Báo cáo tổng hợp phòng chống tai nạn thương tích trẻ em ở Việt Nam

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:96

Thêm vào BST

Báo xấu

134
lượt xem 23
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mặc dù đạt được nhiều thành tựu lớn trong việc cải thiện tình trạng sức khỏe và dinh dưỡng của trẻ em trong những thập qua, Việt Nam hiện vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức trong việc giải quyết vấn đề suy dinh dưỡng và đặc biệt là vấn đề còi cọc ở trẻ em.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo tổng hợp phòng chống tai nạn thương tích trẻ em ở Việt Nam

BOÄ LAO ÑOÄNG - THÖÔNG BINH VAØ XAÕ HOÄI unite for chidren BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM
2
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Lôøi caûm ôn Chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn söï giuùp ñôõ cuûa UNICEF Vieät Nam vaø Boä Lao ñoäng - Thöông binh - Xaõ hoäi trong quaù trình bieân soaïn baùo caùo naøy. Chuùng toâi cuõng göûi lôøi caûm ôn ñeán nhöõng toå chöùc ñaõ nhaän lôøi tham gia phoûng vaán cung caáp thoâng tin cho baùo caùo. Trong ñoù bao goàm Boä Lao ñoäng-Thöông binh- Xaõ hoäi, Boä Y teá, Hoäi Phuï nöõ, Ñoaøn Thanh nieân, Quyõ Nhi ñoàng Lieân hôïp quoác, Toå chöùc Y teá Theá giôùi, Quyõ Phoøng choáng thöông vong chaâu AÙ, Hoäi chöõ thaäp ñoû Vieät Nam, Toå chöùc Counterpart International, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng Coäng, Vieän Boûng quoác gia vaø Beänh vieän Vieät Ñöùc. Chuùng toâi cuõng caûm ôn Katrina Lane veà söï hoã trôï cuûa coâ trong vieäc hoaøn thaønh baùo caùo naøy. Soufiane Boufous, Maria Ali, Nguyeãn Troïng Haø, Mark Stevenson, Rebecca Ivers, Hoà Thò Hieàn, Phaïm Vieät Cöôøng 3
4
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Muïc luïc Lôøi caûm ôn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 Toùm taét . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Giôùi thieäu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Taøi lieäu tham khaûo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Chöông 1. Tai naïn thöông tích treû em ôû Vieät Nam . . . . . . . . . . . . . .15 1. Giôùi thieäu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 2. Caùc ñaëc ñieåm cuûa tai naïn thöông tích treû em ôû Vieät Nam . . . . . . . . . . . . . .17 Yeáu toá lieân quan ñeán treû: tuoåi vaø giôùi tính . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Yeáu toá ñòa ñieåm vaø moâi tröôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Tình traïng kinh teá xaõ hoäi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Tieáp caän vôùi chaêm soùc y teá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 3. Nguyeân taéc phoøng choáng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Thay ñoåi moâi tröôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Thay ñoåi saûn phaåm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Luaät phaùp vaø thi haønh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Taêng cöôøng söû duïng caùc thieát bò an toaøn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Thaêm hoä gia ñình coù treû nhoû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Can thieäp döïa vaøo coäng ñoàng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Giaùo duïc vaø taêng cöôøng kyõ naêng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 4. Keát luaän . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 5. Taøi lieäu tham khaûo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 Chöông 2. Ñuoái nöôùc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 1. Giôùi thieäu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 2. Dòch teã hoïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 3. Yeáu toá nguy cô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Yeáu toá lieân quan ñeán treû: yeáu toá phaùt trieån vaø haønh vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Yeáu toá nguy cô lieân quan ñeán taùc nhaân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Yeáu toá moâi tröôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Tình traïng kinh teá xaõ hoäi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 4. Bieän phaùp can thieäp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 5. Keát luaän vaø khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 Khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 6. Taøi lieäu tham khaûo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Chöông 3: Tai naïn giao thoâng ñöôøng boä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 1. Giôùi thieäu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 2. Dòch teã hoïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 5
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM 3. Yeáu toá nguy cô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 Yeáu toá lieân quan ñeán treû: yeáu toá phaùt trieån vaø haønh vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 Yeáu toá lieân quan ñeán phöông tieän . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Yeáu toá moâi tröôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Tình traïng kinh teá xaõ hoäi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 4. Bieän phaùp can thieäp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Bieän phaùp kyõ thuaät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Luaät phaùp vaø thi haønh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Giaùo duïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Döï phoøng caáp hai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 5. Keát luaän vaø khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 6. Taøi lieäu tham khaûo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Chöông 4 Ngoä ñoäc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 1. Giôùi thieäu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 2. Dòch teã hoïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 3. Yeáu toá nguy cô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Yeáu toá lieân quan ñeán treû: tuoåi vaø giôùi tính . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Ñaëc ñieåm cuûa caùc chaát gaây ngoä ñoäc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 Tieáp caän ñieàu trò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 Tình traïng kinh teá xaõ hoäi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 4. Bieän phaùp can thieäp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Luaät phaùp vaø thi haønh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Bieän phaùp kyõ thuaät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 Giaùo duïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 Döï phoøng caáp hai vaø quaûn lyù caùc tröôøng hôïp ngoä ñoäc ôû treû em . . . . . . . . .57 5. Keát luaän vaø khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 Khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 6. Taøi lieäu tham khaûo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 Chöông 5. Ñoäng vaät caén . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 1. Giôùi thieäu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 2. Dòch teã hoïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 3. Yeáu toá nguy cô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Yeáu toá lieân quan ñeán treû: tuoåi vaø giôùi tính . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Tieáp xuùc vaø hoaøn caûnh xaûy ra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 Ñaëc ñieåm ñoäng vaät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 6
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM 4. Bieän phaùp can thieäp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Giaùo duïc treû em, cha meï treû vaø chuû sôû höõu ñoäng vaät . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Döï phoøng caáp hai: Ñieàu trò khi bò caén vaø vaccine phoøng daïi . . . . . . . . . . . . . .66 Hoaït ñoäng döï phoøng ôû ñoäng vaät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 5. Keát luaän vaø khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 6. Taøi lieäu tham khaûo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Chöông 6: Ngaõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 1. Giôùi thieäu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 2. Dòch teã hoïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 3. Yeáu toá nguy cô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Yeáu toá nguy cô lieân quan ñeán treû: yeáu toá phaùt trieån vaø haønh vi . . . . . . . . . . .73 Yeáu toá taùc nhaân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Yeáu toá moâi tröôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Tình traïng kinh teá xaõ hoäi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 4. Caùc bieän phaùp can thieäp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 5. Keát luaän vaø khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 6. Taøi lieäu tham khaûo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Chöông 7. Boûng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 1. Giôùi thieäu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 2. Dòch teã hoïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 3. Yeáu toá nguy cô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Yeáu toá nguy cô lieân quan ñeán treû: caùc yeáu toá phaùt trieån vaø haønh vi . . . . . . .80 Yeáu toá lieân quan ñeán taùc nhaân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 Yeáu toá moâi tröôøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 Tình traïng kinh teá xaõ hoäi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 4. Bieän phaùp can thieäp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 5. Keát luaän vaø khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 Khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 6. Taøi lieäu tham khaûo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86 Chöông 8. Keát luaän vaø khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 1. Khuyeán nghò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 2. Keát luaän . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 7
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Caùc chöõ vieát taét AIPF Quyõ Phoøng choáng thöông vong chaâu AÙ BLÑTBXH Boä Lao ñoäng - Thöông binh - Xaõ hoäi BYT Boä Y teá CI Toå chöùc Counterpart International CTÑ Chöõ thaäp ñoû ÑHYTCC Ñaïi hoïc Y teá coâng coäng LHQ Lieân hôïp quoác NGO Toå chöùc phi chính phuû PVS Phoûng vaán saâu TASC Lieân minh vì an toaøn treû em TCYTTG Toå chöùc Y teá theá giôùi TNGT Tai naïn giao thoâng UNICEF Quyõ nhi ñoàng lieân hôïp quoác VMIS Ñieàu tra chaán thöông lieân tröôøng Vieät Nam 8
