Báo cáo tổng kết đề tài khoa học cấp bộ 2007: Xây dựng lối sống dân tộc - hiện đại ở Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: Minh Nguyet | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:708

Thêm vào BST

Báo xấu

105
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm sáng tỏ lý luận của chủ nghĩa Mác – Lenin, tư tưởng Hồ Chi Minh, quan điểm của Đảng ta về lối sống xã hội chủ nghĩa và lối sống xã hội chủ nghĩa và lối sống dân tộc – hiện đại; phân tích thực trạng lối sống dân tộc – hiện đại hiện nay; từ đó nêu ra phương hướng và giải pháp cơ bản xây dựng lối sống dân tộc – hiện đại ở VIệt Nam Hiện nay. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo tổng kết đề tài khoa học cấp bộ 2007: Xây dựng lối sống dân tộc - hiện đại ở Việt Nam hiện nay

Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh quèc gia hå chÝ minh ******* b¸o c¸o tæng kÕt §Ò tµi khoa häc cÊp bé n¨m 2007 M∙ sè: B.07 - 24 x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë viÖt nam hiÖn nay C¬ quan chñ tr×: Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh khu vùc i Chñ nhiÖm ®Ò tµi: PGS, TS. Vò Träng Dung Th− Ký ®Ò tµi: TS. Cung ThÞ Ngäc 6765 28/3/2008 Hµ néi, th¸ng 12/2007
Céng t¸c viªn thùc hiÖn ®Ò tµi 1. ThS. NguyÔn Thanh B×nh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 2. PGS, TS. Lª BØnh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 3. PGS, TS. Vò Träng Dung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV 4. TS. Vò V¨n HËu Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 5. TS. TrÞnh Duy Huy Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸ 6. ThS. TriÖu Quang Minh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 7. ThS. Ng« ThÞ Thu Ngµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 8. TS. Cung ThÞ Ngäc Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 9. TS. TrÇn ThÞ Minh Ngäc Khoa XHH vµ TLL§QL, Häc viÖn CT - HC KV I 10. ThS. T« ThÞ Nhung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 11. TS. Mai ThÞ Quý Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸ 12. TS. NguyÔn ThÞ Minh T©m Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 13. TS. NguyÔn Nam Th¾ng Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 14. TS. Lª ThÞ Thuû Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 15. ThS. §Æng ¸nh TuyÕt Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 16. TS. Lª ThÞ Minh Hµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 17. ThS. Ng« ThÞ Hoµng YÕn Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 2
Môc lôc trang Më ®Çu 6 Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i 13 1.1. Quan niÖm cña triÕt häc m¸cxit vÒ b¶n chÊt cña lèi sèng 13 1.1.1. Kh¸i niÖm lèi sèng vµ nh÷ng ph¹m trï liªn quan 13 1.1.2. B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng 21 1.1.3. Sù vËn ®éng cña lèi sèng trong c¸c x· héi tr−íc chñ nghÜa x· héi 24 1.2. B¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa 27 1.2.1. C¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa 27 1.2.2. §Æc tr−ng cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa 29 1.2.3. Néi dung lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa 32 36 1.3. Lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay 1.3.1. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i 36 1.3.2. Kh¸i niÖm lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña §¶ng ta 42 1.3.3. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong thêi kú ®æi míi 51 1.3.4. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸ vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa tíi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay 58 Ch−¬ng 2: Thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta 71 hiÖn nay 2.1. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay ®ang vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa 71 2.1.1. Sù ®an xen gi÷a lèi sèng míi vµ lèi sèng cò trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa 71 2.1.2. BiÓu hiÖn cña chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc dông phi nh©n tÝnh 73 3
