tõ c¸c vïng n»m s©u trong néi ®Þa ®Õn c¸c vïng ven biÓn, n¬i thuËn<br /> lîi cho c¸c ho¹t ®éng ngo¹i th­¬ng, mÆc dï ViÖt Nam ®i sau Trung Quèc h¬n mét<br /> thËp kû. Tuy vËy, vÉn cã nh÷ng kh¸c biÖt ®¸ng kÓ trong ph¸t triÓn ®« thÞ gi÷a hai<br /> n­íc. Ch¼ng h¹n, trong khi c¸c ®« thÞ trung b×nh vµ nhá ë Trung Quèc ®· thu hót<br /> phÇn lín di d©n tõ n«ng th«n, n¨ng lùc kinh tÕ cña c¸c ®« thÞ võa vµ nhá ë ViÖt Nam<br /> ch­a ®ñ m¹nh ®Ó thu hót nhiÒu lao ®éng ngoµi ®Þa ph­¬ng m×nh. ChØ mét sè thµnh<br /> phè lín nh­ Thµnh phè Hå ChÝ Minh, Hµ Néi vµ mét sè thµnh phè cÊp vïng kh¸c lµ<br /> thu hót hÇu hÕt sè di d©n n«ng th«n - ®« thÞ trong toµn quèc. Tuy nhiªn, chÝnh s¸ch<br /> “héi nhËp” cña chÝnh phñ hiÖn nay cho phÐp mong ®îi r»ng trong thËp niªn tíi c¸c ®«<br /> thÞ ë §«ng Nam Bé, ven biÓn vµ mét sè kh¸c däc biªn giíi, kÓ c¶ c¸c thÞ trÊn, sÏ tr¶i<br /> qua mét thêi kú t¨ng tr­ëng cao nhÊt.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Barthonomew, Steele, Mounstaki, vµ Galbraith. 2002. “The Analysis and Interpretation of Multivariate<br /> Data for Social Scientists”. Chapman & Hall/CRC.<br /> 2. Dang, Anh; Goldstein, Sidney; and McNally, James. 1997. “Internal migration and development in<br /> Vietnam”. International Migration Review, Vol. 31, No. 2: Pp. 312-337.<br /> 3. Dang, Nguyen Anh. 1999. “Market reforms and internal labor migration in Vietnam”. Asian and Pacific<br /> Migration Journal. Vol. 8, No. 3: p. 381-410.<br /> 4. Guest, Philip. 1998. §éng lùc di d©n néi ®Þa ë ViÖt Nam. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp. ViÖt Nam.<br /> 5. Lª Thanh Sang. 2004. Urbanization and Urban Areas in Pre- and Post-Reform Vietnam: 1979-1989 and<br /> 1989-1999. LuËn ¸n TiÕn sÜ t¹i §¹i häc Washington. USA.<br /> 6. Lª Thanh Sang. 2005. T¨ng tr­ëng ®« thÞ ë ViÖt Nam tr­íc vµ sau c¶i c¸ch: C¸c khu«n mÉu vµ thµnh<br /> phÇn cña sù t¨ng tr­ëng trong hai thêi kú Tæng ®iÒu tra d©n sè, 1979-1989 vµ 1989-1999. In trong “§«<br /> thÞ hãa vµ vÊn ®Ò gi¶m nghÌo ë Thµnh phè Hå ChÝ Minh: Lý luËn vµ thùc tiÔn” do NguyÔn ThÕ NghÜa,<br /> M¹c §­êng, vµ NguyÔn Quang Vinh chñ biªn, trang 609-651.<br /> 7. Lª Thanh Sang. 2007. Sù chuyªn m«n hãa c¸c chøc n¨ng cña ®« thÞ ViÖt Nam. T¹p chÝ X· héi häc, sè 2<br /> (98), 2007, trang 23-35.<br /> 8. Shaw, R. Paul. 1951. Migration Theory and Fact: A Review and Bibliography of Current Literature.<br /> Regional Science Research Institute.<br /> 9. Tæng côc Thèng kª. 2000. Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë 1999. Hµ Néi.<br /> 10. Tæng côc Thèng kª. 1990. Tæng ®iÒu tra d©n sè 1989. Hµ Néi.<br /> 11. Wilson, Franklin D. 1984. “Urban Ecology: Urbanization and Systems of Cities”. Annual Review of<br /> Sociology 19: 283-307.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />