bằng sức mạnh tư duy: phần 2 - nxb thanh hóa

Chương 12:TÌM ĐƯỜNG VÀ CHUẨN BỊ<br /> <br /> 1971 –1976<br /> SỰ TĂNG TRƯỞNG CƯỠNG ÉP,<br /> ĐIỀU TIẾT MÀ KHÔNG CÓ BÁO HIỆU GIÁ<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Cuốn sách Anti-Equilibrium của tôi được xuất bản năm 1970. Trong sáu-bảy năm<br /> tiếp theo, nhiều loại xung lực trí tuệ đã tác động lên tôi: các tài liệu đọc, các tranh<br /> luận, những nghiên cứu riêng của tôi được khởi động theo nhiều hướng khác nhau,<br /> các chuyến đi, những kinh nghiệm cá nhân thu được với tư cách người tiêu dùng và<br /> người xây dựng nhà riêng của chúng tôi. Với cái đầu hôm nay nhìn lại thời kì này, tôi<br /> có thể khẳng định: tất cả các tác động đã giúp tôi chuẩn bị cho việc, năm 1976 tôi bắt<br /> đầu phân tích toàn diện nền kinh tế xã hội chủ nghĩa, và tôi đã có nhiều ấn tượng để<br /> lại dấu ấn lên toàn bộ đời sống tiếp theo của tôi, lên cả các công trình muộn hơn<br /> nhiều của tôi. Thế nhưng chỉ nhìn lại tôi mới có thể gọi thời kì này là “sự chuẩn bị”<br /> cho cuốn sách sẽ được viết vài năm sau. Năm 1971 trong đầu tôi vẫn chưa hề có ý<br /> tưởng, rằng sau này tôi sẽ viết một cuốn sách chuyên khảo, mà chủ đề của nó sẽ là<br /> nền kinh tế thiếu hụt. Một trong những mục đích của tiểu sử tự thuật của tôi là giới<br /> thiệu việc- với sự xem xét nội tâm, dựa vào những kinh nghiệm riêng của tôi -, quá<br /> trình sáng tạo xảy ra như thế nào trong quá trình nghiên cứu; nhận thức và sự hiểu<br /> biết tiến triển như thế nào, cũng như lầm lẫn vào ngõ cụt thế nào, bỗng dừng lại ra<br /> sao. Vì mục đích này tôi sẽ cho biết quan hệ giữa ấn tượng trí tuệ tươi mới và các<br /> công trình muộn hơn. Ngược với các chương khác của cuốn sách, nội dung của<br /> chương này không thể sắp xếp được vào một cấu trúc logic. Nhiều loại kinh nghiệm<br /> sống kế tiếp nhau hay xảy ra đồng thời, sức mạnh cố kết của xung lực trí tuệ là kết<br /> quả cuối cùng, cuốn sách hoàn thành năm 1980.<br /> Trong những năm này đã xảy ra các sự kiện quan trọng trong nền kinh tế<br /> Hungary. Cuộc cải cách được bắt đầu năm 1968 với đà to lớn bỗng dừng lại vào đầu<br /> các năm 1970, thậm chí một thời gian cán cân quyền lực chính trị đã lệch về phía các<br /> lực lượng kéo lại, chống cải cách. Ở vài điểm họ đã lùi lại so với những thay đổi đã<br /> nhắc đến. Trong đời sống tinh thần, và trên mặt trận ý thức hệ cũng đã có thể cảm<br /> nhận đượcý định lập lại những sự thắt chặt trước kia. Giữa chừng, tất nhiên, môi<br /> trường bao quanh đã tác động mạnh lên tôi, các xung lực khác cũng đến, mà chúng<br /> không phải không có ảnh hưởng.<br /> Tăng trưởng cưỡng ép hay hài hoà<br /> Giáo sư Hà Lan Jan Tinbergen, người chia nhau với nhà bác học Na Uy Ragnar<br /> Frisch giải Nobel kinh tế lần đầu tiên, đã mời tôi trình bày bài thuyết trình năm 1971<br /> của “loạt bài giảng De Vries” tại đại học Rotterdam.<br /> Tinbergen là một trong những người tuyệt vời nhất, mà tôi đã từng gặp. Sự hiểu<br /> biết khác thường của ông, tính độc đáo trong cách tư duy của ông kết hợp với sự giản<br /> dị vô cùng của ông, với tính khiêm tốn và lòng tốt chân thành thực sự của ông. Có lẽ<br /> <br /> tôi chỉ thấy một yếu điểm con người duy nhất trong ông. Ông tin đến mức ngây thơ,<br /> rằng những người khác cũng như ông: duy lí đến vậy, tử tế đến vậy, hào hiệp đến vậy.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Như mọi lúc, bây giờ tôi cũng rất hồi hộp trước sự trình diễn đặc biệt vinh dự<br /> này, và như lúc khác, bây giờ tôi cũng cảm thấy, mình phải xuất hiện bất ngờ với đề<br /> tài mới. Khi đó tôi đã quan tâm một thời gian dài đến các khả năng kế hoạch hoá dài<br /> hạn, tôi đã tham gia các tranh luận về các chiến lược tăng trưởng. Tôi chọn chủ đề bài<br /> thuyết trình ở Hà Lan từ nhóm đề tài của lí thuyết tăng trưởng.141<br /> Tôi bắt đầu với một sự tương tự: “Người, mà ở phần trên mặc áo sơ mi bằng vải<br /> đẹp, đeo cravát sành điệu, khoác áo veston sang trọng; còn bên dưới mặc quần bị sờn,<br /> nhưng vẫn có thể chấp nhận được, chân thì đi giày thủng đế, là người gây ấn tượng<br /> không hài hoà”.142 Các nước, mà sự phát triển xảy ra không đều ở các khu vực khác<br /> nhau, gây ra ấn tượng không hài hoà loại như vậy. Bài thuyết trình của tôi là sự phê<br /> phán của cái gọi là lí thuyết “công nghiệp hoá xã hội chủ nghĩa”, lí thuyết thử rèn ra<br /> đức hạnh từ một nỗi lo nghiêm trọng, từ sự mất cân đối và không hài hoà hình thành<br /> do tăng trưởng. Từ rush (vội vã, gấp rút) trong đầu đề tiếng Anh của bài thuyết trình<br /> có lẽ diễn đạt rõ hơn thuật ngữ Hungary “tăng trưởng cưỡng ép”. Chúng ta lao lên,<br /> nhịp độ tăng trưởng càng cao càng tốt, đặc biệt trong công nghiệp nặng, ngay cả với<br /> cái giá là, giữa chừng chúng ta bỏ rơi việc tăng mức sống của dân cư, sự bảo trì bảo<br /> dưỡng cẩn thận các tài sản quốc gia đã hình thành đến nay, các toà nhà, các máy móc,<br /> các thiết bị, đường sá, y tế, giáo dục, bảo vệ môi trường, và không hình thành dự<br /> phòng cần thiết cho trường hợp những khó khăn không dự kiến trước được.<br /> Bài thuyết trình, ở dạng sách có đầu đề Tăng trưởng cưỡng ép hay hài hoà, tranh<br /> luận với lí thuyết tăng trưởng ủng hộ mất cân bằng, gây ấn tượng mạnh thời đó của<br /> Albert Hirschman và Paul Streeten.143 Theo họ, dứt khoát có lợi, nếu trong các nước<br /> đang phát triển hình thành các chỗ hẹp, thiếu hụt, các trạng thái mất cân bằng, bởi vì<br /> những cái này tạo một sự thúc đẩy mạnh mẽ choxã hội biếng nhác để khôi phục lại sự<br /> cân đối và cân bằng. Ngược lại, trên cơ sở những kinh nghiệm cay đắng của nền kinh<br /> tế xã hội chủ nghĩa tôi lại thấy, rằng từ những mất cân đối này phát sinh nhiều tai<br /> hoạ, hơn là lợi ích.(*) Sai lầm của các kế hoạch được vạch ra trong nền kinh tế xã hội<br /> chủ nghĩa không phải là, chúng sinh ra tính biếng nhác, mà ngược lại, tức là, chúng<br /> thúc đẩy tính siêu hiếu động, thúc đẩy các khoản đầu tư quay nhanh một cách cưỡng<br /> ép. Tiểu luận đụng đến mối quan hệ của tăng trưởng méo mó, vội vã và sự thiếu hụt<br /> tràn lan -thế nhưng ở đây sự phân tích các quan hệ nhân quả giữa hai nhóm đề tài vẫn<br /> chưa được tiến hành.<br /> Gắn với khảo sát lí thuyết của tăng trưởng cưỡng ép, cộng tác với nhiều đồng tác<br /> giả, tôi đã xem xét việc thiết kế và áp dụng các mô hình mô phỏng động, sử dụng các<br /> số liệu thống kê Hungary. Khi đó tôi bắt đầu làm quen với mô phỏng tiến hành trên<br /> máy tính, với phương pháp linh hoạt, rất thích hợp cho phân tích này. Một trong<br /> những tính toán,<br /> (*)Cuốn sách đã được dịch ra nhiều thứ tiếng trong đó cả tiếng Trung Quốc nữa.<br /> <br /> Mới đây tôi có đi Trung Quốc, và trong các cuộc trao đổi ở đó lại đề cập một cách<br /> nhấn mạnh đến phân tích của cuốn sách. Hoá ra là, ở đó các mặt tiêu cực và những<br /> thiệt hại xã hội của sự tăng trưởng cực kì nhanh, quá nóng và của “bệnh cuồng tăng<br /> trưởng” phiến diện đi kèm, đang biểu lộ một cách gay gắt; việc nhấn mạnh những<br /> yêu cầu của tăng trưởng hài hoà có tính thời sự hơn bao giờ hết.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> mà chúng tôi gọi là dò kế hoạch, đã phản ánh những hậu quả tai hại một cách quá<br /> đáng của tăng trưởng không hài hoà, trong đó trước hết của sự sao nhãng hạ tầng cơ<br /> sở.(*)<br /> Lời mời đến Cambridge Anh<br /> Năm 1971 tôi tham gia một hội nghịở Geneve, trong đó có mặt Richard Stone,<br /> nhà kinh tế học Anh xuất sắc. Dịp thăm Anh đầu tiên của tôi, năm 1963 chúng tôi<br /> quen nhau.(**)Ông mời tôi đến nói chuyện tay đôi, ở đó ông thông báo: họ vui lòng<br /> mời tôi đến đại học Cambridge, một cách thường trực. Trong bộ môn sự căng thẳng<br /> giữa hai nhóm các nhà kinh tế học mạnh lên. Lãnh đạo tinh thần của nhóm các nhà<br /> toán kinh tế học là Frank Hahn, của nhóm chống các phương pháp toán học thì là<br /> Joan Robinson và đồng hương của tôi, Káldor Miklós (sau này trở thành Lord<br /> Kaldor). Theo những cuộc trao đổi của ông đến lúc đó ông thấy là, cả hai phái đều<br /> vui vẻ với sự bổ nhiệm giáo sư của tôi. Có lẽ cũng giúp cho tháo gỡ căng thẳng. Như<br /> thế ông đề nghị chức giáo sư không phải nhân danh cá nhân, mà với sự uỷ thác của<br /> các đồng nghiệp nữa.<br /> Cambridge! Thành trì của khoa học-kinh tế, nơi Keynes đã làm việc và dạy. Đó là<br /> địa điểm, nơi tôi lần đầu tiên bước vào thế giới khoa học phương Tây, thế giới của<br /> các college [học viện] tuyệt vời nhiều trăm tuổi, của các công viên đầy hoa và của bờ<br /> sông với sự yên bình thân thiết. Khả năng di cư lại nổi lên lần thứ hai bây giờ. Nhưng<br /> đây không còn là thời kì đầy bất trắc của làn sóng trốn chạy 1956-1957. Từ khi đó đã<br /> mười lăm năm trôi qua, và bây giờ người ta đề nghị chức giáo sư cho toàn bộ phần<br /> còn lại của đời tôi, mà cụ thể là ở một trong những đại học thanh thế nhất thế giới.<br /> Tôi xin thời gian suy nghĩ ngắn, tôi bàn với vợ, cô cũng tham gia hội nghị. Sau<br /> đó, cảm ơn vinh dự lớn lao, tôi từ chối. Trong một phần sau của cuốn sách tôi sẽ quay<br /> lại chi tiết hơn thế lưỡng nan của quyết định “di cư hay ở lại”. Tại đây bây giờ tôi chỉ<br /> muốn đánh dấu sự kiện theo trình tự thời gian.<br /> Bó bột đến thắt lưng – Keynes và Hirschman<br /> Đầu 1972 người ta tiến hành hai phẫu thuật trên tôi. Trước các phẫu thuật cả hai<br /> vai tôi bị trẹo khớp nhiều lần và ngày càng thường xuyên; đã phải chấm dứt căn<br /> bệnh rất đau này bằng can thiệp phẫu thuật. Suốt hàng tuần- với việc bó bột nửa thân<br /> trên – tôi bị hạn chế đi lại.(***) Dịp lí tưởng để đọc! Trong bệnh viện tôi nằm trong<br /> một phòng mười giường chật chội, không còn chỗ cho ngay cả một chiếc ghế.<br /> (*) Trong công trình này vợ tôi, Dániel Zsuzsa, cũng như Martos Béla và Jónás<br /> <br /> Anna đã là các đồng tác giả.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> (**)Stone không phải là nhà nghiên cứu vùi đầu vào sách vở quan tâm đến các lí<br /> thuyết trừu tượng, mà quan tâm hơn đến những nghiên cứu giúp đỡ trực tiếp cho thực<br /> hành.