2.1.3. Sù biÕn ®éng cña c¸c chuÈn mùc sèng vµ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ViÖt Nam d−íi t¸c ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa 78 2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp vµ c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n 82 2.2.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp c«ng nh©n, n«ng d©n 82 2.2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c tÇng líp d©n c− c¬ b¶n ( trÝ thøc, doanh nh©n) 92 2.2.3. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n (thanh niªn, phô n÷, ng−êi cao tuæi…) 103 2.3. Thùc tr¹ng vÒ chÊt l−îng sèng c¬ b¶n cña toµn x· héi 110 2.3.1. Thùc tr¹ng ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay 110 2.3.2. Thùc tr¹ng ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay 121 2.3.3. Thùc tr¹ng thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ ë ViÖt Nam hiÖn nay 131 2.3.4. Thùc tr¹ng chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi vµ h−íng ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch trong c¸c ho¹t ®éng sèng ë n−íc ta hiÖn nay 140 Ch−¬ng 3: Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay 149 3.1. Ph−¬ng h−íng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay 149 3.1.1. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i 149 3.1.2. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, gi÷a d©n téc vµ quèc tÕ 150 3.1.3. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi 152 3. 2 . Gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ViÖt Nam hiÖn nay 154 3.2.1. Nhãm gi¶i ph¸p chung 154 4
154 3.2.1.1. N©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cña nh©n d©n 3.2.1.2. N©ng cao ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n 157 3.2.1.3. §Èy m¹nh thùc hiÖn d©n chñ cña nh©n d©n 159 3.2.1.4. TiÕp tôc ph¸t triÓn khoa häc t¹o c¬ së cho lèi sèng d©n téc – 162 hiÖn ®¹i 3.2.2. Nhãm gi¶i ph¸p cô thÓ 164 3.2.2.1. §Èy m¹nh gi¸o dôc lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi g¾n víi gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh 164 3.2.2.2. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc c¸c quan hÖ, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc 168 3.2.2.3. T¨ng c−êng gi¸o dôc thÈm mü ®Ó ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü trong céng ®ång 174 3.2.2.4. T¨ng c−êng gi¸o dôc lèi sèng hµi hoµ gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn th«ng qua gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i 183 KÕt luËn 197 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o 200 5
Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi X©y dùng lèi sèng míi lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô träng ®¹i vµ l©u dµi cña qu¸ tr×nh "x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña x· héi vµ con ng−êi trong ®iÒu kiÖn ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ"1. D−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, trong nh÷ng n¨m qua chóng ta ®· ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh tùu vÎ vang trong viÖc x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë c¬ së theo h−íng "lµm cho v¨n hãa thÊm s©u vµo tõng khu d©n c−, tõng gia ®×nh, tõng ng−êi"2. NhiÒu nÕp sèng cò, l¹c hËu, nhiÒu hñ tôc trªn kh¾p mäi miÒn ®Êt n−íc ®· ®−îc kh¾c phôc; mét sè nÕp sèng míi ®· ®−îc h×nh thµnh gãp phÇn lµm cho lèi sèng cña x· héi ta chuyÓn theo h−íng d©n téc - hiÖn ®¹i. Tuy nhiªn, nh− V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng, kho¸ VIII ®· chØ râ: hiÖn nay x· héi ta ®ang cã "sù suy tho¸i nghiªm träng vÒ ®¹o ®øc lèi sèng ë mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé ®¶ng viªn; trong ®ã cã c¶ c¸n bé cã chøc, cã quyÒn. N¹n tham nhòng