intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Báo cáo nghiên cứu khoa học " LĂNG MỘ HOÀNG GIA THỜI NGUYỄN TẠI HUẾ (Tiếp theo) "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:19

87
lượt xem
22
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nói đến Huế, người ta không chỉ nghĩ đến thành trì, cung điện, đàn miếu, chùa quán mà còn nghĩ ngay đến các khu lăng tẩm rộng lớn của các vị vua Nguyễn - những công trình đạt đến đỉnh cao của kiến trúc truyền thống Việt Nam. Là một đối tượng quan trọng như vậy nên lăng tẩm triều Nguyễn đã được không ít các nhà nghiên cứu từ xưa đến nay quan tâm, tìm hiểu. Tuy nhiên, chúng ta vẫn thiếu một công trình nghiên cứu tổng thể, nhìn nhận đánh giá một cách toàn diện về...

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " LĂNG MỘ HOÀNG GIA THỜI NGUYỄN TẠI HUẾ (Tiếp theo) "

  1. 43 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 LAÊNG MOÄ HOAØNG GIA THÔØI NGUYEÃN TAÏI HUEÁ (Tieáp theo) Phan Thanh Hải* LTS: Noùi ñeán Hueá, ngöôøi ta khoâng chæ nghó ñeán thaønh trì, cung ñieän, ñaøn mieáu, chuøa quaùn maø coøn nghó ngay ñeán caùc khu laêng taåm roäng lôùn cuûa caùc vò vua Nguyeãn - nhöõng coâng trình ñaït ñeán ñænh cao cuûa kieán truùc truyeàn thoáng Vieät Nam. Laø moät ñoái töôïng quan troïng nhö vaäy neân laêng taåm trieàu Nguyeãn ñaõ ñöôïc khoâng ít caùc nhaø nghieân cöùu töø xöa ñeán nay quan taâm, tìm hieåu. Tuy nhieân, chuùng ta vaãn thieáu moät coâng trình nghieân cöùu toång theå, nhìn nhaän ñaùnh giaù moät caùch toaøn dieän veà heä thoáng kieán truùc ñoäc ñaùo naøy. Khaûo cöùu döôùi ñaây seõ coá gaéng giaûi quyeát phaàn naøo khieám khuyeát treân, tuy vaäy, trong khuoân khoå moät baøi vieát, taùc giaû chæ ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà cô baûn vaø chung nhaát maø thoâi. ÔÛ soá baùo tröôùc (Soá 5 (82). 2010), taùc giaû ñaõ trình baøy veà lòch söû xaây döïng, quy thöùc laêng taåm vaø vaät lieäu xaây döïng... II.2.2. Laêng caùc vua Nguyeãn vaø hoaøng haäu Trong 143 naêm toàn taïi (1802-1945), vöông trieàu Nguyeãn coù 13 vò hoaøng ñeá nhöng chæ ñeå laïi 7 khu laêng taåm quy moâ cuûa 10 vò hoaøng ñeá vaø moät soá laêng cuûa hoaøng haäu.(12) Do ñieàu kieän lòch söû khaùc nhau neân caùc khu laêng coù quy moâ, phong caùch cuõng khaùc nhau. II.2.2.1. Laêng Gia Long Teân chöõ laø Thieân Thoï Laêng, thöïc ra ñaây laø caû moät quaàn theå goàm 7 khu laêng taåm cuûa vua Gia Long, 2 vò hoaøng haäu vaø 4 thaønh vieân khaùc thuoäc hoaøng gia Nguyeãn naèm trong moät khu vöïc roäng ñeán 2.875ha. Tuy nhieân, chæ coù laêng vua Gia Long, 2 vò hoaøng haäu vaø thaân maãu cuûa vua laø ñöôïc xaây döïng theo quy cheá laêng hoaøng ñeá, coù taåm thôø rieâng. - Laêng vua Gia Long vaø Thöøa Thieân Cao Hoaøng Haäu, töùc laêng Thieân Thoï, naèm ôû vò trí trung taâm, boá cuïc chia thaønh 3 phaàn: taåm ñieän - laêng moä - nhaø bia, daøn haøng ngang, xaây treân 3 ngoïn nuùi thaáp (giöõa laø nuùi Chaùnh Trung, beân taû laø Thanh Sôn, beân höõu laø Baïch Sôn), tröôùc maët coù hoà nöôùc hình maët traêng, tieáp ñeán laø nuùi hình baùn nguyeät, tieáp laø ngoïn nuùi chuû Ñaïi Thieân Thoï Sôn, chung quanh coù 36 ngoïn nuùi chaàu vaøo, ñeàu ñöôïc ñaët teân. Phaàn trung taâm cuûa khu ñaát naøy 3 maët taû, höõu, haäu roäng 100 tröôïng (424m), maët tieàn roäng 150 tröôïng (636m). Laêng vua vaø hoaøng haäu ñaët trong 3 lôùp Baûo thaønh xaây gaïch, voøng trong daøi 30m, roäng 24m, cao 4,16m; voøng ngoaøi daøi 70m, roäng 31m, cao 3,56m, daøy 1m. Baûo phong xaây kieåu 2 ngoâi nhaø ñaù coù maùi keà nhau kieåu “caøn khoân hieäp ñöùc”, tröôùc Baûo phong coù 2 höông aùn xaây ñaù. Maët tröôùc vaø sau löng ñeàu coù bình phong, cöûa ngoaøi laøm baèng ñoàng. Tröôùc maët laø 7 taàng saân chaàu laùt gaïch, loái Thaàn ñaïo laùt ñaù Thanh. ÔÛ taàng saân cuoái hai beân döïng töôïng thò veä, voi, ngöïa (10 ngöôøi, 2 voi, 2 ngöïa), ñeàu baèng ñaù Thanh. * Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá.
  2. 44 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Baûn ñoà Thieân Thoï Laêng do Boä Coâng veõ. Khu vöïc laêng-taåm cuûa Thieân Thoï Laêng. Nhaø bia naèm beân taû, treân nuùi Thanh Sôn, ñoù laø moät “phöông ñình” daïng coå laàu vôùi hai taàng maùi, naèm treân moät neàn cao. Maët baèng cuûa ngoâi nhaø laø 8,75x8,80m. Boán maët xaây töôøng gaïch chòu löïc. Moãi maët troå moät cöûa ôû giöõa, ñeå troáng. Khu vöïc taàng saân xaây nhaø bia roäng 30m, daøi 42m, chung quanh coù xaây töôøng thaáp bao boïc. Bi ñình ñöôïc xaây ñeå baûo veä cho taám bia ñaù khaéc baøi vaên bia “Thaùnh ñöùc thaàn coâng” do vua Minh Maïng soaïn ñeå noùi veà tieåu söû vaø coâng ñöùc cuûa vua cha. Bia cao 2,96m, roäng 1m, daøy 0,32m, döïng treân moät caùi beä cuõng baèng ñaù daøi 1,95m, roäng 1,55m. Bia vaø ñeá laøm baèng ñaù Thanh ñeàu ñöôïc chaïm troå raát tinh xaûo. Traùn bia trang trí maët roàng ngang mieäng ngaäm chöõ “Thoï”. Tai treân, tai döôùi vaø hai dieàm beân chaïm hình roàng maây. ÔÛ dieàm treân, giöõa trang trí hình maët trôøi, hai beân laø vaân xoaén. Dieàm döôùi chaïm hình thuûy ba vaø vaân xoaén. Ngaøy xöa, taát caû nhöõng chöõ khaéc trong loøng bia ñeàu theáp vaøng. Gaàn ñoù laø nôi thôø “Haäu Thoå chi thaàn”, moät taám bia nhoû ñaët treân beä ñaù 2 caáp, cao hôn 1,2m. Khu taåm thôø naèm beân höõu khu laêng, treân nuùi Baïch Sôn, ñöôïc bao boïc bôûi töôøng thaønh hình chöõ nhaät (daøi 102m, roäng 19m, cao 2,5m). Tröôùc laø Nghi Moân, hai beân laø Taû Höõu Toøng Vieän, chính giöõa laø ñieän Minh Thaønh, kieåu nhaø keùp 5 gian 2 chaùi, maët neàn 17,6x19,6m, beân trong thôø long vò cuûa vua Gia Long vaø Thöøa Thieân Cao Hoaøng Haäu. Phía sau ñieän Minh Thaønh xöa coù Baûo Y Khoá, nôi ñaët xieâm y thôø baø Thöøa Thieân Cao Hoaøng Haäu. - Laêng Thieân Thoï Höõu, naèm beân höõu laêng Thieân Thoï, treân nuùi Thuaän Sôn, chia thaønh 2 khu vöïc: laêng vaø taåm, caùch nhau 50m. Khu laêng coù 2 lôùp töôøng thaønh bao boïc, töôøng ngoaøi chu vi 130m, cao 2,9m; töôøng trong chu vi 82m, cao 2,3m. Baûo phong xaây baèng ñaù; bình phong tröôùc vaø höông aùn cuõng xaây baèng ñaù Thanh. Khu ñieän thôø coù coâng trình kieán truùc chính laø ñieän Gia Thaønh, laøm nôi thôø baø Thuaän Thieân Cao Hoaøng Haäu, kieán truùc nhaø keùp, nay ñaõ bò ñoå naùt. - Laêng Thoaïi Thaùnh coù boá cuïc vaø caáu truùc gaàn gioáng laêng Thieân Thoï Höõu, goàm 2 phaàn: khu laêng vaø khu taåm thôø. Ñaây laø laêng hoaøng thaùi haäu ñaàu tieân cuûa trieàu Nguyeãn. Khu laêng phía tröôùc coù hoà gaàn vuoâng (88x77m), Baûo phong laøm baèng ñaù Thanh, ngoaøi coù 2 voøng töôøng thaønh baûo veä, voøng trong chu vi 89m, cao 3,4m, voøng ngoaøi chu vi 138m, cao 3,6m; cöûa ngoaøi kieåu
  3. 45 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 coång voøm; tröôùc sau ñeàu coù bình phong xaây gaïch che chaén. Phaàn taåm ñieän naèm trong moät voøng thaønh daøi 108m, roäng 63m, cao 3,7m. Ñieän chính voán gaàn gioáng ñieän Minh Thaønh, kieåu nhaø keùp, maët neàn 25x19,5m, tröôùc sau coøn coù Taû Höõu Toøng Vieän, Taû Höõu Toøng Töï, nhöng taát caû ñaõ ñoå naùt. II.2.2.2. Laêng vua Minh Maïng Töùc Hieáu Laêng. Ñaây laø laêng duy nhaát cuûa moät vò hoaøng ñeá, khoâng coù boài taùng hoaøng haäu hay caùc thaønh vieân hoaøng gia khaùc. Laêng ñöôïc löïa choïn, quy hoaïch vaø xaây döïng raát coâng phu. Toång theå khu vöïc laêng roäng gaàn 500ha, nhöng khu laêng chính roäng khoaûng 15ha, coù voøng töôøng thaønh xaây ñaù nuùi, cao 3,6m, chu vi gaàn 2.000m bao boïc. Boá cuïc laêng xeáp theo chieàu doïc kieåu hình chöõ nhaát, döïa löng vaøo Hieáu Sôn, phía sau nöõa laø nuùi Kim Phuïng (nuùi chuû cuûa vuøng Hueá, cao 475m), maët höôùng ra ngaû ba soâng Höông, theo truïc caøn-toán (taây baéc-ñoâng nam). Coù theå Khoâng aûnh Hieáu Laêng ñaàu theá kyû 20. chia kieán truùc laêng thaønh 3 phaàn: truïc trung taâm vaø 2 truïc taû höõu. Môû ñaàu truïc trung taâm (Thaàn ñaïo) laø bình phong ngoaøi, roài ñeán Ñaïi Hoàng Moân kieåu tam quan xaây gaïch. Tieáp theo laø saân chaàu laùt gaïch Baùt Traøng, roäng 42x44,8m vôùi hai haøng thaïch töôïng sinh (voi, ngöïa, quan vaên, quan voõ), cuoái saân coù laân ñoàng ñöùng trong Thieát ñình. Toøa nhaø bia ñaët treân neàn ñaøi 2 taàng, cao hôn 9m, kích thöôùc caïnh neàn ñaøi 20x20m; rieâng nhaø bia kieåu phöông ñình, caïnh 10x10m, beân trong döïng taám bia “Thaùnh ñöùc thaàn coâng” cao hôn 3m, ñaët treân beä ñaù Thanh (cao 1,09m, roäng 2,33m, daøi 1,65m). Tieáp theo laø 3 taàng saân teá (roäng 44,8x45m). Khu taåm thôø naèm trong voøng töôøng thaønh keùp kín, troå cöûa 4 maët. Môû ñaàu baèng Hieån Ñöùc Moân, moät chieác cöûa tam quan baèng goã, coù coå laâu. Tieáp ñeán laø ñieän Suøng AÂn, laøm kieåu nhaø keùp (maët neàn 23,45x22,5m), trong thôø vua Minh Maïng vaø hoaøng haäu. Phía tröôùc hai beân laø Ñoâng Taây Phoái Ñieän, phía sau hai beân coù Taû Höõu Toøng Vieän. Sau cuøng keát thuùc baèng Hoaèng Traïch Moân, kieåu cöûa voøm xaây gaïch. Tieáp theo laø 3 chieác caàu (giöõa laø caàu Trung Ñaïo, traùi laø Taû Phuø, phaûi laø Höõu Baät) noái qua Minh Laâu, moät toøa nhaø hai taàng ñaët treân ngoïn ñoài ñaép 3 taàng, goïi laø Tam Taøi Sôn. Tieáp nöõa laø caàu Thoâng Minh Chính Tröïc noái ngang qua hoà Taân Nguyeät ñeán Baûo thaønh. Baûo thaønh coù voøng töôøng xaây gaïch, cao 3,5m, chu vi 273m, bao boïc laáy moät quaû ñoài töï nhieân hình troøn, treân troàng thoâng. Beân döôùi laø Huyeàn cung xaây ngaàm trong loøng ñaát.(13) Toaøn boä truïc Thaàn ñaïo naøy daøi hôn 700m.