<br /> Hệ thống thanh toán-thống kế được thiết kế với sự chỉ đạo của ông, mà Liên Hợp<br /> Quốc cũng chấp nhận, và từ khi đó cũng đảm bảo cho sự nhất trí và tính có thể so<br /> sánh được của thống kê kinh tế quốc tế. Vài năm sau Stone được giải Nobel. Sự tận<br /> tâm vì công việc khoa học và hưởng thụ những thú vui thường nhật của cuộc sống<br /> hợp tốt với tính cách của ông. Ông ăn mặc sang trọng đặc biệt, ông thích các thức ăn<br /> và thức uống ngon. Ông giữ nhiều vai trò xã hội khác nhau, trong sốđó ông nhấn<br /> mạnh với sự tự hào đặc biệt, rằng ông là chủ tịch của “Uỷ ban rượu” của King’s<br /> College. Thuộc thẩm quyền của uỷ ban này là quyết định, người ta mua các loại rượu<br /> nào cho hầm rượu của trường.<br /> (***)Nhìn tôi có vẻ khá kì quặc. Trong thang máy ở nhà một đứa trẻ đã oà lên<br /> khóc, khi nhìn thấy tôi. Người ta cố định tay tôi trong trạng thái bẻ ngang, giơ ra phía<br /> trước. Con trai Gábor của tôi, nó nổi tiếng về tính khôi hài, một lần nó nhận xét: tay<br /> tôi bị gấp lại cứng nhắc phù hợp tuyệt vời cho việc dùng làm cái mắc quần, và ngay<br /> lập tức nó ướm thử một chiếc quần để minh hoạ kiến nghị của mình.<br /> Khi người ta cho phép tôi dậy, phần lớn thời gian tôi ngồi ngoài hành lang. Muộn<br /> hơn trong thời gian bình phục họ cho tôi về nhà. Các bạn tôi, những người đến thăm<br /> tôi ở bệnh viện và sau đó ở nhà, đã ngạc nhiên, rằng thay cho các truyện trinh thám<br /> giải trí họ thấy tác phẩm cơ bản của Keynes, Lí thuyết chung về việc làm, tiền lãi và<br /> tiền trong tay tôi.<br /> Nhiều năm trước đó, khoảng 1957-1958, trong quá trình tự “học đại học” của<br /> mình một lần tôi đã làm quen với kinh tế học vĩ mô hiện đại, nhưng khi ấy tôi đã bỏ<br /> vào một xó nào đó của trí nhớ của mình. Đọc lại Keynes khi đó tôi dần nhận ra ý<br /> tưởng, rằng nền kinh tế thiếu hụt của chúng ta là ảnh đối xứng của tình trạng mất cân<br /> bằng của Keynes. Đối với Keynes nạn thất nghiệp tạo ra cái hiện tượng ai cũng có<br /> thể quan sát thấy, mà qua đó ông có thể giới thiệu và khảo sát các căn bệnh của chủ<br /> nghĩa tư bản, đối với tôi thì triệu chứng ngược dấu, sự thiếu hụt có thể đóng vai trò<br /> này trong phân tích. Ông mô tả cái tình trạng của nền kinh tế, trong đó ràng buộc cầu<br /> hạn chế các giao dịch giữa người bán và người mua. Nhà sản xuất có thể sản xuất<br /> thêm nữa, với giá cho trước, nhưng cầu không đủ. Tôi thì muốn hiểu và giải thích ảnh<br /> đối xứng của nó, tình trạng đối ngược với nó, trong đó ràng buộc cung hạn chế các<br /> giao dịch giữa người bán và người mua. Người tiêu dùng có thể mua thêm nữa, với<br /> giá cho trước, nhưng cung không đủ.<br /> Một ấn tượng văn học khác có được cùng khoảng thời gian này cũng đã để lại<br /> trong tôi dấu vết sâu: cuốn sách nhỏ sáng ngời của Albert Hirschman, Rút khỏi, lên<br /> tiếng, sự trung thành. Một thí dụ đơn giản có thể minh hoạ tốtý tưởng cơ bản. Một<br /> khách thường xuyên của một tiệm ăn hết lần này đến lần khác không thoả mãn với<br /> <br /> thức ăn được mang lên. Khách có thể làm được gì? Một: khiếu nại với trưởng nhà<br /> hàng (lên tiếng). Hai: chạy sang tiệm ăn khác (rút khỏi). Thế nhưng, có lẽ quan hệ<br /> nhiều năm gắn với chỗ quen thuộc đến nay sẽ cản việc [bỏ đi] này (sự trung thành).