dïng tiÒn cña Nhµ n−íc tiªu xµi phung phÝ, ¨n ch¬i sa ®äa kh«ng ®−îc ng¨n chÆn cã hiÖu qu¶. HiÖn t−îng quan liªu, cöa quyÒn, s¸ch nhiÔu nh©n d©n, kÌn cùa ®Þa vÞ, côc bé ®Þa ph−¬ng, bÌ ph¸i, mÊt ®oµn kÕt kh¸ phæ biÕn"3. "Lèi sèng thùc dông…chØ chó ý tíi lîi Ých vËt chÊt mµ coi nhÑ gi¸ trÞ tinh thÇn, chØ chó ý ®Õn lîi Ých c¸ nh©n mµ coi th−êng lîi Ých céng ®ång, chØ chó ý ®Õn lîi Ých tr−íc m¾t mµ coi nhÑ lîi Ých l©u dµi, c¬ b¶n…"4 ®· ¶nh h−ëng to lín ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña ®Êt n−íc. 1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006, tr. 213. 2 S®d: tr. 213. 3 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng, Kho¸ VIII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30. 4 S®d, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30. 6
Tr−íc t×nh h×nh ®ã, c¸c v¨n kiÖn ®¹i héi §¶ng tõ lÇn thø VIII, thø IX vµ lÇn thø X ®Òu coi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ mét bé phËn quan träng cña qu¸ tr×nh lµm cho v¨n ho¸ trë thµnh "nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi". X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i kh«ng chØ g¾n liÒn víi lÞch tr×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë n−íc ta trong thÕ kû XXI, mµ cßn g¾n toµn diÖn víi viÖc x©y dùng nh©n c¸ch v¨n ho¸ mµ §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· ®Ò xuÊt. X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ nÒn t¶ng "n©ng cao v¨n ho¸ l·nh ®¹o vµ qu¶n lý, v¨n ho¸ trong kinh doanh vµ v¨n ho¸ trong nh©n c¸ch cña thanh niªn, thiÕu niªn; chèng nh÷ng hiÖn t−îng ph¶n v¨n ho¸ vµ phi v¨n ho¸"1. Mét kiÓu ng−êi míi ®¹i diÖn cho trÝ tuÖ ViÖt Nam míi, mét nh©n c¸ch v¨n ho¸ ®¹i diÖn cho thêi ®¹i míi ®Òu g¾n chÆt víi qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi. §¹o ®øc cña con ng−êi míi, t¸c phong lao ®éng cña con ng−êi ViÖt Nam míi, cuéc sèng t©m t−, t×nh c¶m, c¸c quan hÖ gia ®×nh cña con ng−êi míi kh«ng t¸ch rêi víi qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi. Cã thÓ nãi, x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ ®iÓm nhÊn quan träng cña c«ng cuéc x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc trong lÞch tr×nh thÕ kû XXI. Thùc chÊt cña sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay lµ ®Þnh h−íng vµ x¸c lËp sù lùa chän con ®−êng ®Ó nh©n d©n ta h−íng tíi mét x· héi: d©n giµu, n−íc m¹nh, c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. §ã lµ qu¸ tr×nh nh©n ®¹o ho¸ toµn bé ®êi sèng x· héi mµ mçi c¸ nh©n sÏ ph¸t huy tÝnh tù chñ, tù gi¸c, søc m¹nh bªn trong nh»m h−íng tíi mét kiÓu ng−êi ViÖt Nam míi cña thÕ kû XXI: giµu cã vÒ tri thøc, phong phó vÒ t©m hån, cao ®Ñp vÒ ®¹o ®øc vµ xuÊt s¾c vÒ tµi n¨ng. V× vËy, viÖc lµm râ b¶n chÊt, néi dung vµ c¸c gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cã ý nghÜa "hoµn thiÖn hÖ gi¸ trÞ míi cña con ng−êi ViÖt Nam, kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc vµ tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸ cña loµi ng−êi"2 nh− V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· nhÊn m¹nh. Nã cã ý 1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006, tr. 213. 2 Sdd, tr. 213. 7
nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn s©u s¾c trong viÖc vun trång vµ ph¸t triÓn c¸i tÝch cùc, ®Èy lïi vµ lo¹i bá c¸i tiªu cùc trong qu¸ tr×nh tiÕn lªn cña ®Êt n−íc. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi Lèi sèng lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. Trong mÊy chôc n¨m nay, do sù ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña cuéc sèng míi, nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi còng nh− ë n−íc ta ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng tõ c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau. VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, ë Liªn X« ®· cã nhiÒu nhµ triÕt häc nh−: Gled¬man, RótkªvÝch, Inhatèpxki, Butenc«… ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng nãi chung vµ lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X« nãi riªng. C«ng tr×nh Lèi sèng x· héi chñ nghÜa cña tËp thÓ c¸c viÖn sÜ th«ng tÊn, c¸c tiÕn sÜ triÕt häc… cña Liªn X« viÕt, do Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi xuÊt b¶n b»ng tiÕng ViÖt n¨m 1982 gåm XIV ch−¬ng víi 518 trang ®· giíi thiÖu nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n vµ quan träng cña lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X«. C¸c vÊn ®Ò c¬ së chÝnh trÞ, c¬ së kinh tÕ, lèi sèng n«ng th«n, lèi sèng ®« thÞ, cuéc ®Êu tranh t− t−ëng trong lèi sèng ë Liªn X« ®· ®−îc nghiªn cøu c«ng phu trong t¸c phÈm nµy. ë ViÖt Nam, lèi sèng tr−íc hÕt lµ lÜnh vùc nghiªn cøu cña c¸c nhµ x· héi häc. Trong c¸c t¹p chÝ X· héi häc ë n−íc ta, c¸c vÊn ®Ò lèi sèng cña c¸c nhãm x· héi ®· ®−îc nghiªn cøu ®a d¹ng. NhiÒu t¸c phÈm x· héi häc ®· nghiªn cøu lèi sèng n«ng th«n, lèi sèng ®« thÞ, lèi sèng ë c¸c vïng, c¸c miÒn. N¨m 1993 vµ 1996, ViÖn V¨n ho¸ thuéc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin ®· cho xuÊt b¶n 2 t¸c phÈm: Lèi sèng trong ®êi sèng ®« thÞ hiÖn nay (1993) vµ Lèi sèng ®« thÞ miÒn Trung mÊy vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn (1996). Hai t¸c phÈm nµy do nhiÒu nhµ nghiªn cøu x· héi häc cña n−íc ta viÕt d−íi sù chñ biªn cña PGS.TS Lª Nh− Hoa. C¸c t¸c phÈm nµy tõ ph−¬ng diÖn x· héi häc ®· ®Ò cËp rÊt ®a d¹ng lèi sèng ë ®« thÞ vµ c¸c ®« thÞ cña n−íc ta. C¸c vÊn ®Ò qu¶n lý ®« thÞ, tiªu dïng v¨n ho¸, v¨n ho¸ kinh doanh ®· ®−îc ®Ò cËp phong phó. N¨m 2004 GS.TS TrÞnh Duy Lu©n, ViÖn tr−ëng ViÖn X· héi häc cho xuÊt b¶n cuèn X· héi häc ®« thÞ ®· nghiªn cøu c¸c chuÈn mùc vµ m« h×nh øng xö cña c− d©n ®« thÞ nãi chung vµ ë ViÖt Nam nãi riªng. S¸ch do Nxb. Khoa häc X· héi xuÊt b¶n 2004. N¨m 1998, Trung t©m nghiªn cøu vµ T− vÊn vÒ ph¸t triÓn ®· cïng víi 8
Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin còng cho in cuèn V¨n ho¸, lèi sèng víi m«i tr−êng do hai nhµ nghiªn cøu x· héi häc Chu Kh¾c ThuËt vµ NguyÔn V¨n Thñ chñ biªn. Cuèn s¸ch ®Ò cËp tíi lèi sèng g¾n víi m«i tr−êng tù nhiªn vµ m«i tr−êng x· héi cña c¸c x· héi con ng−êi ë ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. N¨m 2006, GS, TS §Æng C¶nh Khanh ®· cho xuÊt b¶n cuèn X· héi häc thanh niªn víi 584 trang, do Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia Ên hµnh. Cuèn s¸ch gåm 5 phÇn, víi 20 ch−¬ng, nghiªn cøu toµn diÖn lèi sèng cña tÇng líp thanh niªn trong c¸c quan hÖ ®a d¹ng cña hä. Cã thÓ nãi, c¸c nhµ x· héi häc ®· nghiªn cøu lèi sèng cña nh÷ng bé phËn d©n c− theo c¬ tÇng x· héi, c¬ cÊu giai cÊp, c¸c vïng, c¸c miÒn vµ quan hÖ cña con ng−êi víi m«i tr−êng. NhiÒu nhµ v¨n ho¸ häc ®· nghiªn cøu lèi sèng nh− mét thµnh tè cña v¨n ho¸ x· héi. GS, TSKH Huúnh Kh¸i Vinh ®· chñ biªn c«ng tr×nh Mét sè vÊn ®Ò vÒ lèi sèng, ®¹o ®øc; chuÈn gi¸ trÞ x· héi do Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia Ên hµnh n¨m 2001. Cuèn s¸ch lµ mét c«ng tr×nh tËp thÓ cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ ®Ò cËp mét c¸ch toµn diÖn ®Õn c¸c ®iÖu kiÖn x· héi s¶n sinh ra nh÷ng nh©n c¸ch v¨n ho¸ vµ c¸c chuÈn mùc v¨n ho¸ cña c¸c lèi sèng. Cuèn s¸ch nghiªn cøu lèi sèng ë n−íc ta trªn b×nh diÖn v¨n ho¸ vËt chÊt, v¨n ho¸ tinh thÇn, v¨n ho¸ chÝnh trÞ, v¨n ho¸ ®¹o ®øc, v¨n ho¸ thÈm mü vµ c¸c gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng trong qu¸ tr×nh chóng ta x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. N¨m 2000, GS, Vò Khiªu chñ biªn t¸c phÈm V¨n ho¸ ViÖt Nam, x· héi vµ con ng−êi (Nxb. Khoa häc X· héi víi 797 trang). Cuèn s¸ch do nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ cã tªn tuæi ë n−íc ta viÕt. Cuèn s¸ch nghiªn cøu t−¬ng ®èi toµn diÖn vµ toµn c¶nh con ®−êng ph¸t triÓn cña lèi sèng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i. GS, Vò Khiªu khi nghiªn cøu vÊn ®Ò X©y dùng lèi sèng v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ®· ®Ò cËp toµn diÖn ®Õn c¸c vÊn ®Ò v¨n ho¸ cña lèi sèng, møc sèng, lÏ sèng, nhÞp sèng vµ coi lèi sèng lµ biÓu hiÖn sinh ®éng cña mét nÒn v¨n ho¸. Cã thÓ nãi, vÒ ph−¬ng diÖn v¨n ho¸, ®· cã rÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ ®Ò xuÊt c¸c chuÈn mùc, gi¸ trÞ cña lèi sèng. Hä ®· g¾n lèi sèng víi c¸c thµnh tè kh¸c cña nÒn v¨n ho¸ vµ coi vÊn ®Ò 9