  4. 46 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Ñoái xöùng qua truïc Thaàn ñaïo veà beân traùi, môû ñaàu laø Taû Hoàng Moân, sau ñoù laø caùc coâng trình naèm raûi doïc ven hoà Tröøng Minh, nhö Truy Tö Trai, Quan Lan Sôû, Linh Phöông Caùc, Taû Tuøng Phoøng, Nghinh Löông Quaùn. Beân phaûi truïc trung taâm, môû ñaàu laø Höõu Hoàng Moân, roài ñeán Hö Hoaøi Taï, Thaàn Khoá, Höõu Tuøng Phoøng, Thuaàn Loäc Hieân, Ñieáu Ngö Ñình. Haàu heát caùc coâng trình ôû hai truïc taû, höõu naøy ñaõ bò ñoå naùt, nay chæ coøn neàn moùng. II.2.2.3. Laêng vua Thieäu Trò Ñaây laø moät khu vöïc roäng lôùn, bao goàm 3 khu laêng: Xöông Laêng, Hieáu Ñoâng Laêng vaø Xöông Thoï Laêng, ngoaøi ra coøn coù nhieàu taåm moä cuûa moät soá thaønh vieân trong gia ñình vua Thieäu Trò. - Xöông Laêng: Coù boá cuïc chia thaønh 2 phaàn: khu taåm thôø (beân höõu) vaø khu laêng moä (beân taû), song song vôùi nhau, ñeàu döïa löng vaøo nuùi thaáp, höôùng maët ra ñoàng ruoäng, veà phía taây baéc, khoâng coù La thaønh bao boïc; toång dieän tích khu vöïc naøy khoaûng 6ha. Veà quy moâ vaø hình thöùc kieán truùc, caùc coâng trình taïi Xöông Laêng gaàn töông töï vôùi Hieáu Laêng cuûa vua Minh Maïng, nhöng nhoû vaø ñôn giaûn hôn. Môû ñaàu truïc taåm thôø laø bình phong xaây gaïch, tieáp ñoù laø hoà baùn nguyeät (roäng 2.400m2), ñeán Phöôøng moân baèng ñaù caåm thaïch, roài saân teá vôùi 3 taàng, laùt gaïch Baùt Traøng, loái giöõa laùt ñaù Thanh. Khu vöïc taåm ñieän coù töôøng thaønh hình chöõ nhaät bao boïc, troå cöûa 4 phía; maët tröôùc laø Hoàng Traïch Moân, caáu truùc töïa Hieån Ñöùc Moân cuûa laêng Minh Maïng, tieáp ñeán laø ñieän Bieåu Ñöùc (maët neàn 23,4x21,5m), caáu truùc nhaø keùp gaàn nhö ñieän Suøng AÂn, tröôùc vaø sau ôû hai beân cuõng coù Taû Höõu Vu, Taû Höõu Toøng Vieän. Coång sau kieåu cöûa voøm xaây gaïch. Truïc laêng moä môû ñaàu baèng hoà Nhuaän Traïch hình baùn nguyeät (3.300m2), sau ñoù laø bình phong xaây gaïch, nghi moân ñuùc baèng ñoàng, roài ñeán saân chaàu laùt gaïch Baùt Traøng vôùi hai beân laø thaïch töôïng sinh (voi, ngöïa, quan vaên, quan voõ). Tieáp theo laø toøa Bi ñình, ñaët treân neàn ñaøi cao 2,65m, caáu truùc gaàn gioáng nhaø bia laêng Minh Maïng beân trong ñaët taám bia “Thaùnh ñöùc thaàn coâng” do vua Töï Ñöùc soaïn. Tieáp ñeán laø Ñöùc Hinh Laâu, vaø cheách ra sau laø Hieån Quang Caùc. Ñöùc Hinh Laâu kieán truùc töông töï nhö Minh Laâu nhöng chæ coøn laïi neàn moùng (maët neàn 18,5x18,5m); hai beân coù 2 truï bieåu xaây gaïch. Tieáp theo laø hoà Ngöng Thuùy, roäng 7.600m2, hình baùn nguyeät, oâm boïc laáy Baûo thaønh hình troøn. Noái thoâng qua hoà laø 3 chieác caàu Chaùnh Trung, Ñoâng Hoøa (taû) vaø Taây Ñònh (höõu). Baûo thaønh xaây gaïch, cöûa baèng ñoàng, chu vi 260m, beân trong troàng thoâng um tuøm töïa Baûo thaønh laêng Minh Maïng. Khoâng aûnh Xöông Laêng
  5. 47 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 - Xöông Thoï Laêng: Laø laêng cuûa baø Thaùi haäu Töø Duõ (thaân maãu vua Töï Ñöùc), naèm ôû phía taây cuûa phaàn taåm thôø, caáu truùc khaù ñôn giaûn. Phía tröôùc coù hoà baùn nguyeät, sau laø 3 taàng saân teá. Baûo thaønh goàm 2 lôùp hình chöõ nhaät loàng vaøo nhau. Laàn töôøng ngoaøi cao 3,6m, chu vi 89,4m; laàn töôøng trong cao 2,65m, chu vi 60,5m; tröôùc sau ñeàu coù bình phong che chaén, caùnh cöûa laøm baèng ñoàng. Baûo phong xaây kieåu thaïch thaát nhö laêng Gia Long. - Hieáu Ñoâng Laêng: Laø laêng cuûa baø Thaùi haäu Hoà Thò Hoa, thaân maãu vua Thieäu Trò. Laêng naèm phía tröôùc Xöông Laêng, gaàn bôø soâng Höông. Boá cuïc chia thaønh caùc phaàn: khu ngoaïi laêng, khu noäi laêng, khu taåm phuï thuoäc. Khu ngoaïi laêng goàm Beán Ngöï (beán thuyeàn beân soâng Höông), Ngöï Loä (con ñöôøng ñaát roäng 3m daãn vaøo laêng), 2 truï bieåu xaây gaïch cao 15m, Coâng Sôû Ñaøi (toøa nhaø daønh cho binh lính canh tröïc, roäng 5 gian, nay ñaõ bò huûy hoaïi). Khu noäi laêng baét ñaàu baèng hoà baùn nguyeät (roäng hôn 2.000m2), roài ñeán 3 saân chaàu; saân teá laùt gaïch Baùt Traøng (loái giöõa laùt ñaù Thanh); roài ñeán Baûo thaønh. Baûo thaønh quy cheá 2 lôùp bao boïc laáy Baûo phong ôû trong; lôùp töôøng ngoaøi daøi 26m, roäng 20,7m, cao hôn 3m; töôøng trong daøi 16m, roäng 13,8m, cao 2,6m. Baûo phong xaây ñaù Thanh, kieåu thöùc nhö laêng Thieân Thoï, daøi 4m, roäng 3,12m, cao 1,3m; phía tröôùc coù höông aùn baèng ñaù; tröôùc sau ñeàu coù bình phong che chaén. Caùc laêng moä phuï thuoäc coù laêng coá Hoaøng nöõ, laêng Taûo thöông vaø laêng Chö coâng; ñaây laø taåm moä nhöõng ngöôøi con cuûa nhaø vua bò cheát khi coøn nhoû. II.2.2.4. Laêng vua Töï Ñöùc Ñaây laø khu laêng moä roäng lôùn vôùi toång dieän tích gaàn 500ha, rieâng noäi laêng khoaûng 15ha, bao goàm 3 khu laêng: Khieâm Laêng, Khieâm Thoï Laêng vaø Boài Laêng. Ñieåm ñaëc bieät cuûa khu laêng naøy laø toaøn boä vieäc thieát keá ñeàu do vua Töï Ñöùc thöïc hieän vaø trong khoaûng 16 naêm sau khi xaây döïng xong (1867-1883) noù laø moät Ly Cung, sau ñoù môùi trôû thaønh khu laêng taåm. Khoâng aûnh laêng Töï Ñöùc - Khieâm Laêng: Veà boá cuïc, nhìn chung Khieâm Laêng keá thöøa caùc yù töôûng cuûa Xöông Laêng (cuõng laø khu laêng do vua Töï Ñöùc thieát keá) ñeå chia laêng thaønh 2 truïc, laêng vaø taåm (nhöng taåm ñaët beân taû, laêng ñaët beân höõu), ñoàng thôøi boå sung theâm kieán truùc vöôøn caûnh ôû maët tröôùc, bao quanh hoà Löu Khieâm, neân toång theå khu laêng troâng meàm maïi, neân thô hôn raát nhieàu. Ngoaøi 2 truïc laêng chính thì Khieâm Thoï Laêng vaø Boài Laêng ñeàu laø nhöõng laêng moä ñöôïc taùng vaøo sau, khoâng theo quy hoaïch töø ñaàu neân ñaõ aûnh höôûng ñeán toång theå kieán truùc cuûa laêng Töï Ñöùc. La thaønh xaây baèng gaïch vaø ñaù, cao 2,5m, chu vi hôn 1500m, môû 3 cöûa: Vuï Khieâm, Thöôïng Khieâm vaø Töï Khieâm. Khu vöïc caûnh quan phía tröôùc chuû