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nhiều tình huống giống sơ đồ này. Trong trường hợp bất bình, người mua ở cửa<br /> hàng quen thuộc, chủ sở hữu cổ phần trên sở giao dịch chứng khoán, học sinh và gia<br /> đình trong trường học cho đến nay, đối mặt với thế lưỡng nan này. Họ có nghe khiếu<br /> nại, và làm cái gì đó để loại trừ nỗi phiền toái hay không? Có rủi ro gì cho người lên<br /> tiếng hay không? Ảnh hưởng của việc rút khỏi là gì? Và nói chung có phương thức<br /> để rút khỏi hay không? Chính các câu hỏi thức tỉnh tư duy, khiêu khích này của<br /> Hirschman đã dẫn tôi đến các vấn đề của nền kinh tế thiếu hụt. Các nhà lãnh đạo của<br /> Fiat hay Citroën đằng nào cũng tính toán, nếu hàng loạt chủ xe hơi phàn nàn về chất<br /> lượng xe của họ, họ còn kinh hoàng hơn, nếu những người mua trung thành đến lúc<br /> đó -chẳng nói chẳng rằng -chạy sang Toyota hay Volkswagen. Thế nhưng các lãnh<br /> đạo của Trabant hay Škoda đâu thèm để ý đến tiếng nói của người mua. Vì sao lại<br /> phải sợ sự thay đổi của họ, nếu họ sẵn sàng xếp hàng chờ hàng năm trời [để mua xe<br /> của họ]? Trong nền kinh tế thiếu hụt kinh niên thì không có sự phản đối có hiệu quả,<br /> cũng chẳng có sự bỏđi hăm doạ. Ăn, hay không ăn– không có cái khác.<br /> Hirschman nhấn mạnh: gắn với cả phản đối, khiếu nại, cũng như với rút khỏi,<br /> bỏđi, với tư cách báo hiệu – trong trường hợp tốt-có sự phản hồi. Nếu cơ chế hoạt<br /> động tốt, thì tình hình được cải thiện dưới tác động của các báo hiệu này. Hệ thống<br /> hay hệ thống con hoạt động hữu hiệu, khi cả hai loại báo hiệu có thể tự do phát huy<br /> tác dụng và cả hai đều công hiệu.<br /> Các ý tưởng của Hirschman còn vượt quá lĩnh vực kinh tế. Bản thân ông cũng<br /> nhắc đến tình hình nghiêm trọng của đảng viên đảng Stalinist cầm quyền: trong các<br /> vấn đề thực sự quan trọng đảng viên không thể lên tiếng, nhưng tự nguyện cũng<br /> chẳng thể bỏ được đảng, bởi vì làm thế có thể phải chịu trừng trị nặng. Chính sự bóp<br /> nghẹt các phản hồi gây ra sự cứng nhắc hoàn toàn, sự thoái hoá nghiêm trọng của<br /> đảng Stalinist. Hoặc sự rẽ nhánh khác của dòng tư duy: thế lưỡng nan của sự di cư. Ở<br /> lại trong nước, và lên tiếng đối với sự bất bình ở đó, hay chọn việc di tản, bỏ đất<br /> nước ra đi, và bằng cách đó cũng phản đối chống lại tình hình trong nước?<br /> Khi đó tôi mới biết Albert Hirschman từ các bài viết của ông. Mười năm sau đính<br /> thân chúng tôi cũng đã gặp nhau, khi ông mời tôi đến Institute for Advanced Study ở<br /> Princton. Cách nhìn độc đáo, giữ khoảng cách với các trào lưu thời thượng của ông,<br /> hiểu biết và kiến thức đọc rộng đến loá mắt của ông gây ấn tượng trí tuệ lớn đối với<br /> tôi.<br /> Sau các phẫu thuật trở về nhà, nhưng vẫn bị bó bột đến thắt lưng tôi dự buổi lễ<br /> gia đình mừng sinh nhật mẹ tôi 80 tuổi. Munyó rất hồi hộp đợi ngày này; hơi phập<br /> phồng lo, không biết có được hưởng sự kiện ấy hay không. Các bức ảnh được chụp,<br /> trong đó tất cả các thành viên gia đình vây quanh bà với tình yêu thương nồng ấm.<br /> Vài tháng sau bà yên bình ngủ thiếp đi, và không bao giờ thức lại nữa. Trong các năm<br /> cuối đời bà, chúng tôi gặp nhau rất nhiều lần và ngày nào chúng tôi cũng trò chuyện.<br /> <br />