lèi sèng lµ hiÖn th©n cña mét nÒn v¨n hãa. VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, trªn t¹p chÝ TriÕt häc, t¹p chÝ Céng s¶n thØnh tho¶ng cã ®Ò cËp ®Õn c¸c ph−¬ng diÖn tæng qu¸t cña lèi sèng nh− lÜnh vùc tinh thÇn cña lèi sèng, c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, lèi sèng x· héi chñ nghÜa vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch… Trªn t¹p chÝ Céng s¶n sè 10 - 1991, GS.TS §ç Huy ®· viÕt bµi X©y dùng lèi sèng míi trong giai ®o¹n hiÖn nay. Trªn b×nh diÖn triÕt häc, bµi nghiªn cøu ®· ®Ò cËp ®Õn mÆt vËt chÊt, mÆt tinh thÇn vµ biÖn chøng gi÷a hai mÆt nµy cña lèi sèng. Bµi nghiªn cøu ®· ®i s©u vµo mÆt vËt chÊt, c¸i quyÕt ®Þnh, c¬ së cña lèi sèng, nh−ng kh«ng ph¶i toµn bé lèi sèng. Bµi nghiªn cøu ®· ph©n tÝch mÆt tinh thÇn, néi dung vµ h×nh thøc, sè l−îng vµ chÊt l−îng, c¸c sù ph¸t triÓn ®a d¹ng nhiÒu chiÒu gi÷a c¸i truyÒn thèng vµ c¸i hiÖn ®¹i, c¸i d©n téc vµ c¸i quèc tÕ, c¸i c¸ nh©n vµ c¸i x· héi… trong lèi sèng. Mét vµi t¸c gi¶ kh¸c, tuy kh«ng ®Ò cËp trùc tiÕp ph−¬ng diÖn triÕt häc cña lèi sèng, nh−ng trong nghiªn cøu ®· ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò chung cña lèi sèng, nh− vÊn ®Ò ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ lèi sèng, d©n chñ ho¸ trong lèi sèng, nh©n c¸ch vµ lèi sèng. GS, Vò Khiªu ®· nghiªn cøu c¸c t− t−ëng cña C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen vÒ mode de vie, mode de production.1 Cho ®Õn nay, ë n−íc ta v× rÊt nhiÒu lý do kh¸c nhau ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu hÖ thèng, toµn diÖn vµ tËp trung lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. §©y lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p vµ khã, ®ßi hái vèn triÕt häc s©u vµ trÝ thøc cña rÊt nhiÒu ngµnh khoa häc liªn quan nh− chÝnh trÞ häc, kinh tÕ häc, t©m lý häc, triÕt häc còng nh− nhiÒu khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n kh¸c. Kinh phÝ hîp lý ®Ó triÓn khai nhiÒu ®Ò tµi kh¸c nhau chung quanh vÊn ®Ò x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay. §Ò tµi nµy cè g¾ng ph©n tÝch s©u lÜnh vùc vËt chÊt cña lèi sèng, c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, sù thèng nhÊt gi÷a c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lª nin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh. 1 Xem Vò Khiªu, V¨n ho¸ ViÖt Nam x· héi vµ con ng−êi, Nxb. Khoa häc X· héi 2000, tr. 512. 10
VÊn ®Ò lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong sù ph©n tÝch theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh sÏ lµ trung t©m nghiªn cøu cña ®Ò tµi nµy. §Ò tµi triÓn khai nghiªn cøu d−íi ¸nh s¸ng c¸c t− t−ëng cña §¶ng ta vÒ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. §Ò tµi sÏ lµm s¸ng tá mÆt vËt chÊt vµ mÆt tinh thÇn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i g¾n liÒn víi nh÷ng vÊn ®Ò ý thøc t− t−ëng chÝnh trÞ, ®¹o ®øc thÈm mü cña nhiÒu tÇng líp, nhiÒu vïng d©n c−… trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam míi. 