  6. 48 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 yeáu laø hoà Löu Khieâm, laáy nöôùc töø beân taû, chaïy suoát oâm voøng caû hai truïc laêng vaø taåm. Giöõa hoà coù Khieâm Ñaûo, treân döïng 3 ngoâi ñình nhoû laø Nhaõ Khieâm, Laïc Khieâm vaø Tieâu Khieâm, beân bôø hoà coù 2 toøa thuûy taï Duõ Khieâm vaø Xung Khieâm; laïi coù 3 chieác caàu gaïch Tuaàn Khieâm, Tieãn Khieâm vaø Do Khieâm noái lieàn hai bôø hoà vaø chieác caàu goã noái qua ñaûo. Truïc taåm nguyeân laø phaàn chính cuûa Ly Cung, ngoaøi coù 2 toøa nhaø vuoâng Coâng Khieâm, Cung Khieâm, cöûa chính laø Khieâm Cung Moân, 3 gian, coù coå laâu. Qua cöûa hai beân laø Leã Khieâm Vu vaø Phaùp Khieâm Vu, ñieän chính Hoøa Khieâm laøm theo kieåu nhaø keùp, laø nôi thôø baøi vò vua Töï Ñöùc vaø hoaøng haäu. Phía sau ñieän Hoøa Khieâm laø ñieän Löông Khieâm, voán laø taåm cung daønh cho vua nghæ ngôi, sau thaønh nôi thôø Thaùi haäu Töø Duõ (meï vua); hai beân laø OÂn Khieâm Ñöôøng (nhaø ñeå trang phuïc) vaø Minh Khieâm Ñöôøng (nhaø haùt rieâng cuûa vua), phía sau laø Toøng Khieâm Vieän vaø Duïng Khieâm Vieän. Sau nöõa laïi coù Ích Khieâm Caùc, vöôøn hoa. Beân höõu truïc taåm coù moät khu vöïc roäng vôùi nhieàu daõy nhaø ngaên thaønh caùc phoøng nhoû, laø nôi daønh cho phi taàn ôû moãi khi nhaø vua leân Khieâm Cung. Gaàn ra phía tröôùc laø Chí Khieâm Ñöôøng (nôi thôø cung phi tieàn trieàu), hai beân coù Y Khieâm Vieän vaø Trì Khieâm Vieän. Truïc laêng ñaët luøi veà phía sau so vôùi truïc taåm (xaây döïng cuõng muoän hôn). Môû ñaàu laø saân chaàu vôùi hai haøng thaïch töôïng sinh (töôïng ñaép voâi vöõa), tieáp ñeán laø Bi ñình trong ñaët taám bia khoång loà khaéc baøi Khieâm cung kyù do chính vua Töï Ñöùc soaïn. Bia cao 4m, roäng 2,15m ñaët treân beä ñaù cao 1m, daøi 3,08m, roäng 1,6m. Tieáp ñeán laø ao Tieåu Khieâm hình baùn nguyeät, roài Baûo thaønh 2 lôùp, trong döïng Baûo phong baèng ñaù Thanh, kieåu daùng töïa Baûo phong laêng Gia Long. Baûo phong daøi 2,96m, roäng 1,58m, cao 2,47m. Khieâm Laêng cuõng laø ngoâi laêng hieám hoi maø quy cheá veà Huyeàn cung ñöôïc quy ñònh roõ. Moät baûn taáu naêm 1883 ñöôïc pheâ chuaån ñaõ cung caáp nhöõng thoâng tin raát quyù cho vieäc tìm hieåu khu laêng moä naøy: “Ñaõ cho xaây döïng Huyeàn cung, taàng thöù nhaát duøng quaùch goã, taàng thöù hai duøng quaùch ñaù, taàng thöù ba vaø döôùi ñaùy ñeàu laùt 5 phieán ñaù; chu vi laàn trong xaây 2 löôït ñaù, laàn ngoaøi xaây gaïch (daøy 1 thöôùc 5 taác), beân treân xaây nhaø ñaù, kyû ñaù, ñeàu moät toøa; maët tröôùc môû ñöôøng haàm, seõ coù xe roàng ñeå ñaåy vaøo. Laïi xaây töôøng thaønh, trong laøm bình phong tröôùc sau, cöûa laàu, cöûa ngaùch, caùnh cöûa baèng ñoàng, coät ñoàng truï chaïm veõ hình roàng. Caùc khoaûn vaät lieäu caàn duøng: ñaù Thanh, ñaù Quaûng khoaûng hôn 2.000 phieán; caùc haïng gaïch hôn 400.000 vieân; caùc haïng ngoùi hôn 7.000 vieân; caùc haïng voâi hôn 20.000 caân; caùc haïng traø hôn 480.000 caân; nhöïa thoâng hôn 700 caân; chì hôn 1.000 caân, maät mía hôn 30.000 caân; saét hôn 3.000 caân; löôùi raùch hôn 200 caân; coøn caùc haïng thuoác treân döôùi 20, 30 caân; Quaûn suaát vieân binh hôn 1.200 ngöôøi; thôï ñaù 200 teân, thôï moäc 150 teân, thuyeàn OÂ, thuyeàn Leâ, san baûn 15 chieác, nhaän laøm vieäc 1 naêm 2 thaùng”.(14) - Laêng Khieâm Thoï: Laêng cuûa Leä Thieân Anh Hoaøng Haäu, vôï vua Töï Ñöùc. Quy moâ khaù nhoû, naèm beân taû phaàn laêng vua Töï Ñöùc, ñoái dieän qua hoà Löu Khieâm. Khu laêng chæ bao goàm 5 saân teá trong ñoù coù 4 taàng laùt gaïch, Baûo thaønh vaø Baûo phong. Treân saân teá coù saün neàn nhaø vaø caùc loã coät ñeå döïng
  7. 49 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 nhaø Hoaøng oác moãi khi teá leã. Baûo thaønh 2 lôùp töôøng, tröôùc sau ñeàu coù bình phong che chaén. Töôøng ngoaøi 31,5x21,3m; töôøng thaønh trong 19x14,55m. Bình phong tröôùc cuûa laêng Khieâm Thoï ñöôïc trang trí gheùp saønh söù raát ñeïp. Baûo phong xaây baèng ñaù Thanh, töông töï laêng vua, daøi 2,96m, roäng 1,58m, cao 2,5m. - Boài Laêng: Laêng ñöôïc xaây döïng naêm 1884, sau khi vua Kieán Phuùc baêng haø sau 4 thaùng trò vì. Vò vua naøy laø moät trong 3 ngöôøi con nuoâi cuûa vua Töï Ñöùc.(15) Trong boái caûnh ñaát nöôùc voâ cuøng khoù khaên, trieàu Nguyeãn ñaõ quyeát ñònh boài taùng oâng vaøo khuoân vieân laêng vua cha, laáy teân laø Boài Laêng. Laêng naèm ôû beân taû ngaïn hoà Löu Khieâm, cuøng phía vôùi Khieâm Thoï Laêng. Khu laêng chia thaønh 2 phaàn: phaàn taåm thôø söû duïng toøa Chaáp Khieâm Trai (ñoåi thaønh Chaáp Khieâm Ñieän) laøm nôi thôø töï, beân taû laø laêng nhaø vua. Chaáp Khieâm Ñieän kieåu nhaø keùp nhöng caáu truùc ñôn giaûn (maët neàn 16,3x10,8m), beân höõu coøn coù haønh lang, nhaø phuï. Sau ñieän coù neàn moùng Di Khieâm Laâu, ñaây voán laø toøa nhaø 2 taàng (36 coät truï, maët neàn 16,3x16,3m), ñaët treân neàn cao 1,56m, khi xaây Boài Laêng bò trieät giaûi. Khu laêng coù 3 taàng saân teá, 2 voøng töôøng thaønh, voøng ngoaøi 14,7x16,9m, cao 2,4m; voøng trong 10,2x8,2m, cao 1,8m. Baûo phong xaây raát thaáp, cao 0,37m, daøi 2,7m, roäng 1,4m, beân döôùi laø Huyeàn cung, quy caùch xaây döïng cuõng ñöôïc tö lieäu ghi roõ. II.2.2.5. Laêng vua Duïc Ñöùc Ñaây laø khu laêng taåm gaàn Kinh thaønh nhaát, roäng gaàn 6ha, bao goàm laêng cuûa vua Duïc Ñöùc (An Laêng) hieäp taùng cuøng Töø Minh Hoaøng Haäu, laêng vua Thaønh Thaùi, laêng vua Duy Taân cuøng nhieàu thaønh vieân khaùc thuoäc ñeä töù chaùnh heä.(16) Do vua Duïc Ñöùc chæ laøm vua ñöôïc 3 ngaøy, chöa kòp ñaët caû nieân hieäu, bò pheá truaát vaø cheát thaûm trong nguïc neân luùc ñaàu vieäc choân laáp raát sô saøi. Sau khi Thaønh Thaùi (con trai vua Duïc Ñöùc) leân ngoâi thì môùi cho xaây döïng quy moâ vaø ñaët teân laêng. An Laêng cuõng chia thaønh 2 phaàn, laêng (taû) vaø taåm (höõu), xaây song song vôùi nhau, höôùng maët veà phía taây baéc. Phaàn taåm ñieän coù töôøng thaønh bao boïc, dieän tích 4.202m2 (73,6x57,1m), troå 4 cöûa. Sau cöûa tam quan xaây gaïch laø bình phong, saân teá, ñeán ñieän Long AÂn, kieåu nhaø keùp 5 gian (maët neàn 22,2x20,2m), trong thôø baøi vò vua Duïc Ñöùc vaø hoaøng haäu, sau boå sung theâm vua Thaønh Thaùi vaø vua Duy Taân. Phía sau ñieän Long AÂn laø Taû Höõu Toøng Vieän. Khu laêng cuõng coù La thaønh theo kieåu 3 lôùp, ñeàu xaây gaïch bao boïc laáy moät khu vöïc coù dieän tích 3.442,5m2 (67,5x51m), troå 3 cöûa maët tröôùc vaø 2 cöûa ôû hai beân. Coång chính phaàn laêng vua Duïc Ñöùc.