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Toùm taét Tai naïn thöông tích treû em laø moät vaán ñeà y teá coâng coäng nghieâm troïng treân toaøn theá giôùi. Söï phaùt trieån kinh teá vaø xaõ hoäi nhanh choùng ôû Vieät Nam trong hai thaäp kyû gaàn ñaây ñaõ goùp phaàn laøm cho vaán ñeà tai naïn thöông tích ngaøy caøng nghieâm troïng, nhö laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chuû yeáu daãn ñeán töû vong vaø taøn taät, nhaát laø ôû treû em. Tai naïn thöông tích treû em ôû Vieät Nam Chæ rieâng trong naêm 2007 ñaõ coù 7.894 treû em vaø ngöôøi chöa thaønh nieân tuoåi töø 0-19 bò töû vong do tai naïn thöông tích. Nhöõng nguyeân nhaân tai naïn chuû yeáu gaây töû vong ôû Vieät Nam goàm ñuoái nöôùc, tai naïn giao thoâng, ngoä ñoäc, ngaõ, boûng vaø ñoäng vaät caén. Nhöõng nguyeân nhaân tai naïn thöông tích khoâng gaây töû vong goàm ngaõ, tai naïn giao thoâng, ñoäng vaät caén, vaät saéc nhoïn vaø boûng. Cuõng gioáng nhö nhöõng nöôùc coù thu nhaäp thaáp vaø trung bình khaùc, nhöõng yeáu toá quan troïng lieân quan ñeán khaû naêng xaûy ra tai naïn thöông tích laø tuoåi, giôùi tính, moâi tröôøng nguy hieåm, tình traïng kinh teá xaõ hoäi, yeáu toá thöôøng coù moái lieân heä vôùi nhaän thöùc haïn cheá veà nguy cô vaø giaùm saùt ñoái vôùi treû; vaø tình traïng ñöôïc tieáp caän vôùi caùc dòch vuï chaêm soùc söùc khoûe, ñieån hình laø dòch vuï caáp cöùu vaø chaêm soùc tröôùc vieän. Baèng chöùng ôû caùc nöôùc cho thaáy taát caû caùc loaïi tai naïn thöông tích treû em ñeàu coù theå phoøng choáng. Chieán löôïc can thieäp caàn döïa treân söï keát hôïp cuûa nhieàu bieän phaùp nhö giaùo duïc vaø ñaøo taïo, phaùp luaät vaø thöïc thi, thay ñoåi moâi tröôøng, taêng cöôøng söû duïng saûn phaåm vaø thieát bò an toaøn. Ñaây ñöôïc coi laø chieán löôïc thaønh coâng trong vieäc giaûm thieåu gaùnh naëng do tai naïn thöông tích ôû treû em. Phoøng choáng tai naïn thöông tích ôû Vieät Nam: nhöõng thaønh quaû vaø thaùch thöùc Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh coâng trong vieäc phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em trong thaäp kyû vöøa qua. Chæ trong moät thôøi gian ngaén, nhôø vaøo caùc chieán dòch truyeàn thoâng, tai naïn thöông tích ñaõ ñöôïc ñöa vaøo chöông trình haønh ñoäng cuûa nhieàu boä ban ngaønh. Ñaùng chuù yù, nhieàu thaønh vieân trong coäng ñoàng cuõng ñaõ nhaän thöùc ñöôïc nhöõng nguy cô tai naïn thöông tích ñoái vôùi con em cuûa mình vaø thaáy ñöôïc söï caàn thieát phaûi haønh ñoäng ñeå phoøng choáng. Chính saùch Quoác gia veà Phoøng choáng tai naïn thöông tích naêm 2001 laø cô sôû quan troïng ñeå ñöa ra nhöõng thay ñoåi phaùp lyù hoã trôï cho nhöõng noã löïc phoøng choáng ôû Vieät Nam. Moät trong nhöõng ví duï ñieån hình cho nhöõng thay ñoåi naøy ñoù laø quy ñònh ñöôïc ban haønh naêm 2007, trong ñoù yeâu caàu baét buoäc phaûi ñoäi muõ baûo hieåm khi ngoài treân xe maùy ñoái vôùi caû ngöôøi ñieàu khieån vaø ngöôøi ngoài sau treân taát caû caùc tuyeán ñöôøng. Tuy nhieân, coâng taùc phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em ôû Vieät Nam vaãn ñang ñoái maët vôùi raát nhieàu thaùch thöùc khaùc. Hieän nay, nhieàu chính saùch hay luaät phaùp veà phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em hieän chöa coù hoaëc keùm hieäu löïc thöïc thi nhö nhöõng quy ñònh veà tieâu chuaån ñoái vôùi muõ baûo hieåm daønh cho treû em, quy ñònh ñoùng goùi döôïc phaåm, saûn phaåm an toaøn ñoái vôùi treû, thieát bò noåi caù nhaân. Moät soá thaùch thöùc khaùc ñoù laø söï phoái hôïp giöõa nhöõng beân lieân quan trong hoaït ñoäng phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em, haïn cheá veà caùc nguoàn soá lieäu ñaëc bieät laø soá lieäu veà tình hình maéc tai naïn thöông tích, haïn cheá veà naêng löïc nghieân cöùu, heä thoáng caáp cöùu vaø chaêm soùc tröôùc vieän keùm hieäu quaû. 9
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Khuyeán nghò Ñeå coù theå giaûm thieåu gaùnh naëng tai naïn thöông tích ôû treû em, Vieät Nam caàn: - Xaây döïng moät Keá hoaïch haønh ñoäng toaøn dieän veà phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em goàm ban haønh luaät, thi haønh luaät vaø thay ñoåi moâi tröôøng ñeå hoã trôï caùc chieán dòch giaùo duïc vaø naâng cao nhaän thöùc coäng ñoàng hieän nay. Keá hoaïch naøy caàn ñöôïc loàng gheùp vaøo chieán löôïc quoác gia toaøn dieän vì söï soáng coøn vaø phaùt trieån treû em - Taêng cöôøng phoái hôïp cuûa caùc boä ngaønh trong caùc noã löïc veà phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em. - Naâng cao chaát löôïng thu thaäp thoâng tin veà tình hình tai naïn thöông tích tích treû em (soá maéc, töû vong) ñeå ño löôøng chính xaùc quy moâ cuûa vaán ñeà tai naïn thöông tích treû em vaø laøm cô sôû cho vieäc laäp keá hoaïch cho caùc chöông trình vaø dòch vuï caàn thieát. - Hoã trôï caùc nghieân cöùu phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em, ñaëc bieät laø ñaùnh giaù hieäu quaû cuûa caùc chöông trình phoøng choáng, vaø caùc qui ñinh lieân quan ñeán an toaøn cuûa treû em. - Taêng cöôøng tieáp caän dòch vuï tö vaán vaø y teá veà phoøng choáng tai naïn thöông tích, ñaëc bieät laø cöùu thöông vaø chaêm soùc tröôùc vieän. - Tieáp tuïc trieån khai vieäc naâng cao nhaän thöùc cuûa coâng chuùng vaø huy ñoäng söï öùng phoù cuûa coäng ñoäng veà phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em. 10
