Báo cáo nghiên cứu khoa học: "SỰ CẦN THIẾT CỦA HỆ THỐNG KIỂM TRA,GIÁM SÁT VIỆC TỔ CHỨC VÀ THỰC HIỆN QUYỀN LỰC NHÀ NƯỚC TRONG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN "

Chia sẻ: Nguyễn Phương Hà Linh Halinh | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:31

Thêm vào BST

Báo xấu

179
lượt xem 49
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền (NNPQ) xã hội chủ nghĩa (XHCN) của dân, do dân và vì dân ở Việt Nam hiện nay, việc nghiên cứu những vấn đề về hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước không chỉ có ý nghĩa chính trị – xã hội và pháp lý to lớn, mà còn có ý nghĩa khoa học – thực tiễn quan trọng trên các bình diện dưới đây.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học: "SỰ CẦN THIẾT CỦA HỆ THỐNG KIỂM TRA,GIÁM SÁT VIỆC TỔ CHỨC VÀ THỰC HIỆN QUYỀN LỰC NHÀ NƯỚC TRONG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN "

SỰ CẦN THIẾT CỦA HỆ THỐNG KIỂM TRA,GIÁM SÁT VIỆC TỔ CHỨC VÀ THỰC HIỆN QUYỀN LỰC NHÀ NƯỚC TRONG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN LÊ CẢM TSKH Luật ĐHQG Hà Nội I. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền (NNPQ) xã hội chủ nghĩa (XHCN) của dân, do dân và vì dân ở Việt Nam hiện nay, việc nghiên cứu những vấn đề về hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước không chỉ có ý nghĩa chính trị – xã hội và pháp lý to lớn, mà còn có ý nghĩa khoa học – thực tiễn quan trọng trên các bình diện dưới đây. Một là, kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ chính là một trong các yếu tố quan trọng đảm bảo thực sự và trên thực tế
hiệu quả của một loạt các nguyên tắc cơ bản được thừa nhận chung không thể thiếu được trong bất kỳ một nhà nước nào muốn được gọi là NNPQ (như: phân công quyền lực, tính tối thượng của luật trong các lĩnh vực hoạt động của nhà nước, tôn trọng và bảo vệ các quyền và tự do của con người, v.v…) Hai là, đảm bảo tốt trong thực tiễn các cơ chế pháp lý kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước sẽ chính là một hình thức thể hiện sự kiểm tra của xã hội công dân (XHCD) đối với hoạt động của bộ máy công quyền nói chung và của các công chức nhà nước nói riêng và để hạn chế, tiến tới loại trừ thói quan liêu, cửa quyền, tệ nạn tham nhũng, cũng như tình trạng vô pháp luật, góp phần củng cố pháp chế, bảo vệ một cách hữu hiệu các quyền và tự do của công dân. Ba là, bằng hoạt động thực tiễn và hữu hiệu của hệ thống kiểm tra và giám sát việc tổ chức và thực hiện
quyền lực nhà nước sẽ góp phần giúp cho nhà làm luật phát hiện ra các nhược điểm của hệ thống pháp luật hiện hành trong NNPQ để khắc phục và tiếp tục hoàn thiện nó (như: những điểm còn bất cập, chồng chéo hoặc chưa hợp lý của văn bản pháp luật nào đó hay là sự không phù hợp với thực tiễn hoặc sự tồn tại của các quy phạm pháp luật “chết” trong hệ thống pháp luật, v.v…). Và cuối cùng, bốn là, mặc dù việc nghiên cứu những vấn đề về hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước có tầm quan trọng như vậy, song cho đến nay trong khoa học pháp lý (KHPL) nước ta vẫn chưa có một công trình lý luận có tính chất chuyên khảo nào nghiên cứu một cách đồng bộ, tương đối có hệ thống và toàn diện những vấn đề đã nêu. 2. Như vậy, tất cả các bình diện được phân tích trên đây không những cho phép khẳng định tính cấp bách