  8. 50 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Cöûa chính giöõa phía tröôùc kieåu tam quan 3 taàng, xaây gaïch, 2 cöûa beân kieåu cöûa voøm. Qua cöûa laø saân chaàu roäng 1.368m2, qua lôùp thaønh trong laø Baûo thaønh (38,6x14,5m). Trong Baûo thaønh coù nhaø Hoaøng oác hình vuoâng (caïnh 7m) söôøn goã, lôïp maùi ngoùi hoaøng löu ly. Hai beân nhaø laø Baûo phong goàm 2 ngoâi moä xaây lieàn keà kieåu “caøn khoân hieäp ñöùc” nhö Thieân Thoï Laêng nhöng kieåu hình khoái chöõ nhaät vôùi 5 taàng choàng leân nhau, cao 0,84m. Ñieåm ñaëc bieät cuûa An Laêng laø khoâng coù nhaø bia vaø thaïch töôïng sinh. Laêng vua Thaønh Thaùi vaø laêng vua Duy Taân ñeàu naèm ôû phía ñoâng cuûa An Laêng, do môùi ñöa vaøo sau neân vieäc xaây döïng ñôn giaûn, khoâng khaùc gì moà maû cuûa ngöôøi daân bình thöôøng. II.2.2.6. Laêng vua Ñoàng Khaùnh Ñaây cuõng laø moät khu vöïc laêng taåm roäng lôùn, noái lieàn vôùi khu vöïc laêng vua Töï Ñöùc, taïo neân moät quaàn theå laêng taåm roäng gaàn 500ha. Rieâng trong khu vöïc naøy coù caùc laêng taåm khaùc nhau: Tö Laêng cuûa vua Ñoàng Khaùnh, Thieân Thaønh Cuïc cuûa Kieân Thaùi Vöông vaø moät soá taåm moä cuûa caùc thaønh vieân khaùc trong gia ñình vôùi thôøi gian xaây döïng cuõng raát khaùc nhau.(17) Töông töï nhö laêng moä caùc vò vua Nguyeãn khaùc, Tö Laêng goàm coù 2 phaàn: khu ñieän thôø vaø khu laêng moä. Khu ñieän thôø toïa laïc treân moät ngoïn ñoài, quay maët höôùng ñoâng nam, laáy ñoài Thieân An, caùch ñoù khoaûng 3km laøm tieàn aùn. Toaøn boä khu vöïc naøy coù voøng töôøng xaây gaïch hình chöõ nhaät bao boïc. Töôøng cao 3m, daøy 0,55m, chu vi 262m; khoaûng giöõa 4 maët ñeàu troå cöûa. Cöûa haäu vaø hai cöûa beân ñeàu laøm theo loái cöûa voøm cuoán, coù maùi ñuùc giaû ngoùi, coøn cöûa chính phía tröôùc, mang teân Cung Moân laøm baèng goã, kieåu 3 gian, 2 taàng. Töø neàn Cung Moân ñi ra phía tröôùc coù ñeán 15 baäc caáp baèng ñaù Thanh, 2 beân ñaép roàng chaàu thaønh baäc, ñi ra phía sau coù 3 baäc caáp daãn xuoáng saân tröôùc ñieän Ngöng Hy. Ñieän Ngöng Hy laø ngoâi ñieän chính cuûa khu ñieän thôø, caáu truùc kieåu nhaø keùp truøng thieàm ñieäp oác vôùi 3 ngoâi nhaø gheùp 7 gian 2 chaùi lieàn nhau döïng treân moät maët neàn thoáng nhaát, gaàn nhö vuoâng (25x24m). Caû 3 phaàn cuûa ñieän ñeàu 7 gian, 2 chaùi vôùi toång coäng 100 caây coät goã lim sôn son theáp vaøng röïc rôõ. ÔÛ chính ñieän ngoaøi baøi vò vua Ñoàng Khaùnh, hai beân taû, höõu coøn thôø baøi vò 2 Hoaøng haäu Thaùnh Cung, Tieân Cung. Phía tröôùc ñieän Ngöng Hy, beân taû laø Coâng Nghóa Ñöôøng, beân höõu coù Minh AÂn Vieän, ñeàu keát caáu kieåu 3 gian 2 chaùi, duøng laøm nôi thôø caùc coâng thaàn. Sau ñieän, hai beân coù Taû, Höõu Toøng Vieän, cuõng keát caáu kieåu 3 gian 2 chaùi, duøng laøm nôi sinh soáng cuûa caùc cung phi sau khi vua maát. Khu laêng moä cuõng naèm treân moät ngoïn ñoài cao, quay maët veà höôùng ñoâng-ñoâng nam, laáy ngoïn Thieân Thai laøm tieàn aùn, caáu truùc töông töï laêng moä caùc vua Nguyeãn tieàn trieàu nhöng ñaõ duøng vaät lieäu xi maêng, saét theùp. Baûo phong naèm trong 3 voøng töôøng thaønh xaây gaïch hình vuoâng. Voøng töôøng ngoaøi (25x25m), cao 1,6m, daøy 0,5m; voøng töôøng thöù 2 chæ cao 0,5m, daøy 0,7m; voøng töôøng thöù 3 cao ñeán 3,4m, daøy 0,6m. Caû 3 voøng töôøng ñeàu troå
  9. 51 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 moät cöûa phía tröôùc; sau cöûa ngoaøi cuøng coù bình phong trang trí hoå phuø vaø chöõ thoï. Baûo phong xaây baèng ñaù Thanh kieåu moät ngoâi nhaø coù maùi, daøi 4,2m, roäng 2,6m, bôø noùc vaø ñaàu hoài trang trí hình roàng, dôi vaø chöõ thoï. Phía tröôùc laêng laø 3 taàng saân teá roäng 25,7m, taàng saân treân daøi 10m, laùt gaïch caroâ, taàng saân giöõa daøi 7m, taàng döôùi cuøng daøi 5,2m, ñeàu laùt gaïch Baùt Traøng. Tröôùc nöõa laø nhaø bia hình töù giaùc xaây gaïch, maùi ñuùc giaû ngoùi oáng, trong döïng bia “Thaùnh ñöùc thaàn coâng” baèng ñaù Thanh. Bia cao 3m, roäng 1,45m, daøy 0,16m ñaët treân beä cuõng baèng ñaù Thanh cao 0,6m, roäng 0,8m, daøi 2,8m. Treân bia khaéc baøi vaên ca ngôïi coâng ñöùc vua cha cuûa vua Khaûi Ñònh vieát naêm 1916. Hai beân nhaø bia laø hai truï bieåu xaây gaïch traùt vöõa xi maêng. Saân Baùi ñình naèm phía tröôùc nhaø bia, ngoaøi cuøng laø Nghi moân kieåu tam quan ñaép truï troøn, neàn saân laùt gaïch Baùt Traøng. Hai beân saân Baùi ñình thieát trí hai haøng töôïng goàm quan vaên, quan voõ, ngöïa, voi. Khaùc vôùi töôïng ñaù Thanh ôû caùc laêng moä vua Nguyeãn tieàn trieàu, töôïng ôû ñaây ñaép baèng gaïch vaø voâi vöõa, hình thöùc töôïng khaù thanh maûnh. Taát caû caùc töôïng ñeàu ñöôïc ñaët treân caùc beä vuoâng xaây gaïch. Nhìn chung, veà hình thöùc, Tö Laêng cuõng töông töï caùc laêng moä caùc vua Nguyeãn khaùc. Neùt ñaëc saéc ôû ñaây coù leõ laø ñieän Ngöng Hy vôùi kieåu keát caáu nhaø gheùp 3 caên mang treân mình noù nhöõng hình thöùc trang trí ngheä thuaät heát söùc phong phuù vaø ñoäc ñaùo cuûa ngheä nhaân Vieät Nam cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX. Veà maët lòch söû kieán truùc, Tö Laêng laø coâng trình ñaùnh daáu söï aûnh höôûng cuûa kieán truùc hieän ñaïi vaøo kieán truùc truyeàn thoáng Vieät Nam. II.2.2.7. Laêng vua Khaûi Ñònh Töùc ÖÙng Laêng, laø laêng taåm hoaøng ñeá ñöôïc xaây döïng cuoái cuøng cuûa thôøi Nguyeãn. Khu laêng xaây treân söôøn nuùi Chaâu Chöõ, maët quay veà höôùng taây nam, toaøn boä khoâng gian roäng lôùn quanh laêng ñeàu coù röøng thoâng bao phuû. Giöõa khoâng gian aáy, laêng Khaûi Ñònh noåi baät leân nhö moät toøa laâu ñaøi ñoà soä cuûa Taây AÂu thôøi Trung coå. Maët baèng xaây döïng laêng hình chöõ nhaät (117x48,5m), coù haøng raøo cao 3m baûo veä. Toaøn boä khu Toång theå ÖÙng Laêng taåm ñieän vaø laêng moä hoøa chung vôùi nhau thaønh moät truïc thoáng nhaát, boá trí treân 7 taàng saân vôùi 127 baäc caáp xaây gaïch. Taàng döôùi cuøng laø con ñöôøng chaïy qua tröôùc maët laêng, vöôït qua 37 baäc caáp môùi ñeán cöûa chính. Heä thoáng baäc caáp chia thaønh 3 loái ñi, hai beân thaønh baäc ñaép noåi 4 con roàng raát lôùn, tö theá boø töø treân xuoáng.
  10. 52 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Qua khoûi cöûa chính laø taàng saân thöù 2, hình chöõ nhaät (47x24,5m), laùt gaïch caroâ. Hai beân saân coù hai nhaø Taû Höõu Toøng Töï, tuïc goïi laø nhaø Xanh, ñeàu 3 gian, xaây vaùch, maùi lôïp ngoùi lieät; trong thôø baøi vò caùc coâng thaàn. Qua tieáp 29 baäc caáp nöõa laø saân Baùi ñình (47x40,5m). Nghi moân kieåu tam quan ñoà soä ôû phía tröôùc. Hai beân saân, moãi beân coù 2 haøng töôïng goàm quan vaên, quan voõ, binh lính, ngöïa, voi taïc baèng ñaù, ñöùng chaàu. Bi ñình ñaët ôû giöõa phía cuoái saân. Nhaø bia xaây hoaøn toaøn baèng beâ toâng, chia hai taàng maùi, lôïp ngoùi ardoise. Trong Bi ñình laø taám bia baèng ñaù Thanh ñaët treân beä ñaù kieåu chaân quyø khaéc baøi vaên ca ngôïi coâng ñöùc vua Khaûi Ñònh. Bia cao 3,1m, roäng 1,2m, beä bia cao 0,76m, roäng 0,85m, daøi 2,1m. Caû bia vaø beä ñeàu chaïm khaéc coâng phu, hình thöùc kieåu bia ñaù Hueá truyeàn thoáng. Sau Baùi ñình laø 3 taàng saân cuõng hình chöõ nhaät, laùt gaïch caroâ, moãi taàng caùch nhau 13 baäc caáp, thaønh baäc ñeàu ñaép 4 con roàng cuøng tö theá boø töø treân xuoáng. Treân saân coù caùc boàn hoa hình chöõ nhaät troàng caùc loaïi caây caûnh, ñaëc bieät ôû taàng saân thöù 2 coøn coù hai coät côø baèng beâ toâng khaù hieän ñaïi duøng ñeå treo côø vaøo dòp leã teát. Cung Thieân Ñònh naèm ôû taàng saân thöù 7, phía cuoái truïc Thaàn ñaïo, vaø cuõng laø vò trí cao nhaát cuûa laêng. Ñaây laø moät toøa nhaø ñoà soä kieâm caû chöùc naêng ñieän thôø vaø nôi ñaët thi haøi cuûa nhaø vua. Cung Thieân Ñònh coù maët baèng hình chöõ nhaät (34,5x26,4m), neàn laùt ñaù caåm thaïch, khoâng gian chia laøm 5 phoøng. Hai beân laø Taû, Höõu Tröïc Phoøng, töôøng queùt giaû maøu ñaù caåm thaïch. Ba phoøng giöõa xeáp theo hình chöõ tam. Phoøng phía tröôùc ñaët aùn thôø ñuùc baèng beâ toâng, phía treân coù böùc hoaønh ñeà teân ñieän (Khaûi Thaønh Ñieän). Toaøn boä 4 maët töôøng ñöôïc trang trí heát söùc coâng phu baèng maûnh saønh söù gheùp noåi vôùi caùc ñeà taøi baùt böûu, töù thôøi, nguõ phuùc gheùp vôùi caùc caâu thô. Traàn nhaø trang trí baèng böùc