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Giôùi thieäu Treân toaøn theá giôùi, tai naïn thöông tích treû em laø vaán ñeà y teá coâng coäng vaø vaán ñeà cuûa söï phaùt trieån. Öôùc tính moãi naêm treân theá giôùi coù khoaûng 830.000 treû töû vong do tai naïn thöông tích khoâng chuû ñònh, töông ñöông vôùi khoaûng 2.000 treû töû vong trong moät ngaøy (Peden, 2008). Nguyeân nhaân tai naïn thöông tích gaây töû vong haøng ñaàu ôû treû em laø tai naïn giao thoâng ñöôøng boä (260.000 tröôøng hôïp/naêm), ñuoái nöôùc (175.000 tröôøng hôïp/naêm), boûng (96.000 tröôøng hôïp/naêm) vaø ngaõ (47.000 tröôøng hôïp/naêm) (TCYTTG, 2008). Tuy nhieân, thöïc traïng töû vong naøy chæ laø phaàn noåi cuûa taûng baêng gaùnh naëng beänh taät do tai naïn thöông tích ôû treû em, vì vaãn coù haøng chuïc trieäu tröôøng hôïp khaùc phaûi nhaäp vieän do tai naïn thöông tích vaø thöôøng ñeå laïi nhöõng haäu quaû laâu daøi veà söùc khoûe vaø taâm lyù, hay thaäm chí laø nhöõng khuyeát taät suoát ñôøi (TCYTTG, 2008). Taùc ñoäng cuûa tai naïn thöông tích ñoái vôùi treû, gia ñình cuûa treû vaø coäng ñoàng quaû thöïc laø raát lôùn. Töø nhöõng naêm 1970, töû vong ôû treû em do caùc nguyeân nhaân lieân quan ñeán tai naïn thöông tích ñaõ giaûm ôû caùc nöôùc coù thu nhaäp cao nhôø nhöõng noã löïc phoøng choáng thaønh coâng. Trong khi ñoù, ôû nöôùc ñang phaùt trieån, gaùnh naëng beänh taät do tai naïn thöông tích ñang ngaøy caøng taêng leân do gaùnh naëng cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang daàn giaûm xuoáng (Howe vaø coäng söï, 2006). Moät nghieân cöùu tieán haønh taïi Bangladesh, Trung Quoác, Philippines, Thaùi Lan vaø Vieät Nam cho thaáy tai naïn thöông tích laø nguyeân nhaân töû vong haøng ñaàu ôû treû töø 1 tuoåi trôû leân ôû taát caû caùc quoác gia ñieàu tra (Linnan vaø coäng söï, 2007). Nghieân cöùu cho thaáy, trong khi ôû caùc nöôùc phaùt trieån chæ döôùi 135 treû töû vong do tai naïn thöông tích treân 100.000 treû ñöôïc sinh ra, thì con soá naøy ôû caùc nöôùc Ñoâng AÙ ñöôïc ñieàu tra leân ñeán hôn 1.000 (Linnan vaø coäng söï, 2007). Nghieân cöùu naøy cuõng chæ ra raèng vôùi moãi tröôøng hôïp töû vong do tai naïn thöông tích ôû treû döôùi 18 tuoåi, thì coù 12 treû caàn phaûi nhaâp vieän hoaëc ñeå laïi khuyeát taät vónh vieãn vaø 34 treû caàn chaêm soùc y teá hoaëc phaûi nghæ hoïc, nghæ laøm do tai naïn thöông tích (Linnan vaø coäng söï, 2007). ÔÛ Vieät Nam, moät quoác gia vôùi 86 trieäu daân trong ñoù khoaûng 34% laø ngöôøi döôùi 18 tuoåi (Toång cuïc Daân soá vaø Keá hoaïch hoùa gia ñình, 2009), tai naïn thöông tích treû em ngaøy caøng taêng vaø ñang trôû thaønh moät vaán ñeà y teá coâng coäng, nhaát laø töø khi baét ñaàu thôøi kyø môû cöûa töø naêm 1986, thôøi kyø Ñoåi Môùi. Taùc ñoäng cuûa nhöõng thay ñoåi veà kinh teá-xaõ hoäi vaø phaùt trieån ôû Vieät Nam coù moái lieân quan roõ reät ñoái vôùi tình traïng tai naïn giao thoâng, vôùi soá vuï taêng gaáp 4 laàn trong voøng 10 naêm töø khi baét ñaàu thôøi kyø Ñoåi Môùi (Thaønh vaø coäng söï, 2005). Hieän nay, ôû Vieät Nam, tai naïn thöông tích laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân haøng ñaàu gaây töû vong ôû treû döôùi 18 tuoåi (Höông vaø coäng söï, 2008). Chæ rieâng trong naêm 2007 ñaõ coù 7.894 treû em vaø ngöôøi chöa thaønh nieân tuoåi töø 0-19 bò töû vong do tai naïn thöông tích. Nhieàu soâng suoái vaø ao hoà, laø nôi treû thöôøng vui chôi, cuøng vôùi tình traïng thöôøng xuyeân baõo luõ, laø nhöõng ñaëc ñieåm khieán cho tæ leä töû vong do ñuoái nöôùc ôû treû em Vieät Nam luoân ôû möùc cao. Caùc nguyeân nhaân tai naïn thöông tích khaùc cuõng coù tæ leä maéc vaø töû vong cao ôû treû em bao goàm ngaõ, boûng, ngoä ñoäc vaø ñoäng vaät caén (Linnan vaø coäng söï, 2003; Nguyeãn vaø coäng söï, 2009). Ngoaøi ra, taïi moät soá tænh bò aûnh höôûng traàm troïng bôûi bom mìn coøn soùt laïi sau chieán tranh thì treû em coøn bò thöông do bom mìn vaø vaät noå. Baùo caùo naøy ñöa ra caùi nhìn toång theå veà gaùnh naëng tai naïn thöông tích treû em, xem xeùt caùc chieán löôïc phoøng choáng, vaø ñöa ra nhöõng khuyeán nghò cho caùc vaán ñeà lieân quan ñeán phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em ôû Vieät Nam. Baùo caùo seõ trình baøy keát quaû toång hôïp töø caùc nghieân cöùu, vaên baûn chính saùch vaø baùo caùo töø caùc nguoàn khaùc nhau, bao goàm caùc toå chöùc chính phuû, caùc toå chöùc nghieân cöùu vaø caùc toå chöùc phi chính phuû (NGOs). Baùo caùo cuõng söû duïng nhöõng thoâng tin töø nhöõng cuoäc phoûng vaán caùc beân lieân quan phuø hôïp ñeå coù nhöõng thoâng tin veà caùc hoaït ñoäng phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em, vaø minh hoïa nhöõng taùc ñoäng cuûa tai naïn thöông tích treû em taïi Vieät Nam. Caùc toå chöùc 11