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu §Ò tµi lµm s¸ng tá lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ lèi sèng x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i; ph©n tÝch thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i hiÖn nay; tõ ®ã nªu ra ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay. 3.2. NhiÖm vô nghiªn cøu §Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých nghiªn cøu trªn ®©y, ®Ò tµi cã nhiÖm vô: Mét lµ, tr×nh bµy cã hÖ thèng quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ b¶n chÊt vµ néi dung cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Hai lµ, kh¸i qu¸t thùc tr¹ng lèi sèng vµ chÊt l−îng sèng cña mét sè tÇng líp d©n c− c¬ b¶n vµ c¸c nhãm x· héi ë n−íc ta hiÖn nay ®ang vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Ba lµ, ®Ò ra ph−¬ng h−íng vµ mét sè gi¶i ph¸p c¬ b¶n nh»m x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong t×nh h×nh hiÖn nay ë n−íc ta. 4. Néi dung nghiªn cøu Mét lµ, c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Hai lµ, thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. 11
Ba lµ, ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay. 5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng, ®Ò tµi sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p: ph©n tÝch - tæng hîp, so s¸nh ®èi chiÕu, l«gÝc- lÞch sö, kÕt hîp víi ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, kh¶o s¸t x· héi häc ®ång thêi g¾n lý luËn víi thùc tiÔn, sö dông ph−¬ng ph¸p hÖ thèng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸ ®Ó nghiªn cøu. 6. KÕt cÊu cña B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, môc lôc vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi gåm 3 ch−¬ng víi 8 tiÕt. Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i. Ch−¬ng 2: Thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. Ch−¬ng 3: Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay. 12
Ch−¬ng 1 c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i 1.1. Quan niÖm cña TriÕt häc M¸c – Lªnin vÒ b¶n chÊt cña lèi sèng 1 .1.1. Kh¸i niÖm lèi sèng vµ nh÷ng ph¹m trï liªn quan Theo quan niÖm cña chñ nghÜa duy vËt vÒ lÞch sö, th× c¸c c¸ch sèng, c¸c ph−¬ng thøc sèng, c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng sinh sèng cña con ng−êi tõ lao ®éng, giao tiÕp, gia ®×nh vµ nh©n c¸ch trong mét m«i tr−êng tù nhiªn vµ x· héi nhÊt ®Þnh ®−îc gäi lµ lèi sèng. Lèi sèng lµ mét kh¸i niÖm réng. Ph¹m vi biÓu hiÖn cña lèi sèng trong toµn bé c¸c quan hÖ cña con ng−êi. TiÕng Anh, lèi sèng lµ: Way of life. TiÕng Ph¸p lµ: Mode de vie, vµ tiÕng §øc lµ: Lebensweise. Lèi sèng lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña nhiÒu khoa häc nh−: x· héi häc, chÝnh trÞ häc, v¨n hãa häc, ®¹o ®øc häc... vµ triÕt häc. Trong quan niÖm cña triÕt häc M¸c – Lªnin, lèi sèng lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi nhÊt ®Þnh. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· viÕt: Lèi sèng lµ g× nÕu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng, nh÷ng “ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi cña nh÷ng c¸ nh©n, thµnh viªn tÝch cùc cña x· héi, biÕt ®au khæ, c¶m gi¸c, suy nghÜ vµ hµnh ®éng nh− nh÷ng con ng−êi. Trong HÖ t− t−ëng §øc, C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen cßn g¾n lèi sèng víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Trong c¸c t¸c phÈm cña C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi bao hµm mét tæng thÓ nhiÒu quan hÖ. Mét lµ, ho¹t ®éng lao ®éng, ho¹t ®éng s¶n xuÊt mµ trung t©m cña nã lµ c¸ch thøc lao ®éng. V× thÕ, khi bµn ®Õn chÕ ®é kinh tÕ trong mçi céng ®ång lÞch sö lµm c¬ së cho mét kiÓu sèng nhÊt ®Þnh, C. M¸c vµ Ph.¡ngghen kh«ng quan t©m riªng ®Õn t− liÖu lao ®éng hay chØ riªng c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, mµ c¸c «ng quan t©m tíi mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt. 13