tranh Cöûu long aån vaân veõ raát hoaønh traùng. Phoøng giöõa ñaët böùc töôïng ñoàng maï vaøng vua Khaûi Ñònh ngoài treân ngai vaøng, ñuùc naêm 1920 taïi Phaùp. Treân ñaàu töôïng laø chieác Böûu taùn baèng beâ toâng, sau löng töôïng laø hình maët trôøi ñang laën xuoáng. Phía döôùi töôïng, ôû ñoä saâu 9 meùt laø nôi choân caát thi haøi nhaø vua. Phoøng trong cuøng coù neàn cao hôn caùc gian ngoaøi 1,7m. Ñaây laø gian ñaët baøn thôø vaø baøi vò vua Khaûi Ñònh cuøng caùc ñoà töï khí, ngöï duïng. Coù theå noùi raèng, giaù trò lôùn nhaát cuûa laêng Khaûi Ñònh laø ngheä thuaät trang trí baèng caùch gheùp noåi maûnh saønh söù vaø nhöõng böùc tranh hoaønh traùng ôû noäi thaát cung Thieân Ñònh. Nhöng nhìn moät caùch toaøn dieän thì ñaây coøn laø khu laêng raát thaønh coâng trong vieäc keát hôïp moät caùch haøi hoøa caùc tröôøng phaùi kieán truùc Ñoâng - Taây ñeå taïo neân moät daáu aán ñaëc bieät trong lòch söû kieán truùc Vieät Nam. Moät soá nhaän xeùt - Caùc laêng taåm trieàu Nguyeãn ñeàu ñaët ôû phía taây, taây nam Kinh thaønh, naèm gaàn hai bôø soâng Höông vaø haàu heát taùch bieät nhau. Quy moâ toång theå laêng taåm raát lôùn vôùi dieän tích haøng traêm heùc ta, nhöng quy moâ caùc coâng trình kieán truùc khoâng lôùn, ñöôïc taïo taùc raát haøi hoøa vôùi töï nhieân. - Veà boá cuïc, laêng taåm caùc vua Nguyeãn vaø hoaøng haäu coù theå chia thaønh 3 loaïi: 1) Boá cuïc theo chieàu doïc theo moät toång theå xuyeân suoát (laêng Minh Maïng, laêng Khaûi Ñònh); 2) Boá cuïc thaønh hai phaàn, laêng vaø taåm song song vôùi nhau (Thieân Thoï Höõu Laêng, Xöông Laêng, Khieâm Laêng, An Laêng, Tö
  11. 53 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Laêng, ÖÙng Laêng…); 3) Boá cuïc thaønh 3 phaàn laêng - taåm - nhaø bia song song vôùi nhau (Thieân Thoï Laêng). Loaïi ñaàu theo kieåu chöõ nhaát (一), loaïi thöù hai kieåu chöõ nhò (二), loaïi thöù 3 vöøa gioáng chöõ tam (三) vöøa gioáng chöõ nhaát (theo chieàu ngang). Nhöõng caùch saép xeáp boá cuïc treân coù leõ ñeàu xuaát phaùt töø söï caûi bieán boá cuïc cuûa khu laêng ñaàu tieân - laêng Thieân Thoï, nhöng thöïc söï ñaõ taïo neân söï phong phuù, ña daïng cuûa kieán truùc laêng taåm Nguyeãn, nhaát laø khi moãi khu laêng ñeàu bieát gaén lieàn vôùi ñieàu kieän töï nhieân ñeå taïo döïng caùc coâng trình cho phuø hôïp. - Trong caùc khu laêng trieàu Nguyeãn, yeáu toá nöôùc (thuûy) giöõ vò trí raát quan troïng, coù leõ chæ sau yeáu toá nuùi (sôn), tröø ÖÙng Laêng, taát caû caùc khu laêng ñeàu taïo hoà nöôùc beân trong vaø ñoâi khi chieám dieän tích raát lôùn (Hieáu Laêng vôùi hoà Tröøng Minh; Xöông Laêng vôùi hoà Ñieän, hoà Nhuaän Traïch, ao Ngöng Thuùy; Khieâm Laêng vôùi hoà Löu Khieâm, ao Löu Khieâm). Chính yeáu toá nöôùc ñaõ laøm kieán truùc caùc khu laêng meàm maïi, neân thô vaø giaøu baûn saéc phöông nam hôn. Beân caïnh ñoù caùc loaïi caây coái, hoa coû (moäc) cuõng raát ñöôïc chuù troïng. Caùc khu laêng ñeàu ñöôïc ñaët trong nhöõng khu röøng lôùn töï nhieân, ñöôïc troàng raát nhieàu loaïi caây, hoa… theå hieän roõ loái kieán truùc caûnh vaät hoùa höôùng ñeán söï hoøa ñoàng vôùi thieân nhieân. - Caùc loaïi vaät lieäu xaây döïng laêng taåm thôøi Nguyeãn theå hieän roõ tính chaát thôøi ñaïi. Trong giai ñoaïn ñaàu, ñeàu söû duïng vaät lieäu truyeàn thoáng laø goã, gaïch ngoùi, ñaù (trong ñoù coù raát nhieàu ñaù nuùi laáy taïi choã), nhöng giai ñoaïn sau ñaõ söû duïng caû vaät lieäu hieän ñaïi nhaäp ngoaïi nhö xi maêng, saét, ngoùi ardoise, saønh söù… (Tö Laêng, ÖÙng Laêng). II.2.3. Vieân taåm cuûa caùc thaønh vieân khaùc thuoäc hoaøng gia Coù theå quy thaønh 3 loaïi: 1) Vieân taåm cuûa thaân vöông, thaân coâng; 2) Vieân taåm cuûa hoaøng töû, coâng chuùa ñaõ tröôûng thaønh; 3) Vieân taåm cuûa phi taàn;(18) 4) Sôn phaàn Taûo thöông.(19) Töø naêm Minh Maïng thöù 19 (1838), trieàu Nguyeãn quy ñònh quy thöùc vieân taåm cho phi taàn, cung taàn, tieäp dö... Nhöng ñeán naêm Töï Ñöùc 16 (1863) môùi coù theâm quy ñònh chi tieát cho caùc ñoái töôïng khaùc. Cuï theå nhö sau: “Vieân taåm cuûa Thaân vöông, Quaän vöông, Thaân coâng chieáu theo leä vieân taåm caùc phi, töôøng trong ñeàu cao 4 thöôùc 1 taác, daøy 1 thöôùc 4 taác (döôùi naøy daøy cuõng theá), daøi 2 tröôïng 7 thöôùc, roäng 2 tröôïng 7 thöôùc. Töôøng ngoaøi cao 4 thöôùc 5 taác, daøy 2 thöôùc 2 taác (döôùi naøy daøy cuõng theá), daøi 5 tröôïng 4 thöôùc, roäng 4 tröôïng 5 thöôùc. Maët tröôùc chính giöõa xaây cöûa nguyeät moân, caùnh cöûa baèng goã sôn son, trong cöûa, tröôùc bình phong döïng moät bia ñaù (döôùi naøy caùnh cöûa kieåu bia vaø choã döïng nhö nhau) khaéc maáy chöõ “moã Thaân vöông hoaëc moã Thaân coâng, moã Quaän vöông chi taåm”. Phía tröôùc xaây Baùi ñình, 2 caáp, moãi caáp roäng 6 thöôùc. Töôøng bao lôn (nöõ töôøng) maët tieàn taû höõu ñeàu cao 1 thöôùc 8 taác, daøy 7 taác, chung quanh giôùi caám ñeàu 20 tröôïng. Vieân taåm caùc Quoác coâng, Quaän coâng, vaø caùc coâng chuùa ñaõ phong, chieáu theo leä vieân taåm caùc baäc taàn: Töôøng trong ñeàu cao 3 thöôùc 6 taác, daøi 2 tröôïng 3 thöôùc, roäng 2 tröôïng 3 taác. Töôøng ngoaøi cao 4 thöôùc 1 taác, daøi 4 tröôïng 5 thöôùc, roäng 3 tröôïng 6 thöôùc.
  12. 54 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Moät bia ñaù khaéc maáy chöõ “moã Quoác coâng” hoaëc “moã Quaän coâng, moã coâng chuùa chi taåm”. Nhöng khoâng xaây Baùi ñình vaø nöõ töôøng (döôùi naøy cuõng theá); giôùi caám chu vi ñeàu 12 tröôïng. Sôn phaàn caùc hoaøng thaân chöa phong vaø coâng chuùa chöa phong thì theo nhö leä sôn phaàn tieäp dö: Töôøng trong ñeàu cao 3 thöôùc 2 taác, daøi 2 tröôïng 1 thöôùc, roäng 1 tröôïng 8 thöôùc. Töôøng ngoaøi cao 4 thöôùc, daøi 3 tröôïng 6 thöôùc, roäng 3 tröôïng 2 thöôùc. Bia ñaù khaéc maáy chöõ “tieàn trieàu” hoaëc “moã tieàn trieàu hoaøng thaân”, hoaëc “tieân trieàu tieàn trieàu coâng chuùa ñeä kyû thöù chi moä”, giôùi caám chu vi ñeàu 8 tröôïng”.(20) Veà quy caùch bia moä thì ñaõ coù quy ñònh töø naêm 1838: “Vieân taåm cuûa caùc phi thì bia ñaù cao 2 thöôùc 3 taác 4 phaân, roäng 1 thöôùc 3 taác 5 phaân, daøy 2 taác 7 phaân, ñænh cao 7 taác 2 phaân, daøi 1 thöôùc 8 taác, chaân cao 5 taác 4 phaân, daøi 2 thöôùc 2 taác, taát caû cao 3 thöôùc 6 taác. Maët ñænh vaø chung quanh thaân bia, caû chaân nöõa ñeàu khaéc hình hoa vaên, giöõa khaéc chöõ “Vieân taåm cuûa phi taàn naøo, hoï naøo”.(21) Vieân taåm cuûa cung taàn, sôn phaàn cuûa tieäp dö cho ñeán cung nhaân cuõng ñöôïc quy ñònh chi tieát caû veà kích thöôùc, trang trí vaø bia moä.(22) Ñoái vôùi sôn phaàn cuûa hoaøng töû, coâng chuùa cheát yeåu thì chieáu theo quy ñònh cuûa baäc Ngoïc nhaân: “...laøm töôøng gaïch daøi 18 thöôùc, roäng 16 thöôùc, cao 2 thöôùc 7 taác 5 phaân, daøy 1 thöôùc 7 phaân; tröôùc bình phong döïng moät bia ñaù, cao 1 thöôùc 5 taác, roäng 8 taác 2 phaân, daøy 2 taác 5 phaân; chaân bia cao 4 taác, daøi 1 thöôùc 4 taác, roäng 8 taác 1 phaân. Vaät lieäu caáp gaïch voà loaïi xaây thaønh 1.200 vieân, ñaù nuùi 1 ñoáng vaø 5 phaàn ñoáng, voâi 2.500 caân, maät mía 49 caân, giaáy boài 350 tôø, bia ñaù 1 taám vaø laøm theâm 2 böùc caùnh cöûa, daân phu 24 ngöôøi, laøm vieäc 24 ngaøy, caáp tieàn 72 quan, gaïo 19 phöông 6 baùt”.(23) III. Nghi thöùc tang leã vaø thôø cuùng Quy cheá veà tang leã vaø thôø cuùng hoaøng ñeá, hoaøng haäu ñöôïc trieàu Nguyeãn quy ñònh raát roõ trong saùch Hoäi ñieån (quyeån 124-127) vaø Hoäi ñieån tuïc bieân (quyeån 24). Vieäc tang leã vaø thôø cuùng voán ñöôïc trieàu Nguyeãn ñaëc bieät coi troïng vaø xem ñaây laø caùch theå hieän loøng chí hieáu cuûa con chaùu vôùi oâng baø toå tieân. Veà cô baûn, quy cheá tang leã vaø thôø cuùng ñöôïc quy ñònh nhö sau. III.1. Tang leã Caùc nghi thöùc thöïc hieän tang leã hoaøng ñeá heát söùc caàu kyø vaø ñöôïc moâ taû raát chi tieát trong tö lieäu, veà ñaïi theå thì goàm caùc phaàn sau: - Sau khi hoaøng ñeá baêng haø seõ ñaët thi haøi taïi ñieän Caøn Thaønh, keát Thaàn baïch,(24) laøm leã Tieåu lieäm treân giöôøng naèm, teá Ñieän. - Laøm leã Ñaïi lieäm ôû phía ñoâng chính taåm, teá Ñieän. - Röôùc thi haøi vaøo töû cung (quan taøi), vua môùi cuøng hoaøng thaân coâng, quan töø nhò phaåm trôû leân khoùc laïy (2 laïy), teá Ñieän. - Baù caùo toaøn theå nhaân daân trong nöôùc veà leã ñaïi tang cuûa hoaøng ñeá.