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM ñöôïc phoûng vaán goàm: Boä Y teá, Boä Lao ñoäng - Thöông binh - Xaõ hoäi, Hoäi Phuï nöõ, Ñoaøn Thanh nieân, Quyõ Nhi ñoàng Lieân hôïp quoác (UNICEF), Toå chöùc Y teá Theá giôùi (TCYTTG), Quyõ phoøng choáng thöông vong chaâu AÙ (AIPF), Hoäi chöõ thaäp ñoû Vieät Nam, Toå chöùc Counterpart International, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng Coäng (ÑH YTCC), Vieän boûng quoác gia vaø Beänh vieän Vieät Ñöùc. Baùo caùo naøy seõ taäp trung phaân tích caùc tai naïn thöông tích khoâng chuû ñònh ôû treû döôùi 18 tuoåi theo Coâng öôùc quoác teá veà Quyeàn treû em bao goàm caû nhoùm treû döôùi 16 theo Luaät Baûo veä vaø chaêm soùc treû em Vieät Nam. Tuy nhieân, moät soá taøi lieäu tham khaûo söû duïng caùc möùc tuoåi khaùc (döôùi 20 hoaëc döôùi 19) vaø cuõng ñöôïc neâu roõ khi trình baøy. Baùo caùo goàm 7 chöông. Chöông 1 cung caáp nhöõng thoâng tin chung veà tình hình dòch teã hoïc cuûa vaán ñeà ôû Vieät Nam vaø so saùnh vôùi caùc quoác gia khaùc treân theá giôùi. Chöông naøy cuõng seõ ñöa ra caùi nhìn chung veà caùc nguyeân taéc phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em vaø nhöõng ví duï veà chöông trình phoøng choáng tai naïn thöông tích vaø möùc ñoä phuø hôïp vôùi boái caûnh cuûa Vieät Nam. Chöông 2 ñeán chöông 7 seõ trình baøy 6 loaïi nguyeân nhaân tai naïn thöông tích chính ôû treû em Vieät Nam: ñuoái nöôùc, tai naïn giao thoâng, boûng, ngaõ, ngoä ñoäc vaø ñoäng vaät caén. Moãi chöông naøy seõ thaûo luaän veà gaùnh naëng beänh taät vaø töû vong, caùc yeáu toá nguy cô, chöông trình phoøng choáng phuø hôïp vaø khuyeán nghò nhöõng chieán löôïc phuø hôïp nhaát ôû Vieät Nam. Chöông 8 seõ toång hôïp nhöõng ñieåm chính ñöôïc neâu trong nhöõng chöông tröôùc ñoù vaø ñöa ra nhöõng khuyeán nghò cho caùc vaán ñeà lieân quan ñeán phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em ôû Vieät Nam. 12
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Taøi lieäu tham khaûo - Howe LD, Huttly SRA, Abramsky T. Risk factors for injuries in young children in four devel- oping countries: the Young Lives Study. Tropical Medicine and International Health 2006; 11(10):1557-1566. - Huong NT, Tub NT, Morita S, Sakamoto J. Injury and pre-hospital trauma care in Hanoi, Viet Nam. Injury, International Journal of the Care of the Injured 2008;39:1026-1033. - Linnan MJ, Pham CV, Le LC, Le PN, Le AV. Report to UNICEF on the Viet Nam Multi-cen- ter Injury Survey. Hanoi, Hanoi School of Public Health, 2003. - Linnan MJ, et al., Child Mortality and Injury in Asia: Policy and programme implications, Innocenti Working Paper 2007-07, Special Series on Child Injury No. 4, UNICEF Innocenti Research Centre, Florence, 2007. - Nguyen TH, Pham VC, La NQ, Nguyen TQ, Nguyen TN, Le TKA, MD, Du HD, Nguyen YV, Pham CT. Injury and associated factors among children less than 18 years of age in Hai Duong, Hai Phong, Quang Tri, Thua Thien Hue, Can Tho and Dong Thap, 2008. Hanoi: UNICEF, Hanoi school of Public, Ministry of Health, 2009. - Peden M, Oyegbite K, Ozanne-Smith J, Hyder Adnan A, Branche C, Rahman AKM F, Rivara F, et al. World report on child injury prevention. Geneva: WHO and UNICEF, 2008. - Population Reference Bureau. Viet Nam, Demographic & Health Highlights. http://www.prb.org/Countries/Viet Nam.aspx accessed August 2009. - Thanh NX, Hang HM, Chuc NT, Byass P, Lindholm L. Does poverty lead to non-fatal unin- tentional injuries in rural Viet Nam?\International Journal of Injury Control and Safety Promotion, Vol. 12, No. 1, March 2005, 31-37. - WHO (2008), Global Burden of Disease: 2004 update 13
14
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Chöông 1. Tai naïn thöông tích treû em ôû Vieät Nam 1. Giôùi thieäu Töø khi baét ñaàu thôøi kyø kinh teá thò tröôøng (Ñoåi Môùi) ôû Vieät Nam vaøo naêm 1986, keùo theo nhöõng thay ñoåi veà kinh teá vaø xaõ hoäi, ñaõ coù nhöõng thay ñoåi lôùn veà xu höôùng beänh taät nhö söï giaûm xuoáng nhanh choùng cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm vaø söï gia taêng ngaøy caøng lôùn cuûa caùc beänh khoâng truyeàn nhieãm vaø tai naïn thöông tích. Maëc duø coøn coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh veà soá lieäu ñeå coù theå ñöa ra moät böùc tranh veà quy moâ ñaày ñuû cuûa vaán ñeà tai naïn thöông tích ôû caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp, caùc thoâng tin hieän nay cuõng ñuû ñeå nhaän ra raèng tai naïn thöông tích laø moät vaán ñeà ñeà y teá coâng coäng quan troïng ôû Vieät Nam vaø caàn phaûi xaây döïng vaø trieån khai caùc chieán löôïc ñeå giaûm gaùnh naëng cuûa vaán ñeà naøy. Thoâng tin veà tình hình dòch teã hoïc vaø caùc yeáu toá nguy cô cuûa tai naïn thöông tích treû em trong baùo caùo naøy ñöôïc taäp hôïp töø nhieàu nguoàn khaùc nhau bao goàm caùc baùo caùo thöôøng nieân cuûa Boä Y teá (BYT), Thoáng keâ töû vong treû em vaø vò thaønh nieân töø 0 ñeán 19 tuoåi do tai naïn thöông tích, vaø caùc ñieàu tra khaùc nhau nhö ñieàu tra tai naïn thöông tích treû em ôû 6 tænh döï aùn cuûa UNICEF naêm 2003, 2008 vaø Ñieàu tra tai naïn thöông tích taïi Vieät Nam (VMIS) do tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng (ÑHYTCC) tieán haønh naêm 2001. Ñieàu tra vaãn coù giaù trò nhaát ñònh vì taäp trung vaøo tai naïn thöông tích ôû treû döôùi 20 tuoåi vaø maãu nghieân cöùu lôùn vôùi 27.000 hoä gia ñình thuoäc 8 vuøng laõnh thoå Vieät Nam (Linnan vaø coäng söï, 2003). Soá lieäu veà tình hình töû vong do tai naïn thöông tích vaãn ñöôïc ghi nhaän thöôøng xuyeân vaø coù heä thoáng töø tuyeán xaõ, ñöôïc toång hôïp vaø phaân tích taïi tuyeán huyeän, sau ñoù laø tuyeán tænh vaø taäp trung ôû tuyeán trung öông (Boä Y teá) töø naêm 2005. Tuy nhieân, moät ñaùnh giaù beân ngoaøi cho thaáy tình traïng ghi nhaän khoâng ñaày ñuû vaø phaân loaïi sai raát nhieàu trong heä thoáng ghi nhaän naøy. Beân caïnh ñoù, soá lieäu tai naïn thöông tích gaây töû vong cuõng ñöôïc chia nhoû theo töøng löùa tuoåi töø 0-19 vaø nhoùm tuoåi lôùn hôn. Trong giai ñoaïn töø naêm 2005- 2007, soá tröôøng hôïp töû vong taêng leân haøng naêm. Tuy nhieân, tæ leä töû vong laïi giaûm xuoáng töø naêm 2006 ñeán 2007 (Baûng 1). Nhöõng con soá naøy coù theå ñöôïc lyù giaûi do toác ñoä daân soá taêng leân nhanh choùng hoaëc do loãi trong quaù trình toång hôïp soá lieäu (Smith vaø Nguyeãn, 2009). Baûng 1. Xu höôùng töû vong do tai naïn thöông tích ôû nhoùm tuoåi 0-19 tuoåi ôû Vieät Nam, 2005-2007. 