và sự cần thiết của việc phân tích và lý giải để làm sáng tỏ về mặt lý luận những vấn đề về hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ nói chung, mà còn là lý do luận chứng cho việc lựa chọn tên gọi của bài viết nói riêng của chúng tôi. Tuy nhiên, do tính chất phức tạp, rộng lớn và nhiều khía cạnh của những vấn đề về hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước (vì ngay mỗi vấn đề hay mỗi chế định trong hệ thống này như chế định kiểm tra Hiến pháp, chế định giám sát của Quốc hội, chế định thanh tra nhà nước, chế định kiểm tra của Tòa án, vấn đề thanh tra chuyên ngành, v.v… cũng đều có thể trở thành một đối tượng nghiên cứu khoa học riêng biệt và được đề cập đến trong nhiều cuốn sách chuyên khảo khác nhau), nên trong bài viết này chúng tôi chỉ có thể cố gắng làm sáng tỏ về mặt lý luận những vấn đề nào mà theo quan điểm của chúng tôi là chủ yếu và quan trọng hơn cả liên quan đến sự cần thiết phải
có hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ. II. NỘI DUNG VẤN ĐỀ 1. Tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ có thể được hiểu là dạng hoạt động tổ chức – hành chính và pháp lý quan trọng nhất của bộ máy công quyền do Hiến pháp và các văn bản pháp luật khác quy định để sắp xếp, phân công và phối hợp thực hiện các chức năng theo thẩm quyền của các cơ quan nhà nước thuộc ba nhánh quyền lực (lập pháp, hành pháp và tư pháp) nhằm mục đích đưa các nguyên tắc cơ bản được thừa nhận chung của NNPQ vào đời sống thực tế. Chính vì vậy, việc tổ chức và thực hiện này không chỉ có ý nghĩa chính trị – xã hội, pháp lý – hành chính quan trọng, mà còn phải dựa trên những nguyên tắc cơ bản nhất định và cần tuân theo đúng các trình tự do luật định.
2. Việc nghiên cứu những vấn đề lý luận về tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong các quốc gia được coi là NNPQ trên thế giới cho phép khẳng định rằng, việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong bất kỳ quốc gia nào muốn được coi là NNPQ nhất thiết phải đảm bảo được những nguyên tắc cơ bản sau đây: a) Dựa trên các tư tưởng pháp lý tiến bộ của nền văn minh nhân loại – công bằng, nhân đạo, dân chủ và pháp chế, cũng như các nguyên tắc và các quy phạm được thừa nhận chung của pháp luật quốc tế; b) Tôn trọng và bảo vệ các quyền và tự do của con người như là các giá trị xã hội cao quý nhất; c) Chủ quyền của nhân dân; d) Tính tối thượng của luật trong các lĩnh vực hoạt động của bộ máy công quyền; đ) Phân công, phối hợp và chế ước của các cơ quan nhà nước tương ứng với ba nhánh quyền lực – lập pháp, hành pháp và tư pháp; e) Tính chuyên nghiệp của các công chức nhà nước và tính khoa học, tính hệ thống và sự đồng bộ của bộ máy công quyền.
3. Kinh nghiệm của các NNPQ trên thế giới, cũng như thực tiễn hoạt động của bộ máy nhà nước Việt Nam đã cho thấy một cách xác đáng và khách quan, có căn cứ và đảm bảo tính thuyết phục rằng: để cho việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ đạt được hiệu quả cao, thì nhất thiết phải có một hệ thống kiểm tra, giám sát được tổ chức khoa học. Chính vì vậy, trước khi bắt tay vào phân tích hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ là gì (?), cũng như các mối quan hệ của các bộ phận trong hệ thống đó ra sao (?), chúng ta cần phải nghiên cứu để trả lời cho được một trong những vấn đề cơ bản là: Tại sao trong NNPQ lại cần phải có hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước (?), hay nói một cách khác – Những nhu cầu tất yếu để lý giải cho việc phải có hệ thống đó là gì (?).
4. Xuất phát từ những nguyên tắc cơ bản của việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ, chúng ta có thể đưa ra định nghĩa khoa học của khái niệm Những nhu cầu tất yếu của sự cần thiết phải có hệ thống kiểm tra giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ là các đòi hỏi khách quan và chủ quan như là kết quả cuối cùng mà hoạt động của hệ thống ấy phải đạt được để đảm bảo cho việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước được tuân thủ theo đúng những nguyên tắc cơ bản của nó. 5. Như vậy, từ khái niệm này cho thấy, những nhu cầu tất yếu của sự cần thiết phải có hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ được chia thành hai nhóm – Khách quan và chủ quan – mà chúng ta sẽ lần lượt xem xét dưới đây. 6. Khái niệm về nhu cầu khách quan tất yếu của sự cần thiết phải có hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ
chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ để có thể được hiểu là đòi hỏi bên ngoài hệ thống ấy như là kết quả cuối cùng mà hoạt động của hệ thống ấy phải đạt được để đảm bảo cho việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước được tuân thủ theo đúng một số nguyên tắc cơ bản của nó. 7. Đối với việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ - đối tượng của hệ thống kiểm tra, giám sát - chúng ta có thể nhận thấy ba nhu cầu khách quan tất yếu mà hoạt động của hệ thống ấy phải đạt được là: a) Phải dựa trên các tư tưởng pháp lý tiến bộ của nền văn minh nhân loại – công bằng, nhân đạo, dân chủ và pháp chế, cũng như các nguyên tắc được thừa nhận chung của pháp luật quốc tế; b) Phải tôn trọng và bảo vệ các quyền và tự do của con người như là các giá trị xã hội cao quý nhất; c) Phải đảm bảo chủ quyền của nhân dân. Như vậy, dưới đây chúng ta sẽ lần lượt phân tích để thấy rõ nội dung,
bản chất và các đặc điểm cơ bản của ba nhu cầu khách quan tất yếu này. 8. Phải dựa trên các tư tưởng pháp lý tiến bộ của nền văn minh nhân loại – công bằng, nhân đạo, dân chủ và pháp chế, cũng như các nguyên tắc được thừa nhận chung của pháp luật quốc tế – là nhu cầu khách quan tất yếu đầu tiên để lý giải cho sự cần thiết phải có hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ. Bởi lẽ: - Công bằng, nhân đạo, dân chủ và pháp chế trước tiên là những ước mơ và sau đó là các giá trị tinh thần quý báu được thừa nhận chung của loài người mà các dân tộc đã giành được trong cuộc đấu tranh hàng thế kỷ để chống lại các chế độ bất công và bạo quyền, áp bức và độc tài, đồng thời các giá trị ấy với tính chất là các tư tưởng pháp lý tiến bộ đã trở thành những nền tảng chủ yếu cho việc xây dựng NNPQ và đến lượt mình, bất kỳ nhà nước nào muốn được coi là NNPQ
cũng có nghĩa vụ phải bảo vệ chúng. Mặt khác, đối với NNPQ, thì công bằng nhân đạo, dân chủ và pháp chế là các tiêu chuẩn, các đòi hỏi, đồng thời là những nguyên tắc được thừa nhận chung của pháp luật quốc tế, cũng như của pháp luật quốc gia muốn được coi là NNPQ và được thể hiện rõ trên ba bình diện chủ yếu của chính sách pháp luật – lập pháp, áp dụng pháp luật, giáo dục và tuyên truyền ý thức pháp luật cho các thành viên của XHCD. - Bằng hoạt động của hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ sẽ góp phần làm cho công bằng, nhân đạo, dân chủ và pháp chế: không chỉ thực sự trở thành các giá trị xã hội có liên quan chặt chẽ với pháp luật và các giá trị xã hội khác; mà còn là định hướng cơ bản đối với hoạt động thực tiễn của các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp trong NNPQ vì mục đích cao quý chung là lợi ích của toàn thể các thành viên trong
XHCD (chứ không phải chỉ là của một nhóm người, tổ chức, giai cấp hay tầng lớp xã hội riêng biệt “ăn trên, ngồi trốc” có đặc quyền đặc lợi nào). 9. Phải tôn trọng và bảo vệ các quyền và tự do của con người như là các giá trị xã hội cao quý nhất là nhu cầu khách quan tất yếu quan trọng nhất để lý giải cho sự cần thiết phải có hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ. Bởi lẽ: - Trong bất kỳ NNPQ nào việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước chính là nhằm thực hiện mục đích cao cả nhất – phục vụ cho XHCD, vì nếu như không có XHCD, thì cũng không thể có NNPQ. Một khi con người đã là thành viên của XHCD thì đồng thời cũng là công dân của NNPQ vì hai phạm trù chính trị – pháp lý “XHCD” và “NNPQ” là không thể tách rời, chúng luôn có mối quan hệ hữu cơ và chặt chẽ, tương hỗ và bổ sung cho nhau.