  13. 55 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Moät soá hình aûnh veà leã tang vua Khaûi Ñònh (1925) - Röôùc töû cung ñeán ñieän rieâng (vua Gia Long ñöa ñeán ñieän Hoaøng Nhaân, vua Minh Maïng ñöa ñeán cung Khaùnh Ninh, vua Thieäu Trò ñöa ñeán cung Baûo Ñònh...). - Laøm leã Thaønh phuïc, ban haønh quy ñònh veà trang phuïc tang leã vaø thôøi gian ñeå tang, ban haønh caùc ñieàu caám trong thôøi gian ñeå tang (trang phuïc, vui chôi haùt xöôùng, cöôùi hoûi...). - Laøm “Kim saùch” vaø “Höông baûo” (aán quoác baûo giaû baèng goã) daâng teân thuïy vaø mieáu hieäu (coù caùo vôùi trôøi ñaát taïi ñaøn Nam Giao, mieáu toå, ñaøn Xaõ Taéc). - Thaønh laäp ban tang leã goàm caùc ñaïi thaàn cao caáp nhaát trong trieàu, choïn ngaøy an taùng, cheá taïo caùc duïng cuï phuïc vuï ñöa röôùc tang leã (linh xa, xe Long tuaàn..). - Khaâm meänh ñaïi thaàn ñem ngaøy an taùng kính caùo trôøi ñaát, toân mieáu, xaõ taéc. Sai quan teá caùo caùc laêng taåm maø ñaùm tang seõ ñi qua. - Laøm leã Khaûi ñieän (leã cuoái tröôùc khi caát ñaùm tang). - Röôùc Long giaù (linh cöûu vua) ra khoûi cung, leân thuyeàn ngöôïc soâng Höông leân laêng (Kyø ñaøi treo côø traéng, baén 9 phaùt thaàn coâng, toaøn theå hoaøng toäc, quan laïi ñöa tieãn, daân chuùng caùc ñòa phöông nôi thuyeàn ñi qua phaûi laäp höông aùn, höôùng veà thuyeàn khoùc laïy ñöa tieãn). - Ñeán laêng, laøm leã caùo haï huyeät, laøm leã Tieán taëng (daâng luïa, minh khí) vaø ñoát minh khí, ñaäy naép quaùch goã, xaây quaùch ñaù, laáp huyeät (ñoùng toaïi ñaïo).
  14. 56 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 - Laøm leã taïi ñieän chính cuûa laêng, leã taï Sôn thaàn, Haäu thoå, laøm leã ñeà Thaàn chuû (giao cho vò quan ñöùc cao voïng troïng ñeà Thaàn chuû), caát Thaàn baïch roài ñem ñi choân, ñöa Thaàn chuû cuøng ñoaøn ngöï giaù veà cung (röôùc Thaàn chuû veà thôø taïi mieáu rieâng). - Quan Khaâm meänh ñaïi thaàn ñem vieäc ninh laêng ñaõ thaønh teá caùo trôøi ñaát, toân mieáu, ñaøn Xaõ Taéc. - Thaân toäc vaø caùc ñòa phöông laøm leã cung tieán, phuï tieán (daâng ñoà cuùng). Vieäc ñeå tang ñoái vôùi nhaø vua vaø hoaøng toäc keùo daøi trong 27 thaùng; ñoái vôùi quan laïi, daân thöôøng thì giaûm daàn. Tang leã cuûa hoaøng thaùi haäu, hoaøng haäu veà cô baûn cuõng goàm caùc böôùc treân, nhöng lieäm vaø röôùc taïi cung Dieân Thoï.(25) II.2. Vieäc thôø cuùng Vieäc thôø cuùng toå tieân, nhaát laø caùc hoaøng ñeá, hoaøng haäu sau khi qua ñôøi ñöôïc trieàu Nguyeãn heát söùc chuù troïng. Caùc leã cuùng toå tieân taïi Lieät mieáu, laêng taåm ñöôïc xeáp vaøo haøng Ñaïi töï (ngang vôùi teá Nam Giao, Xaõ Taéc). Caùc leã cuùng thöôøng nieân taïi laêng, mieáu ñöôïc toå chöùc troïng theå vaøo ngaøy gioã cuûa hoaøng ñeá, hoaøng haäu, Teát Nguyeân ñaùn, leã höôûng 4 muøa, ngoaøi ra laø caùc ngaøy soùc, voïng haøng thaùng (muøng 1 vaø 15 aâm lòch). Caùc leã naøy do hoaøng ñeá chuû trì hoaëc cöû Thaân coâng, Khaâm meänh ñaïi thaàn thay maët chuû trì. IV. Nhöõng neùt töông ñoàng vaø dò bieät IV.1. So saùnh vôùi laêng taåm Vieät Nam Trong lòch söû laêng moä ñeá vöông Vieät Nam, kieán truùc laêng taåm trieàu Nguyeãn ñaõ ñaït ñeán ñænh cao vaø coù phong caùch rieâng. So vôùi laêng taåm caùc trieàu ñaïi tröôùc, laêng taåm thôøi Nguyeãn vöôït troäi veà quy moâ, ña daïng veà kieán truùc vaø caû khoâng gian caûnh quan bao quanh khu vöïc (ñöôïc xem nhö boái caûnh neàn raát quan troïng cuûa khu laêng). Caùc khu laêng cuûa vua Nguyeãn ñaàu trieàu ñeàu roäng haøng traêm heùc ta, thaäm chí laêng Gia Long roäng ñeán 2.875ha, vaø ñeàu taïo neân nhöõng chænh theå kieán truùc hoaøn chænh, ñaëc bieät haøi hoøa vôùi moâi tröôøng töï nhieân. Boá cuïc vaø hình thöùc theå hieän cuûa laêng taåm trieàu Nguyeãn cuõng phong phuù, chöù khoâng nhaát quaùn theo moät khuoân maãu, moãi khu laêng ñeàu coù phong caùch rieâng vaø theå hieän ñöôïc caù tính cuûa chuû nhaân. Moät ñieåm noåi baät nöõa cuûa laêng taåm trieàu Nguyeãn laø söï gaén keát thoáng nhaát cuûa chuùng ñoái vôùi Kinh thaønh vaø caùc coâng trình kieán truùc khaùc ôû phía ñoâng trong moät quy hoaïch thoáng nhaát maø soâng Höông ñoùng vai troø laø truïc noái keát. Laêng taåm caùc trieàu ñaïi tröôùc cuûa Vieät Nam nhö thôøi Traàn, Leâ ñeàu ñöôïc quy hoaïch vaø xaây döïng ôû queâ höông cuûa caùc doøng hoï ñeá vöông, ñeàu caùch xa kinh ñoâ Thaêng Long. Laêng taåm thôøi Lyù chuû yeáu taäp trung ôû Thoï Laêng, phuû Thieân Ñöùc (nay thuoäc huyeän Tieân Sôn, tænh Baéc Ninh) nhöng ñaõ bò taøn phaù töø sôùm, ngay
  15. 57 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 caùc taùc giaû cuûa Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cuõng ñaõ vieát, khoâng tìm thaáy chuùt daáu veát naøo. Caùc keát quaû nghieân cöùu khaûo coå hoïc ñeán nay môùi chæ phaùt hieän hai ngoâi moä cuûa caùc ñaïi thaàn trieàu Lyù laø moä cuûa Leâ Vaên Thònh ôû phía nam nuùi Thieân Thai, huyeän Gia Löông, tænh Baéc Ninh vaø moä cuûa Leâ Lan Xuaân ôû phía nam goø Laêng Caám, nay thuoäc xaõ Höông Noän, huyeän Tam Noâng, tænh Phuù Thoï. Tuy nhieân, caùc ngoâi moä naøy ñeàu coù quy moâ nhoû vaø khoâng thuoäc laêng taåm hoaøng gia. Laêng taåm thôøi Traàn taäp trung ôû hai vuøng chính laø Tam Ñöôøng (nay thuoäc xaõ Tieán Ñöùc, huyeän Höng Haø, tænh Thaùi Bình) vaø An Sinh (huyeän Ñoâng Trieàu, tænh Quaûng Ninh). ÔÛ Thaùi Bình voán coù nhieàu khu laêng taåm, nhöng moät phaàn ñaõ bò di chuyeån ñeán vuøng An Sinh töø naêm 1381 ñeå traùnh söï taøn phaù cuûa quaân Chieâm Thaønh khi hoï taán coâng ra Baéc.(26) Taïi Thaùi Bình coù Thoï (Huy) Laêng cuûa Traàn Thaùi Toå, Chieâu Laêng cuûa Traàn Thaùi Toâng, Duï Laêng cuûa Traàn Thaùnh Toâng, Ñöùc Laêng cuûa Traàn Nhaân Toâng. Vuøng Quaûng Ninh coù Thaùi Laêng cuûa Traàn Anh Toâng, Muïc Laêng cuûa Traàn Minh Toâng, Phuï Laêng cuûa Traàn Duï Toâng, Hy Laêng cuûa Traàn Dueä Toâng, Nguyeân Laêng cuûa Traàn Ngheä Toâng.(27) Caùc keát quaû nghieân cöùu ñeán nay cho thaáy, laêng taåm thôøi Traàn coù ñòa hình roäng raõi, thoaùng ñaõng. Moãi laêng laø moät toå hôïp kieán truùc goàm moä phaàn (nôi ñaët thi theå) vaø caùc mieáu ñieän ñeå phuïc vuï vieäc thôø cuùng, teá leã.(28) Phaàn moä phaàn ôû Tam Ñöôøng chuû yeáu laø caùc goø ñoáng khaù lôùn ñaép baèng soûi, ñaát, phaàn caùc coâng trình kieán truùc daønh cho thôø töï chæ coøn ôû daïng di chæ vaät lieäu neàn moùng vaø trang trí. Caùc laêng taåm töông ñoái hoaøn chænh coøn laïi ôû An Sinh cuõng coù quy moâ döôùi 1ha. Lôùn nhaát laø Ngheä Sôn Laêng cuûa Traàn Hieán Toâng, toång theå hình chöõ nhaät (111,3x71,4m), naám moä hình vuoâng (19,2x19,2m), môû moät cöûa phía nam; ñöôøng Thaàn ñaïo coù ñaët töôïng 1 choù ñaù, 1 traâu ñaù, 2 quan haàu, töôïng hoå ngoài...(29) Caùc laêng khaùc nhö Muïc Laêng (maët baèng 154,6x28m), Thaùi Laêng (maët baèng 61x61m) ñeàu coù quy moâ nhoû hôn. Laêng taåm thôøi Leâ chuû yeáu taäp trung taïi vuøng Lam Kinh, nôi phaùt tích cuûa hoï Leâ. Lam Kinh baét ñaàu ñöôïc xaây döïng töø naêm 1443 vaø lieân tuïc ñöôïc truøng tu ôû caùc trieàu vua Leâ sau ñoù. Toång theå Lam Kinh roäng hôn 200ha, xaây theo truïc baéc-nam (cheách taây 10o), nhìn ra soâng Chu, tröôùc maët coù nuùi AÙn Sôn laøm bình phong, sau coù nuùi Lam Sôn laøm haäu chaåm. Boá cuïc kieán truùc goàm phaàn cung ñieän, mieáu thôø ôû phía tröôùc, sau laø laêng vua vaø hoaøng haäu. Quaàn theå laêng taåm trieàu Leâ ôû Lam Kinh goàm 6 khu laêng cuûa caùc hoaøng ñeá ñaàu trieàu: Vónh Laêng cuûa Leâ Thaùi Toå, Hieån Laêng cuûa Leâ Thaùi Toâng, Muïc Laêng cuûa Leâ Nhaân Toâng, Chieâu Laêng cuûa Leâ Thaùnh Toâng, Duï Laêng cuûa Leâ Hieån Toâng, Kính Laêng cuûa Leâ Tuùc Toâng.(30) Xeùt veà boá cuïc coù theå thaáy, laêng taåm cuûa vua Leâ ôû Lam Kinh coù chung phaàn taåm ñieän, töùc khu vöïc thôø cuùng teá töï ñaët chung ôû phía tröôùc; phaàn laêng moä thì ñaët taùch bieät rieâng ôû phía sau vaø gaàn nhö naèm song song vôùi nhau. Tuy nhieân ñeán nay, phaàn taåm thôø ñaõ bò huûy hoaïi.