2005 2006 2007 Soá töû vong 6,938 7,198 7,894 Tæ leä treân 100.000 treû 25.8 26.3 21.7 Soá lieäu naøy cuõng cho thaáy ñuoái nöôùc laø nguyeân nhaân tai naïn thöông tích gaây töû vong haøng ñaàu ôû treû em Vieät Nam (BYT, 2008). Caùc nguyeân nhaân quan troïng khaùc goàm TNGT, ngaõ, ngoä ñoäc, boûng vaø suùc vaät caén (Hình 2). 15
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Hình 2. Caùc nguyeân nhaân tai naïn thöông tích gaây töû vong ôû nhoùm tuoåi töø 0-19 naêm 2007 khác/không phân 18% 2% 48% Veà tình hình maéc beänh taät ôû treû em, tai naïn thöông tích cuõng laø moät nguyeân nhaân quan troïng. Naêm 2001, tæ leä tai naïn thöông tích khoâng gaây töû vong ôû treû em Vieät Nam laø 4.818/100.000 (Linnan vaø coäng söï, 2003). Töông ñöông vôùi khoaûng 1.500.000 treû hay 5% soá treû em Vieät Nam gaëp phaûi tai naïn thöông tích ôû möùc caàn ñöôïc chaêm soùc y teá hay nghæ hoïc/nghæ laøm ít nhaát moät ngaøy (Linnan vaø coäng söï, 2003). Ñieàu tra VMIS chæ ra raèng ngaõ laø nguyeân nhaân tai naïn thöông tích khoâng gaây töû vong lôùn nhaát ôû ôû nhoùm döôùi 20 tuoåi, sau ñoù laø ñeán suùc vaät caén, TNGT, vaät saéc nhoïn, boûng vaø ngoä ñoäc (Baûng 3). Hai ñieàu tra khaùc ñöôïc thöïc hieän taïi 6 tænh (Haûi Phoøng, Haûi Döông, Quaûng Trò, Thöøa Thieân Hueá vaø Caàn Thô) naêm 2003 vaø 2008 cuõng cho thaáy tình hình tai naïn thöông tích treû em töông töï. So saùnh vôùi soá lieäu naêm 2003, ñieàu tra 2008 cho thaáy coù daáu hieäu giaûm xuoáng veà soá tröôøng hôïp vaø tæ leä tai naïn thöông tích khoâng gaây töû vong ôû treû döôùi 18 tuoåi (Leâ vaø coäng söï, 2004; Nguyeãn vaø coäng söï, 2009). Baûng 3. Tæ leä treân 100.000 treû cuûa möôøi nguyeân nhaân tai naïn thöông tích khoâng gaây töû vong lôùn nhaát ôû Vieät Nam theo nhoùm tuoåi. Nguoàn: (Linnan vaø coäng söï, 2003). 16
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM 2. Caùc ñaëc ñieåm cuûa tai naïn thöông tích treû em ôû Vieät Nam Yeáu toá lieân quan ñeán treû: tuoåi vaø giôùi tính Baûng 3 cho thaáy nguy cô maéc hoaëc töû vong do moät loaïi tai naïn thöông tích naøo ñoù thay ñoåi tuøy theo löùa tuoåi cuûa treû. Ví duï, trong khi boûng laø nguyeân tai naïn thöông tích chính khoâng gaây töû vong ôû treû döôùi 4 tuoåi, tæ leä tai naïn thöông tích do boûng coù xu höôùng giaûm daàn theo tuoåi. Khi treû lôùn daàn leân, khaû naêng nhaän thöùc, möùc ñoä ñoäc laäp, caùc hoaït ñoäng vaø haønh vi nguy cô cuûa treû cuõng daàn khaùc ñi, laøm thay ñoåi nguy cô gaëp phaûi caùc loaïi tai naïn thöông tích khaùc nhau (Peden, 2008). Tuy nhieân, theo baùo caùo veà tình hình tai naïn thöông tích cuûa Boä Y teá naêm 2008, trong khi soá TNGT ôû nhoùm 0-4 tuoåi chæ chieám 6% toång soá tröôøng hôïp tai naïn thöông tích, thì con soá naøy ôû nhoùm 15-19 tuoåi laø 13,3% (BYT, 2009). Caùc ñieàu tra tai naïn thöông tích ôû Vieät Nam ñeàu chæ ra raèng nhoùm beù trai coù nguy cô tai naïn thöông tích khoâng gaây töû vong cao hôn so vôùi beù gaùi, vôùi tæ leä trong nhoùm beù trai cao gaáp 2-3 laàn nhoùm beù gaùi ôû nhieàu khu vöïc trong caû nöôùc (Nguyeãn vaø coäng söï, 2009). Ñieàu naøy cuõng töông töï nhö caùc phaùt hieän trong Baùo caùo töû vong do tai naïn thöông tích cuûa Boä Y teá (BYT, 2008). Baùo caùo naøy cho thaáy nhoùm nam töø 0-19 tuoåi bò töû vong do tai naïn thöông tích nhieàu gaáp 2 laàn so vôùi soá nhoùm nöõ cuøng löùa tuoåi. Nguy cô tai naïn thöông tích cao ôû beù trai so vôùi beù gaùi cuõng ñöôïc nhaän thaáy ôû nhieàu nöôùc khaùc vaø ñöôïc cho raèng coù lieân quan ñeán tính hieáu ñoäng hôn, xu höôùng thöïc hieän haønh vi coù nguy cô cuûa beù trai cao hôn so vôùi beù gaùi vaø moät thöïc teá nöõa laø cha meï vaø coäng ñoàng thöôøng ít haïn cheá beù trai hôn beù gaùi ñoái vôùi caùc hoaït ñoäng trong nhaø vaø ngoaøi coäng ñoàng (Peden, 2008). Ñòa ñieåm vaø moâi tröôøng Caùc nghieân cöùu veà nguy cô tai naïn thöông tích treû em ôû Vieät Nam ñeàu cho thaáy raèng nhaø ôû laø ñòa ñieåm phoå bieán nhaát trong soá caùc tröôøng hôïp tai naïn thöông tích vaø raèng tai naïn thöông tích cuõng xaûy ra nhieàu hôn ôû vuøng noâng thoân so vôùi vuøng thaønh thò (Linnan vaø coäng söï, 2003; Than, 2005; Howe, 2006; BYT, 2008). Treû em ôû khu vöïc noâng thoân mieàn nuùi Vieät Nam soáng ôû nhaø ñöôïc xaây treân söôøn doác, vôùi ñoä doác khaùc nhau vaø chaát löôïng caàu thang thöôøng laø keùm, vì vaäy laøm taêng nguy cô tai naïn thöông tích ôû nhaø, ñaëc bieät laø ngaõ, ñoái vôùi treû soáng ôû nhöõng khu vöïc naøy (Than, 2005). Ngoaøi ra, treû soáng ôû khu vöïc noâng thoân, chuû yeáu laø nhöõng vuøng noâng nghieäp vaø coù thu nhaäp thaáp, thöôøng phaûi laøm nhieàu vieäc gia ñình nhö naáu aên, chaêm soùc em nhoû, lau doïn vaø nhieàu hoaït ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp, ñaây chính laø nhöõng yeáu toá laøm taêng caùc nguy cô bò tai naïn thöông tích trong coäng ñoàng (Linnan vaø coäng söï, 2003; BYT, 2004). Tình traïng tai naïn thöông tích cao hôn ôû khu vöïc noâng thoân so vôùi khu vöïc thaønh thò cuõng ñöôïc phaùt hieän ôû nhieàu nöôùc khaùc vaø ñöôïc cho raèng coù moái lieân quan ñeán tình traïng kinh teá xaõ hoäi thaáp hôn cuûa nhöõng treû soáng ôû caùc khu vöïc naøy (Peden, 2008). Tình traïng kinh teá xaõ hoäi Nghieân cöùu ôû nhieàu nöôùc treân theá giôùi chæ ra raèng tình traïng kinh teá xaõ hoäi, trong ñoù bao goàm thu nhaäp cuûa hoä gia ñình, trình ñoä hoïc vaán cuûa ngöôøi meï, caáu truùc gia ñình vaø loaïi hình gia ñình aûnh höôûng ñeán nguy cô tai naïn thöông tích cuûa treû em (Laflamme and Diderichsen, 2000; Hjern, 2001; Poulos vaø coäng söï, 2007; Peden 2008). Treû em ôû caùc hoä gia ñình ngheøo thöôøng thieáu söï giaùm saùt cuûa cha meï, tieáp caän vôùi caùc thieát bò an toaøn nhö thieát bò baùo chaùy vaø muõ baûo hieåm, vaø khu vöïc chôi an toaøn ôû nhaø cuõng nhö ôû coäng ñoàng (Peden, 1998). Vieäc haïn cheá tieáp caän vôùi caùc dòch vuï söùc khoûe vaø y teá cuûa treû ôû nhöõng hoä gia ñình ngheøo cuõng laøm taêng möùc ñoä nghieâm troïng cuûa tai naïn thöông tích vaø khaû naêng töû vong do tai naïn thöông tích (TCYTTG, 2004). ÔÛ Vieät Nam, moät ñieàu tra veà taùc ñoäng kinh teá do tai naïn thöông tích ôû khu vöïc noâng thoân cho thaáy raèng ngheøo ñoùi laø yeáu toá nguy cô quan troïng ñoái vôùi tai naïn thöông tích, ñaëc bieät laø caùc tai naïn thöông tích trong nhaø (Thaønh vaø coäng söï, 2005). Taùc giaû tìm thaáy 17
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM raèng chaát löôïng nhaø keùm khieán treû coù nguy cô tai naïn thöông tích cao hôn, ñaëc bieät laø ngaõ vaø boûng. ÔÛ caùc vuøng noâng thoân Vieät Nam, caùc hoä gia ñình ngheøo thöôøng duøng rôm ñeå ñun naáu, ñaëc ñieåm laøm taêng nguy cô boûng ôû treû em. Khoâng gioáng nhö keát quaû ôû caùc nöôùc coù thu nhaäp cao, nguy cô tai naïn giao thoâng cao hôn ôû nhöõng treû coù ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi thaáp hôn (Poulos vaø coäng söï, 2007), ôû Vieät Nam, nguy cô tai naïn giao thoâng laïi cao nhaát ôû nhöõng treû ôû nhoùm hoä gia ñình coù thu nhaäp trung bình (Thaønh vaø coäng söï, 2005). Taùc giaû cuûa nghieân cöùu naøy giaû thuyeát raèng caùc hoä gia ñình coù thu nhaäp trung bình coù ñuû ñieàu kieän ñeå mua xe ñaïp cho con em mình, nhöng ñieàu ñoù ñaõ laøm taêng nguy cô tai naïn thöông tích vì ngöôøi ñi xe ñaïp laø nhöõng ngöôøi deã bò tai naïn nhaát trong soá nhöõng ngöôøi tham gia giao thoâng ôû khu vöïc maø nghieân cöùu tieán haønh. Keát quaû nghieân cöùu doïc veà ngheøo treû em tieán haønh ôû boán nöôùc: Ethiopia, Peru, Vieät Nam vaø AÁn Ñoä, cuõng cho thaáy tình traïng kinh teá xaõ hoäi laø moät yeáu toá nguy cô quan troïng cuûa tình traïng ngaõ vaø boûng ôû treû em Vieät Nam (Howe, 2006). Nghieân cöùu cho thaáy raèng thieáu söï giaùm saùt cuûa boá meï, thöôøng coù lieân quan vôùi ngheøo ñoùi, cuõng laøm taêng nguy cô tai naïn thöông tích, ñaëc bieät laø ngaõ ôû treû em Vieät Nam. Treû em thöôøng ñöôïc moät ngöôøi khoâng phaûi thaønh vieân trong gia ñình chaêm soùc laøm taêng nguy cô bò ngaõ ôû möùc nghieâm troïng leân gaáp hai laàn. Töông töï, ôû Vieät Nam, ñeå treû chôi moät mình hoaëc chôi cuøng vôùi treû döôùi 5 tuoåi khaùc cuõng laøm taêng nguy cô gaëp phaûi moät tai naïn thöông tích naøo ñoù (Howe, 2006). Moät haäu quaû khaùc cuûa tình traïng kinh teá xaõ hoäi thaáp laø kieán thöùc haïn cheá veà yeáu toá nguy cô tai naïn thöông tích treû em cuûa cha meï. Nghieân cöùu tröôùc ñaây tieán haønh ôû Vieät Nam naêm 2001 chæ ra raèng kieán thöùc veà tai naïn thöông tích treû em cuûa boá meï vaø caùn boä coäng ñoàng laø raát haïn cheá (Nguyeãn, 2002). Baùo caùo phaùt hieän ñöôïc thaùi ñoä phoå bieán cuûa coäng ñoàng laø coi tai naïn thöông tích laø do khoâng may vaø vì vaäy laø söï kieän khoâng theå traùnh ñöôïc. Tieáp caän vôùi chaêm soùc y teá Tieáp caän vôùi chaêm soùc y teá, goàm caùc dòch vuï caáp cöùu, dòch vuï chaêm soùc tröôùc vieän, chaêm soùc taïi beänh vieän vaø phuïc hoài chöùc naêng laø nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng goùp phaàn giaûm gaùnh naëng töû vong vaø taøn taät do tai naïn thöông tích. ÔÛ haàu heát caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp vaø trung bình, goàm caùc nöôùc ôû khu vöïc chaâu AÙ, heä thoáng chaêm soùc tröôùc vieän ôû Vieät Nam ñang phaûi ñoái maët vôùi raát nhieàu khoù khaên vaø chæ coù theå ñaùp öùng ñöôïc moät phaàn raát nhoû nhu caàu caáp cöùu cuûa ngöôøi daân (Richards, 1997; Joshipura; 2004). Theo ñaïi dieän cuûa Toå chöùc Y teá Theá giôùi, moät trong nhöõng haïn cheá cuûa heä thoáng caáp cöùu ôû Vieät Nam laø chæ coù 6 trong soá 64 tænh thaønh coù heä thoáng caáp cöùu 115, yeáu toá gaây trôû ngaïi trong vieäc taêng cöôøng tieáp caän vaø hieäu quaû cuûa caáp cöùu, ñaëc bieät laø vôùi nhöõng naïn nhaân tai naïn thöông tích (PVS ñaïi dieän TCYTTG). Moät nghieân cöùu gaàn ñaây veà chaêm soùc tai naïn thöông tích tröôùc beänh vieän ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp tai naïn thöông tích ôû Haø Noäi cho thaáy chæ coù 4% caùc tröôøng hôïp tai naïn thöông tích ñöôïc chuyeån ñeán