- Các quyền và tự do của con người không chỉ là các giá trị tinh thần cao quý nhất được thừa nhận chung của nền văn minh nhân loại, có những cội nguồn xã hội, đạo đức và tư tưởng từ rất lâu đời trong quá trình phát triển của lịch sử hàng nghìn năm qua, mà chúng còn là khát vọng, ước mơ và lý tưởng của các dân tộc trên toàn thế giới trong cuộc đấu tranh lâu dài và bền bỉ để chống lại bất kỳ chế độ bất công và tàn bạo, chuyên chế và cực quyền nào. Mặt khác, NNPQ được hình thành là để bảo vệ các quyền và tự do của con người – để phục vụ XHCD, nó (NNPQ) chỉ có thể phát triển, tồn tại và ổn định trong một XHCD. - Bằng hoạt động của hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ sẽ không chỉ đảm bảo cho sự an toàn của các quyền và tự do của con người tránh khỏi nguy cơ độc đoán, tùy tiện và lạm dụng quyền lực nhà nước từ phía các quan chức của bộ máy công quyền, mà còn
góp phần làm cho sự tôn trọng và bảo vệ các quyền và tự do của con người – sự ghi nhận về mặt lập pháp, sự tuân thủ về mặt hành pháp và sự bảo vệ về mặt tư pháp các quyền và tự do của con người bằng các cơ chế pháp lý hữu hiệu trong thực tiễn – thực sự là một trong những nhiệm vụ, chức năng và phương hướng hoạt động thường xuyên của NNPQ. - Bằng hoạt động của hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ: a) sẽ tạo điều kiện thuận lợi và động lực tinh thần rất quan trọng đảm bảo cho sự hình thành, phát triển và ổn định của nền kinh tế thị trường tự do – hạ tầng cơ sở chính tạo nên những giá trị vật chất của XHCD và NNPQ như là những giá trị tinh thần của nền văn minh nhân loại; b) góp phần giải quyết tốt mối quan hệ giữa NNPQ và địa vị pháp lý của cá nhân trong XHCD, vì giải quyết mối quan hệ này suy cho cùng chính là giải quyết mối quan hệ vô cùng
phức tạp và đa dạng giữa hai bên – một bên là quyền lực nhà nước, và bên kia là các quyền và tự do của công dân, để làm sao xác lập cho được mối quan hệ hài hòa và bình đẳng về các quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm pháp lý của hai bên đối với nhau, nhằm loại trừ xu hướng vô chính phủ từ phía công dân, cũng như nguy cơ tùy tiện và độc đoán từ phía quyền lực nhà nước. 10. Phải đảm bảo chủ quyền của nhân dân là nhu cầu khách quan tất yếu quan trọng để lý giải cho sự cần thiết phải có hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ. Bởi lẽ: - Với bản chất nhân đạo, dân chủ và tiến bộ của NNPQ nên trong nhà nước ấy chủ quyền của nhân dân là hình thức thể hiện cao nhất của dân chủ – quyền lực thực sự của nhân dân, sợi chỉ đỏ xuyên suốt toàn bộ quá trình tổ chức bộ máy công quyền và
phối hợp hoạt động của các cơ quan quyền lực nhà nước. Quyền lực nhà nước trong NNPQ là thống nhất vì nguồn gốc của nó chỉ là một và là duy nhất - nhân dân, nhưng nó được thực hiện trên nguyên tắc phân công quyền lực. - Bằng hoạt động của hệ thống kiểm tra giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ: a) sẽ làm cho tính công khai và dân chủ của nguyên tắc phân công quyền lực tạo ra được các cơ chế pháp lý hữu hiệu để ý chí và quyền lực của nhân dân được biến thành hiện thực trong cuộc sống (như các quyền và tự do của công dân được đảm bảo, chế định trưng cầu dân ý đối với các vấn đề của nhà nước được áp dụng rộng rãi, nhân dân trực tiếp bầu nguyên thủ quốc gia, v.v…); b) sẽ giúp cho nhân dân thấy r õ mức độ dân chủ trong việc thực hiện các quy phạm hiến định liên quan đến nguyên tắc chủ quyền trong Hiến pháp Việt Nam năm 1992 sửa đổi (như: đoạn 1