  16. 58 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Keát quaû nghieân cöùu khaûo coå hoïc cho thaáy, phaàn taåm thôø chia thaønh 3 lôùp, lôùp ngoaøi cuøng laø caàu-hoà baùn nguyeät-nghi moân-saân roàng; lôùp thöù hai laø ñaïi ñieän boá cuïc hình chöõ coâng (工), goàm tieàn ñöôøng-nhaø caàu-haäu ñöôøng; lôùp thöù 3 laø 9 ngoâi mieáu (Lieät mieáu) xeáp hình voøng cung.(31) Phaàn laêng moä, moãi khu laêng ñeàu coù keát caáu khaù hoaøn chænh, bao goàm Thaàn ñaïo hai beân ñaët töôïng chaàu (thöôøng goàm 5 caëp ñoái xöùng: quan thò veä, laân, teâ giaùc, ngöïa, hoå), höông aùn xaây gaïch vaø Baûo ñænh (moä vua). Baûo ñænh xaây hình khoái chöõ nhaät, kieåu thöùc ñôn giaûn vaø khoâng coù trang trí. ÔÛ Vónh Laêng vaø Chieâu Laêng phía tröôùc coøn coù bia “Thaùnh ñöùc thaàn coâng” ñaët treân löng ruøa, noäi dung ca ngôïi coâng ñöùc söï nghieäp cuûa vò hoaøng ñeá quaù coá. Bia Vónh Laêng laø moät taám bia ñaù lôùn, coù giaù trò ngheä thuaät cao. Vôùi boá cuïc kieán truùc nhö treân, caùc nhaø nghieân cöùu cuûa Vieän Khaûo coå hoïc cho raèng: “Lam Kinh chæ coù caùc coâng trình laø nhaø xaây caát ñeå thôø töï vaø teá leã toå tieân haøng naêm vaøo caùc dòp leã teát, gioã chaïp. Lam Kinh khoâng coù tính chaát cuûa moät khu vöïc cö truù kieåu kinh ñoâ”.(32) Nhö vaäy, khaùc vôùi Hueá, caùc laêng taåm hoaøng gia cuûa caùc trieàu ñaïi tröôùc ñeàu khoâng ñöôïc quy hoaïch vaø xaây döïng gaén lieàn vôùi kinh ñoâ, maø tieâu bieåu laø kinh ñoâ Thaêng Long. Tuy nhieân, chaéc chaén vaãn coù nhöõng moái quan heä chaët cheõ giöõa hoaït ñoäng cuûa trieàu ñình vôùi caùc vuøng laêng taåm naøy. IV.2. So saùnh vôùi laêng taåm Trung Quoác Nhìn treân toång theå, laêng taåm trieàu Nguyeãn chòu aûnh höôûng khaù roõ cuûa kieán truùc laêng taåm trieàu Minh cuûa Trung Quoác. Ñieàu naøy coù nguyeân nhaân saâu xa veà chính trò, vaên hoùa. Maëc duø trieàu Nguyeãn thaønh laäp töông ñöông vôùi thôøi kyø phoàn thònh cuûa trieàu Thanh, nhöng trong tö töôûng vaø taâm lyù, hoï vaãn xem Thanh trieàu laø ngöôøi ngoaïi toäc, khoâng chính thoáng, chæ thöøa nhaän vaên hoùa vaø söï aûnh höôûng cuûa trieàu Minh. Chính vì vaäy, töø kieán truùc cung ñieän ñeán ñaøn mieáu, laêng taåm… trieàu Nguyeãn cuõng noi theo caùc ñieån leä cuûa Minh trieàu.(33) Rieâng veà kieán truùc laêng taåm, söï aûnh höôûng naøy coù theå thaáy roõ qua caùch toå hôïp kieán truùc laêng thaønh 3 phaàn caên cöù vaøo 3 coâng naêng cô baûn: an taùng, teá töï vaø quaûn lyù.(34) Laêng Gia Long töø caùch ñaët teân ñeán caùch quy hoaïch toång theå coù nhieàu neùt töông ñoàng vôùi khu Thaäp Tam Laêng ôû Baéc Kinh.(35) Tuy nhieân, boá cuïc cuûa laêng Minh Maïng môùi aûnh höôûng saâu saéc kieåu boá cuïc laêng hoaøng ñeá trieàu Minh, töø teân goïi ñeán caùch toå hôïp 2 phaàn laêng-taåm treân moät truïc thoáng nhaát. Taát nhieân, veà chi tieát thì laêng Minh Maïng coù nhöõng ñieåm khaùc, nhö vieäc taùch Minh Laâu xa khoûi Baûo thaønh, vaø nhaát laø söï xuaát hieän cuûa yeáu toá nöôùc (vôùi soá löôïng lôùn) trong laêng. V. Keát luaän Laêng taåm hoaøng gia thôøi Nguyeãn laø moät heä thoáng kieán truùc coù vò trí ñaëc bieät quan troïng trong quaàn theå kieán truùc cung ñình Hueá, moät di saûn vaên hoùa ñaëc bieät ñaõ ñöôïc UNESCO toân vinh laø Di saûn Vaên hoùa Theá giôùi. Tieáp
  17. 59 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 thu nhöõng giaù trò truyeàn thoáng trong kieán truùc laêng moä Vieät Nam, kieán truùc laêng taåm thôøi Nguyeãn ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån vöôït baäc vaø theå hieän söï saùng taïo phong phuù, phuø hôïp vôùi ñieàu kieän töï nhieân cuûa vuøng ñaát Hueá. Chính vì vaäy, laêng taåm Hueá coù moät phong caùch raát rieâng vaø ñaït ñeán trình ñoä raát cao. Veà quy moâ kieán truùc, laêng taåm thôøi Nguyeãn cuõng coù söï phaùt trieån vöôït baäc, moãi khu laêng laø moät chænh theå kieán truùc hoaønh traùng, vöôït xa so vôùi caùc thôøi kyø tröôùc. Boá cuïc laêng taåm khaù phong phuù trong moät phong caùch ñoàng nhaát. Tuy nhieân, vaät lieäu kieán truùc cuûa laêng taåm trong giai ñoaïn muoän ñaõ chòu aûnh höôûng saâu saéc cuûa vaên minh phöông Taây, theå hieän roõ tính chuyeån giao cuûa thôøi kyø lòch söû ñaëc bieät naøy. Nhìn trong söï so saùnh, laêng taåm Hueá chòu aûnh höôûng khaù roõ phong caùch laêng taåm thôøi Minh cuûa Trung Quoác nhöng vaãn coù nhöõng saùng taïo ñoäc ñaùo ñeå laøm noåi baät leân tính chaát phöông nam cuûa mình. Duø ñaõ ñöôïc quan taâm nghieân cöùu töø laâu nhöng vaãn coøn raát nhieàu vaán ñeà xung quanh kieán truùc, myõ thuaät, nhöõng yeáu toá vaên hoùa lieân quan… cuûa laêng taåm thôøi Nguyeãn caàn phaûi tìm hieåu nghieân cöùu ñeå boå khuyeát, nhaát laø vieäc nghieân cöùu trong söï so saùnh roäng raõi vaø ñaày ñuû hôn so vôùi laêng taåm caùc nöôùc trong khu vöïc aûnh höôûng vaên hoùa Nho giaùo. Hueá, thaùng 8/2010 PTH CHUÙ THÍCH (12) Ñaây laø caùc khu laêng hoaøng haäu ñöôïc xaây döïng ñoäc laäp duø coù theå naèm chung trong toång theå caùc khu laêng hoaøng ñeá, cuï theå laø: laêng Thieân Thoï Höõu (thuoäc khu laêng Gia Long), laêng Hieáu Ñoâng (naèm ñoäc laäp), laêng Xöông Thoï (thuoäc khu laêng Thieäu Trò), laêng Khieâm Thoï (thuoäc khu laêng Töï Ñöùc), laêng Tö Minh (naèm trong laêng Ñoàng Khaùnh), laêng Tö Thoâng (töùc laêng Vaïn Vaïn, naèm ñoäc laäp). (13) Saùch Hoäi ñieån cho bieát, “Huyeàn cung ñöôïc xaây ngaàm trong loøng ñaát theo quy thöùc ngöôøi xöa”. Toâi cho raèng quy thöùc naøy gioáng nhö laêng moä thôøi Minh-Thanh, coù ñöôøng daãn vaøo loøng nuùi goïi laø toaïi ñaïo, trong xaây ñòa cung coù lôùp quaùch baèng gaïch ñaù daøy, quan taøi ñaët ôû beân trong. (14) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä tuïc bieân (Goïi taét laø Hoäi ñieån tuïc bieân), baûn chöõ Haùn, Boä Coâng, quyeån 45, tôø 16b. (15) Vua Töï Ñöùc khoâng coù con neân oâng nhaän 3 ngöôøi chaùu laøm con nuoâi ñeå keá vò, moät ngöôøi laø Nguyeãn Phuùc Öng Chaân con cuûa Thuïy Thaùi Vöông Nguyeãn Phuùc Hoàng Y, hai ngöôøi laø Nguyeãn Phuùc Öng Ñaêng vaø Nguyeãn Phuùc Öng Ñöôøng con cuûa Kieân Thaùi Vöông Nguyeãn Phuùc Hoàng Cai. Caû 3 ngöôøi naøy ñeàu laàn löôït laøm vua laø Duïc Ñöùc, Kieán Phuùc vaø Ñoàng Khaùnh. (16) Naèm trong khuoân vieân laêng naøy coøn coù moä cuûa caùc baø: Nguyeãn Thò Ñònh (vôï vua Thaønh Thaùi, meï vua Duy Taân), Nguyeãn Gia Thò Anh (vôï chính vua Thaønh Thaùi), Hoà Thò Phöông (vôï vua Thaønh Thaùi) vaø huyeät moä baø Mai Thò Vaøng (vôï vua Duy Taân) ñaõ ñöôïc xaây döïng chôø leã caûi taùng haøi coát cuûa baø veà choân nôi naøy. Ngoaøi ra coøn coù 42 laêng moä cuûa caùc oâng hoaøng, baø chuùa vaø 121 ngoâi moä ñaát thuoäc heä phaùi cuûa vua Duïc Ñöùc. (17) Nguyeân ôû khu vöïc laêng naøy tröôùc ñaõ coù taåm moä Kieân Thaùi Vöông, thaân phuï vua Ñoàng Khaùnh (ñoàng thôøi cuõng laø cha ñeû hai vua Haøm Nghi vaø Kieán Phuùc). Sau khi leân ngoâi, vua Ñoàng Khaùnh môùi cho xaây ñieän Truy Tö, caùch ñoù khoaûng 100m veà phía ñoâng nam ñeå thôø cha. Coâng trình ñang dôû dang thì vua Ñoàng Khaùnh laâm beänh roài baêng haø ngaøy 28/1/1889. Vua Thaønh Thaùi keá vò ñaõ quyeát ñònh duøng ñieän Truy Tö ñeå thôø vua Ñoàng Khaùnh, ñoåi teân thaønh ñieän Ngöng Hy, coøn