beänh vieän baèng xe caáp cöùu vaø chaêm soùc tröôùc vieän, haàu heát ñeàu do ngöôøi ñi ñöôøng töï xöû trí, hôn moät nöûa caùc tröôøng hôïp töû vong khoâng ñöôïc sô caáp cöùu taïi hieän tröôøng hoaëc ñöôïc ñöa ñeán beänh vieän baèng xe maùy (Höông vaø coäng söï, 2008). Nghieân cöùu cuõng tìm thaáy raèng coøn thieáu caû moät heä thoáng thoâng tin lieân laïc ôû chính Haø Noäi maëc duø ôû ñaây coù ñaày ñuû heä thoáng cô sôû haï taàng caàn thieát nhö ñieän thoaïi, maùy vi tính, daây maïng vaø maùy fax. Ñieàu naøy cuõng ñöôïc khaúng ñònh khi phoûng vaán ñaïi dieän cuûa toå chöùc Counterpart International: Haø Noäi, moät thaønh phoá vôùi hôn 4 trieäu ngöôøi, chæ coù 3 trung taâm caáp cöùu vaø 14 xe cöùu thöông, trong ñoù moät soá trong tình traïng raát keùm. Vì vaäy nhieàu naïn nhaân tai naïn thöông tích phaûi ñeán beänh vieän baèng taxi, xe maùy hay baát cöù phöông tieän naøo coù ñöôïc (PVS ñaïi dieän CI). 18
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Maëc duø hieän cuõng coù moät soá chöông trình ñang ñöôïc caùc toå chöùc phi chính phuû trieån khai, nhö Hoäi chöõ thaäp ñoû vaø toå chöùc Counterpart International, phoái hôïp vôùi Boä y teá ñeå khaéc phuïc haïn cheá cuûa heä thoáng chaêm soùc tröôùc vieän thoâng qua vieäc ñaøo taïo cho caùc tình nguyeân vieân (chuû yeáu laø laùi xe taxi vaø xe oâm) vaø moät soá thaønh phaàn khaùc trong coäng ñoàng tham gia vaøo sô caáp cöùu ban ñaàu, vaän chuyeån an toaøn vaø chaêm soùc ban cô baûn cho naïn nhaân tai naïn thöông tích, keát quaû phoûng vaán ñaïi dieän Hoäi chöõ thaäp ñoû vaø toå chöùc Counterpart International cho thaáy haàu heát caùc chöông trình chæ giôùi haïn ôû moät soá tænh vaø caàn môû roäng ra caùc tænh khaùc ôû Vieät Nam (PVS ñaïi dieän Hoäi CTÑ, Ñaïi dieän CI). 3. Nguyeân taéc phoøng choáng Nhieàu nöôùc treân theá giôùi ñoàng yù veà tính höõu ích cuûa moâ hình y teá coâng coäng trong vieäc phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em (Peden, 2008). Moâ hình naøy döïa treân moät soá böôùc cô baûn bao goàm: - Ñaùnh giaù quy moâ vaø caùc yeáu toá nguy cô cuûa vaán ñeà söùc khoûe töø nhöõng nguoàn soá lieäu saün coù (nhö heä thoáng giaùm saùt). - Xaây döïng caùc can thieäp phuø hôïp döïa treân vieäc phaân tích nhöõng thoâng tin veà yeáu toá nguy cô saün coù. - Ñaùnh giaù caùc can thieäp ñeå cho thaáy hieäu quaû trong vieäc giaûm gaùnh naëng cuûa vaán ñeà söùc khoûe. Phöông phaùp y teá coâng coäng ñeå phoøng choáng laø moät caùch tieáp caän toaøn dieän taäp trung vaøo caû yeáu toá caù nhaân vaø moâi tröôøng vaø keâu goïi ñöôïc söï tham gia cuûa nhieàu beân lieân quan quan taâm ñeán phoøng choáng tai naïn thöông tích. Caùch tieáp caän y teá coâng coäng cuõng döïa treân caùc nguyeân taéc dòch teã hoïc goàm coù nghieân cöùu caùc yeáu toá taùc ñoäng laãn nhau ñeå xaùc ñònh söï xuaát hieän hay khoâng xuaát hieän cuûa caùc tình traïng nhö beänh taät hay tai naïn thöông tích (Holder vaø coäng söï, 2001). Trong boái caûnh phoøng choáng tai naïn thöông tích, caùc yeáu toá coù theå ñöôïc chia ra goàm vaät chuû (ngöôøi bò tai naïn thöông tích), taùc nhaân (löïc taùc ñoäng hay naêng löôïng), vectô (ngöôøi hay vaät nhaän naêng löôïng truyeàn hay ngaên chaën söï truyeàn naêng löôïng ñoù) vaø moâi tröôøng (hoaøn caûnh hay tình huoáng xaûy ra tai naïn thöông tích). Döï phoøng tai naïn thöông tích coù theå thöïc hieän ôû nhieàu böôùc khaùc nhau vaø thöôøng ñöôïc chia thaønh: - Döï phoøng caáp moät: phoøng tai naïn thöông tích xaûy ra; - Döï phoøng caáp hai: giaûm möùc ñoä nghieâm troïng cuûa tai naïn thöông tích; - Döï phoøng caáp ba: giaûm söï xuaát hieän vaø nghieâm troïng cuûa caùc taøn taät do tai naïn thöông tích gaây ra (Peden vaø coäng söï, 2008). Moät coâng cuï khaùc ñöôïc söû duïng roäng raõi döïa treân nguyeân taéc cuûa y teá coâng coäng ñeå phaân tích vaø phoøng choáng caùc söï kieän tai naïn thöông tích laø ma traän Haddon (Haddon, 1972). Ma traän ban ñaàu ñöôïc xaây döïng ñeå aùp duïng caùc nguyeân taéc y teá coâng coäng cho an toaøn ñöôøng boä nhöng sau ñoù ñaõ ñöôïc söû duïng roäng raõi trong xaây döïng caùc chieán löôïc phoøng choáng cuûa taát caû caùc loaïi tai naïn thöông tích (Haddon, 1972; Runyan, 1998). Ma traän goàm coù 12 oâ ñöôïc chia thaønh 4 coät goàm coù: vaät chuû, taùc nhaân/phöông tieän, moâi tröôøng vaät lyù vaø moâi tröôøng xaõ hoäi; 3 doøng laø 3 giai ñoaïn tröôùc, trong vaø sau khi tai naïn thöông tích xaûy ra töông ñöông vôùi bieän phaùp döï phoøng caáp 1, caáp 2 vaø caáp 3 (Baûng 4). 19
BAÙO CAÙO TOÅNG HÔÏP VEÀ PHOØNG CHOÁNG TAI NAÏN THÖÔNG TÍCH TREÛ EM ÔÛ VIEÄT NAM Vì vaäy, ma traän coù theå söû duïng ñeå phaân tích baát cöù daïng tai naïn thöông tích naøo ñeå xaùc ñònh caùc bieän phaùp can thieäp coù theå ngaên chaën tai naïn thöông tích xaûy ra hay giaûm möùc ñoä nghieâm troïng cuûa tai naïn thöông tích. Baûng 4. Ma traän Haddon Source: Haddon (1972) Haddon cuõng moâ taû 10 chieán löôïc boå sung cho ma traän trong ñoù xaùc ñònh caùc phöông phaùp coù theå söû duïng ñeå phoøng choáng söï chuyeån ñoåi naêng löôïng coù haïi (Peden, 2008). Ví duï nhö vieäc aùp duïng caùc chieán löôïc naøy cho chöông trình phoøng choáng tai naïn thöông tích treû em ñöôïc trình baøy trong baûng 5. Baûng 5. AÙp duïng 10 chieán löôïc cuûa Haddon trong tai naïn thöông tích treû em Source: Peden (2008) 20