Điều 2 ghi nhận về “Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân”, Điều 3 về “không ngừng phát huy quyền làm chủ của nhân dân”, Điều 8 về “phải tôn trọng nhân dân, tận tụy phục vụ nhân dân, liên hệ chặt chẽ với nhân dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự giám sát của nhân dân”, v.v…). - Chính thực tiễn sinh động của các nước văn minh và phát triển cao trên thế giới đã chứng minh một cách xác đáng rằng, bằng hệ thống kiểm tra giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước sẽ hỗ trợ tích cực cho nguyên tắc chủ quyền của nhân dân trong NNPQ được đảm bảo thực sự, bên cạnh đó còn có hai nguyên nhân cơ bản và quan trọng khác là: a) đại đa số các quan chức của bộ máy NNPQ thường nhận thức được rằng, con người, các quyền và tự do của nó là những giá trị xã hội cao quý nhất nên cần phải tôn trọng và bảo vệ chúng, chủ quyền của nhân
dân bao giờ cũng cao hơn chủ quyền của nhà nước, nhà nước là công cụ để bảo vệ pháp luật và không thể đứng trên mà phải đứng dưới pháp luật, v.v…; b) NNPQ thường có cơ chế pháp lý hữu hiệu để đảm bảo thực sự chủ quyền của nhân dân, hạn chế đến mức thấp nhất những mầm mống sinh ra tệ nạn tham nhũng, đồng thời xử lý kiên quyết nhằm loại trừ ra khỏi bộ máy Nhà nước những phần tử tham nhũng, có chế định kiểm tra Hiến pháp, có Luật khiếu nại đến Tòa án các hành vi và quyết định của các cơ quan Nhà nước hoặc các quan chức Nhà nước gây thiệt hại cho các quyền, tự do và lợi ích hợp pháp của công dân, v.v…). 11. Khái niệm nhu cầu chủ quan tất yếu của sự cần thiết phải có hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ có thể được hiểu là đòi hỏi bên trong (nội tại) hệ thống ấy như là kết quả cuối cùng mà hoạt động của hệ thống
ấy phải đạt được để đảm bảo cho việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước được tuân thủ theo đúng một số nguyên tắc cơ bản của nó. 12. Xuất phát từ những nguyên tắc cơ bản của việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ chúng ta có thể nhận thấy ba nhu cầu chủ quan tất yếu của sự cần thiết phải có hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước mà hoạt động của hệ thống ấy phải đạt được là: a) Phải đảm bảo tính tối thượng của luật trong các lĩnh vực hoạt động của nhà nước; đ) Phải đảm bảo sự phân công, phối hợp và chế ước của các cơ quan nhà nước tương ứng với ba nhánh quyền lực – lập pháp, hành pháp và tư pháp; e) Phải đảm bảo tính chuyên nghiệp của các công chức và tính khoa học, hệ thống và đồng bộ của bộ máy nhà nước. Như vậy, dưới đây chúng ta sẽ lần lượt phân tích để thấy rõ nội dung,
bản chất và các đặc điểm cơ bản của ba nhu cầu khách quan tất yếu này. 13. Phải đảm bảo tính tối thượng của luật trong các lĩnh vực hoạt động của bộ máy công quyền là nhu cầu chủ quan rất quan trọng để lý giải cho sự cần thiết phải có một hệ thống kiểm tra, giám sát việc tổ chức và thực hiện quyền lực nhà nước trong NNPQ. Bởi lẽ: - Đối với NNPQ, luật (mà trước hết là Hiến pháp với tính chất là Luật cơ bản của nhà nước) chứ không thể là văn bản nào khác, phải là tối thượng trong các lĩnh vực hoạt động thực tiễn của nó; đồng thời tất cả các cơ quan nhà nước và các quan chức của bộ máy công quyền từ trung ương (TW) đến các địa phương phải thực sự coi các quy định của luật là “linh hồn”, là cuốn cẩm nang quan trọng nhất để định hướng khi thừa hành công vụ.