  18. 60 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 baøi vò Kieân Thaùi Vöông ñöôïc ñöa veà thôø taïi Haân Vinh töø ñöôøng, beân bôø soâng An Cöïu. Laêng moä vua Ñoàng Khaùnh ñöôïc xaây caùch ñieän thôø khoaûng 100m veà phía taây nam nhöng chæ laøm raát ñôn giaûn. Thaùng 8/1916, con trai vua Ñoàng Khaùnh laø vua Khaûi Ñònh cho tu söûa laêng vôùi caùc vaät lieäu hieän ñaïi. Nhöõng naêm 1921, 1923, khu vöïc ñieän thôø laïi ñöôïc truøng tu. Nhö vaäy coâng cuoäc xaây döïng laêng Ñoàng Khaùnh ñaõ dieãn ra nhieàu ñôït trong thôøi gian gaàn 35 naêm. Söï phöùc taïp cuûa lòch söû xaây döïng laêng ñeå laïi daáu aán raát roõ treân kieán truùc khu laêng moä naøy. (18) Theo quy ñònh, theâ thieáp cuûa hoaøng ñeá trieàu Nguyeãn ñöôïc chia thaønh 9 baäc, nhöng chæ coù 2 baäc ñaàu laø phi taàn vaø cung taàn thì laêng moä ñöôïc goïi laø vieân taåm, caùc baäc coøn laïi ñeàu goïi laø moä. (19) Töùc laø moä cuûa caùc hoaøng töû, coâng chuùa cheát yeåu tröôùc khi tröôûng thaønh, thöôøng ñöôïc choân chung thaønh töøng nhoùm, ñuùng ra ñeàu goïi laø sôn phaàn, nhöng nay ñeàu goïi laø laêng Taûo thöông. Hoäi ñieån tuïc bieân, baûn chöõ Haùn, Boä Coâng, quyeån 45, tôø 40b-41a. (20) Hoäi ñieån, Boä Coâng, quyeån 216, phaàn Quy thöùc vieân taåm. (21) (22) Soá löôïng vieân taåm taïi Hueá hieän coøn raát lôùn nhöng tö lieäu ñeà caäp ñeán laïi khaù haïn cheá. Trong giôùi haïn moät baøi vieát, toâi chæ coù theå ñeà caäp sô qua noäi dung naøy. Hoäi ñieån tuïc bieân, Boä Coâng, quyeån 45, phaàn Sôn phaàn, tôø 46b. (23) (24) Töùc keát luïa traéng giaû laøm hình nhaân ñeå hoàn phaùch döïa vaøo ñoù, sau khi an taùng xong môùi choân Thaàn baïch taïi laêng. (25) Cung Dieân Thoï laø bieät cung daønh cho thaùi haäu trong Hoaøng thaønh, ñöôïc xaây döïng töø naêm 1804. Cung ban ñaàu goïi laø Tröôøng Thoï, sau laø Töø Thoï, Gia Thoï, sau cuøng môùi laø Dieân Thoï. Ngoâ Syõ Lieân vaø nhieàu taùc giaû. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1985, tr. 205. (26) (27) Ngoaøi ra coøn coù raûi raùc ôû moät soá nôi khaùc nhö An Laêng cuûa Traàn Hieán Toâng ôû Thaùi Bình, laêng ôû Quaéc Höông (Nam Ñònh)... Xem Ngoâ Syõ Lieân vaø nhieàu taùc giaû, Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, sñd, tr. 128, 168. Haø Vaên Taán (chuû bieân). Khaûo coå hoïc Vieät Nam, taäp III: Khaûo coå hoïc lòch söû Vieät Nam, Nxb (28) KHXH, Haø Noäi, 2002, tr. 144. Haø Vaên Taán (chuû bieân). Khaûo coå hoïc Vieät Nam, taäp III, sñd, tr. 146. (29) (30) Ngoaøi ra coøn coù laêng cuûa Hoaøng haäu Ngoâ Thò Ngoïc Giao, laêng baø Nguyeãn Thò Ngoïc Huyeàn. Coøn laêng cuûa 4 vò vua Uy Muïc, Töông Döïc, Chieâu Toâng vaø Leâ Cung Hoaøng khoâng taùng ôû ñaây. Haø Vaên Taán (chuû bieân). Khaûo coå hoïc Vieät Nam, taäp III, sñd, tr. 193-195. (31) Haø Vaên Taán (chuû bieân). Khaûo coå hoïc Vieät Nam, taäp III, sñd, tr. 194 (32) (33) Thöïc ra thì töø theá kyû XVII-XVIII, caùc chuùa Nguyeãn khi huøng cöù ñaát Ñaøng Trong ñaõ tieáp nhaän tö töôûng ñeà cao trieàu Minh vaø khoâng coâng nhaän trieàu Thanh qua nhöõng ñoaøn quaân tî naïn ngöôøi Minh Höông. Raát nhieàu ngöôøi goác Minh Höông ñaõ trôû thaønh quan laïi cao caáp trong chính quyeàn trieàu Nguyeãn ôû theá kyû XIX nhö Trònh Hoaøi Ñöùc, Phan Thanh Giaûn, Traàn Tieãn Thaønh… (34) Döông Ñaïo Minh trong baøi vieát “Trung Hoa laêng moä khaùi luaän” nhaän xeùt: “Töø Minh Hieáu Laêng trôû ñi, kieán truùc laêng moä Trung Quoác coù söï thay ñoåi lôùn vaø böôùc phaùt trieån môùi meû. Minh Hieáu Laêng caên cöù vaøo kieán truùc cung ñieän maø xaây thaønh. Döïa vaøo ba yeâu caàu coâng naêng khaù ñaëc bieät laø an taùng, teá töï vaø quaûn lyù phuïc vuï ñeå chia ra ba khu vöïc (ba vieän) trong laêng laø tieàn vieän, trung vieän vaø haäu vieän. Noi theo theå kieán truùc “thöôïng haï nhaát theå” cuûa thôøi Toáng taïo neân moät quaàn theå kieán truùc vöøa phuïc vuï hoaït ñoäng an taùng vöøa phuïc vuï hoaït ñoäng teá töï”. (35) Ñeàu goïi chuû sôn laø Thieân Thoï Sôn vaø ñeàu quy hoaïch chung cho caû doøng hoï trong moät khu vöïc roäng lôùn. Laêng Gia Long khoaûng 28km2. THÖ MUÏC THAM KHAÛO Amadou Mahtar M’Bow. Vì coâng cuoäc baûo veä, giöõ gìn, tu söûa vaø toân taïo di saûn vaên hoùa cuûa 1. thaønh phoá Hueá, UNESCO Press, 1981. Phan Thuaän An (1992). Kieán truùc Coá ñoâ Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 2. Phan Thanh Haûi (2009). “Quy hoaïch vaø kieán truùc Kinh thaønh Hueá”, Taïp chí Khaûo coå hoïc, 3. soá 4/2009. Thaùi Vaên Kieåm (1960). Coá ñoâ Hueá, Nha Vaên hoùa-Boä Quoác gia Giaùo duïc, Saøi Goøn. 4. Noäi Caùc trieàu Nguyeãn. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä. 5.
  19. 61 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (83). 2010 Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (2004). Ñaïi Nam thöïc luïc, baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nhaø xuaát 6. baûn Giaùo duïc, 10 taäp. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1909). Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, baûn Duy Taân naêm thöù 3, baûn 7. chöõ Haùn cuûa Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (2003). Ñaïi Nam lieät truyeän, baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb 8. Thuaän Hoùa, Hueá. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1917). Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä tuïc bieân, baûn in naêm 9. Khaûi Ñònh thöù 2, baûn chöõ Haùn cuûa Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá. Mai Khaéc ÖÙng (1993). Laêng cuûa Hoaøng ñeá Minh Maïng, Hoäi Söû hoïc Vieät Nam xuaát baûn. 10. Mai Khaéc ÖÙng (2004). Khieâm Laêng vaø vua Töï Ñöùc, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 11. Bulletin des Amis du Vieux Hueù (Taäp san Nhöõng ngöôøi baïn Coá ñoâ Hueá), baûn tieáng Phaùp, 12. 1914-1944. Döông Ñaïo Minh (1988). “Trung Hoa laêng moä khaùi luaän”, in trong Trung Quoác myõ thuaät toaøn 13. taäp, baûn chöõ Haùn, Trung Quoác myõ thuaät xuaát baûn xaõ xuaát baûn. TOÙM TAÉT Laêng moä hoaøng gia trieàu Nguyeãn laø moät trong nhöõng boä phaän quan troïng trong toång theå kieán truùc kinh ñoâ Hueá - Di saûn Vaên hoùa Theá giôùi ñöôïc UNESCO toân vinh töø naêm 1993. Noùi ñeán Hueá, ngöôøi ta khoâng chæ nghó ñeán thaønh trì, cung ñieän, ñaøn mieáu, chuøa quaùn maø coøn nghó ngay ñeán caùc khu laêng taåm roäng lôùn cuûa caùc vua Nguyeãn, nhöõng coâng trình kieán truùc ñaït ñeán ñænh cao cuûa ngheä thuaät truyeàn thoáng vaø söï haøi hoøa vôùi töï nhieân. Laø moät ñoái töôïng quan troïng nhö vaäy neân laêng taåm trieàu Nguyeãn ñaõ ñöôïc khoâng ít caùc nhaø nghieân cöùu töø xöa ñeán nay quan taâm, tìm hieåu. Hôn theá, vieäc nghieân cöùu veà laêng taåm hoaøng gia taïi Hueá coøn cung caáp nhöõng gôïi yù quan troïng cho vieäc tìm hieåu nghieân cöùu veà laêng taåm hoaøng gia cuûa caùc trieàu ñaïi tröôùc vaø moái quan heä giöõa caùc vuøng ñaát coù laêng taåm hoaøng gia vôùi caùc kinh ñoâ, nhaát laø kinh ñoâ Thaêng Long ngaøn naêm gaén lieàn vôùi caùc trieàu ñaïi Lyù, Traàn, Leâ... Baøi vieát naøy ñöa ra moät caùi nhìn toång quan veà laêng taåm hoaøng gia thôøi Nguyeãn, bao goàm töø thôøi caùc chuùa (1558-1775) ñeán thôøi caùc vua (1802-1945). Noäi dung baøi vieát goàm caùc phaàn: Lòch söû xaây döïng; Quy thöùc laêng taåm vaø vaät lieäu xaây döïng; Nghi thöùc tang leã vaø thôø cuùng; Töông ñoàng vaø dò bieät; Keát luaän. ABSTRACT ROYAL TOMBS OF THE NGUYEÃN DYNASTY IN HUEÁ Royal tombs of the Nguyeãn dynasty are an important part of Hueá’s architectural complex, a World Cultural Heritage recognized by UNESCO in 1993. Hueá is mentioned not only with the Royal Citadel, temples and pagodas, but also immense sites of the royal tombs, the architectural monuments reaching the peak of traditional art and the harmony with nature. Researchers have studied on the Royal Tombs during the Nguyeãn dynasty for their important architectural role. Moreover, the research of them provides important suggestions for doing research into royal tombs of previous dynasties and the relation between their location and the capital cities, especially Thaêng Long (the capital city of Flying Dragon) which connected closely with the dynasties of Lyù, Traàn and Leâ. This article presents an overview of the royal tombs during the Nguyeãn dynasty, including the periods of Nguyeãn lords (1558-1775) and Nguyeãn kings (1802-1945). The contents consist of five sub-titles: Construction history; Model and construction materials; Funeral and Worship Ceremonies; Similarities and Differences; Conclusion.
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2