Hai lµ, mçi lèi sèng, ngoµi c¸c quan hÖ trong s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt cña x· héi, cßn cã c¸c quan hÖ trong s¶n xuÊt tinh thÇn: v¨n hãa, chÝnh trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc, thÈm mü...Trong quan niÖm cña C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, ®· dÉn trªn th× ho¹t ®éng sèng, ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi bao gåm c¶ nh÷ng ho¹t ®éng v¨n hãa, tinh thÇn, t×nh c¶m vµ t©m linh. S¶n xuÊt tinh thÇn tuy lµ ph¶n ¸nh vµ lµ hÖ qu¶ cña s¶n xuÊt vËt chÊt, nh−ng nã cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi t¹o nªn kiÓu lÞch sö nhÊt ®Þnh cña ho¹t ®éng sèng, lèi sèng. Mçi x· héi cã nh÷ng tiÒm n¨ng, tr×nh ®é ph¸t triÓn tinh thÇn nhÊt ®Þnh. V¨n hãa tinh thÇn cña x· héi t¹o nªn céi nguån søc sèng l©u bÒn cña lèi sèng. Ba lµ, ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi g¾n liÒn víi c¸c thiÕt chÕ tù nhiªn cña mçi x· héi. §ã lµ thiÕt chÕ lao ®éng, thiÕt chÕ gia ®×nh, thiÕt chÕ t«n gi¸o. C¸c thiÕt chÕ nµy ¶nh h−ëng rÊt s©u s¾c ®Õn lèi sèng cña c¸ nh©n vµ x· héi. ThiÕt chÕ lao ®éng, thiÕt chÕ gia ®×nh, thiÕt chÕ t«n gi¸o lµ c¬ cÊu chiÒu s©u cña lèi sèng. Lao ®éng cho céng ®ång, cho c¸ nh©n; thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ lao ®éng tù do; c¬ cÊu tÝn ng−ìng niÒm tin, t©m linh, t«n gi¸o; hÖ thèng c¸c t«n gi¸o; c¸c quan hÖ huyÕt téc trong gia ®×nh, c¸c kiÓu gia ®×nh cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn lèi sèng vµ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lèi sèng. Bèn lµ, lèi sèng cña mçi x· héi, ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ x· héi kh«ng chØ lµ sù vËn hµnh cña hÖ thèng kinh tÕ – chÝnh trÞ ®å sé, mµ cßn do kü n¨ng lao ®éng vµ b¶n chÊt d©n téc t¹o nªn diÖn m¹o sèng. Kü n¨ng lao ®éng, b¶n chÊt d©n téc cã tÝnh kÕ thõa tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c. C¸c thÕ hÖ t¹o nªn kü n¨ng vµ tham gia x¸c lËp truyÒn thèng kh«ng cßn n÷a, nh−ng c¸c ch−¬ng tr×nh mµ hä t¹o ra vÉn tiÕp tôc ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi lèi sèng. N¨m lµ, x· héi cã giai cÊp kh«ng cã mét lèi sèng duy nhÊt. Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt lµ mét ph¹m trï ®Æc tr−ng cho mét hÖ thèng s¶n xuÊt x· héi nhÊt ®Þnh nµo ®ã trong lÞch sö. Nh−ng trong mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, Ýt nhÊt cã ba lèi sèng. Lèi sèng cña hai giai cÊp c¬ b¶n vµ lèi sèng cña c¸c giai cÊp kh«ng c¬ b¶n vµ tÇng líp trung gian ngoµi hai giai cÊp c¬ b¶n ®ã. Trong x· héi n« lÖ cã lèi sèng cña chñ n«, ng−êi n« lÖ vµ ng−êi tù do. Trong x· héi phong kiÕn Ýt nhÊt cã lèi sèng cña giai cÊp ®Þa chñ, ng−êi n«ng d©n vµ thî thñ c«ng hoÆc lµ 14
lèi sèng cña tÇng líp kh¸c. Trong x· héi t− b¶n còng thÕ, Ýt nhÊt cã lèi sèng cña giai cÊp t− s¶n, ng−êi c«ng nh©n vµ lèi sèng cña tÇng líp trung gian. S¸u lµ, theo chØ dÉn cña C. M¸c, th× ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi cña nh÷ng c¸ nh©n - thµnh viªn tÝch cùc cña x· héi kh«ng chØ duy nhÊt do ph−¬ng thøc ho¹t ®éng cña c¸ nh©n phï hîp víi c¸c mèi quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ trong x· héi quy ®Þnh, mµ cßn cã sù lùa chän, sù thÝch øng cña c¸ nh©n trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy. Vµ mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cã thÓ dung n¹p sù ®a d¹ng cña c¸c ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n. V× thÕ, lèi sèng cßn lµ quan hÖ cña c¸ nh©n víi x· héi. Lèi sèng cã liªn hÖ b¶n chÊt víi tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi, nh−ng nã kh«ng ®ång nhÊt víi tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi. Tån t¹i x· héi lµ toµn bé nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt vµ ®êi sèng vËt chÊt (quan hÖ vËt chÊt) cña x· héi. ý thøc x· héi lµ ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt vµ ®êi sèng vËt chÊt (quan hÖ vËt chÊt) Êy. Tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi ®Òu g¾n liÒn víi mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Lèi sèng trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy còng nh− lèi sèng trong ®iÒu kiÖn tån t¹i x· héi Êy, trong ®iÒu kiÖn ý thøc x· héi Êy cã liªn hÖ b¶n chÊt víi nhau, nh−ng chóng kh«ng ®ång nhÊt. Lèi sèng kh«ng thÓ lµ tån t¹i x· héi hay ý thøc x· héi, hay ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi. Lèi sèng lµ lèi sèng trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, trong tån t¹i x· héi ®−îc ph¶n ¸nh trong ý thøc x· héi. Cßn trong tån t¹i x· héi, trong ý thøc x· héi, trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi cã nhiÒu kiÓu ho¹t ®éng sèng kh¸c nhau. Lèi sèng chØ lµ tæng thÓ nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi trong sù thèng nhÊt víi tån t¹i x· héi, ý thøc x· héi, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi. Lèi sèng lµ mét lo¹i h×nh ho¹t ®éng lÞch sö cô thÓ nhÊt ®Þnh cña c¸c c¸ nh©n, lµ tæng thÓ nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña tån t¹i vËt chÊt vµ tinh thÇn cña x· héi. Lèi sèng ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ®ang tån t¹i, trªn c¬ së nh÷ng lùc l−îng s¶n xuÊt vµ nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh. Do ®ã cã lèi sèng cña x· héi chiÕm h÷u n« lÖ vµ lèi sèng trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ; lèi sèng cña x· héi t− b¶n vµ lèi sèng trong x· héi t− b¶n; vµ lèi sèng cña x· héi 15
x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng trong x· héi x· héi chñ nghÜa. Trong b¶n chÊt cña lèi sèng th−êng cã sù thèng nhÊt gi÷a c¸i riªng vµ c¸i chung, c¸i ®Æc thï vµ c¸i phæ biÕn. NÕu lèi sèng lµ tæng hßa nh÷ng d¹ng ho¹t ®éng sèng ®iÓn h×nh cña con ng−êi trong sù thèng nhÊt víi c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn, x· héi lÞch sö cô thÓ, lµ sù tæng hßa nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ tinh thÇn, c¸ nh©n vµ x· héi, truyÒn thèng vµ hiÖn t¹i, d©n téc vµ quèc tÕ trªn c¬ së mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh, th× lèi sèng cã liªn quan toµn bé ®Õn ho¹t ®éng vËt chÊt vµ ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ng−êi. Do tÝnh chØnh thÓ, bao qu¸t nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng, cho nªn trong c¸c khoa häc x· héi vµ khoa häc nh©n v¨n ®· cã nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau trªn lÜnh vùc lèi sèng. Phæ biÕn nhÊt lµ ng−êi ta th−êng ®ång nhÊt lèi sèng víi nÕp sèng. Trong c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi diÔn ra d−íi ¶nh h−ëng cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ c¸c hÖ thèng gi¸ trÞ. Cã nh÷ng ho¹t ®éng sèng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch æn ®Þnh, cã nh÷ng ho¹t ®éng sèng qu¸ ®é vµ kh«ng æn ®Þnh. NÕp sèng ®−îc coi lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng trë thµnh nÕp, th−êng xuyªn, nh¾c ®i, nh¾c l¹i. §èi víi nhiÒu nhãm x· héi, nÕp sèng ®· trë thµnh tËp qu¸n lao ®éng, giao tiÕp, sinh ho¹t trong gia ®×nh vµ ®Þnh h−íng nh©n c¸ch. TËp qu¸n bao gåm mét hÖ chuÈn mùc ®¹o ®øc ®iÒu chØnh c¸c thãi quen kh«ng b¾t buéc cho mçi c¸ nh©n. Vi ph¹m c¸c tËp qu¸n nµy cã thÓ bÞ x· héi chª tr¸ch vµ d− luËn ®¸nh gi¸ vÒ mÆt ®¹o ®øc cña nh©n c¸ch hoÆc x· héi sÏ cho lµ con ng−êi kú quÆc, kh«ng b×nh th−êng vÒ lèi sèng. NÕp sèng biÓu hiÖn thµnh phong tôc cã mét ý nghÜa x· héi m¹nh mÏ vµ réng r·i h¬n. Mçi vïng v¨n hãa, mçi tÇng líp vµ giai cÊp x· héi, mçi d©n téc ®Òu cã nhiÒu phong tôc quy ®Þnh c¸c hµnh vi øng xö cña c¸ nh©n. ViÖc chÊp nhËn hay vi ph¹m phong tôc g©y ra mét ý nghÜa tu©n thñ hay vi ph¹m nÕp sèng cña céng ®ång vÒ mÆt tinh thÇn. ChÊp nhËn hay vi ph¹m phong tôc nµy g©y ra mét sù cæ vò hay sù ph¶n øng m¹nh mÏ cña c− d©n trong céng ®ång. Phong tôc 16
®−îc x· héi g×n gi÷ vµ cñng cè b»ng d− luËn vµ mçi thµnh viªn cña céng ®ång ph¶i chÊp hµnh mét c¸ch tù nguyÖn nh− mét sù th«i thóc cña l−¬ng t©m, nh− mét nghÜa vô ®¹o ®øc vµ cã khi nh− lµ mét niÒm h¹nh phóc cña cuéc sèng. B¶n chÊt x· héi cña nÕp sèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi tÝnh d©n téc, tÝnh giai cÊp vµ tÝnh thêi ®¹i cña nã. NÕp sèng tuy lµ mÆt æn ®Þnh cña lèi sèng nh−ng nã còng thay ®æi theo nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh. Quy luËt h×nh thµnh nÕp sèng míi còng liªn quan ®Õn quy luËt h×nh thµnh lèi sèng vµ nã lu«n lu«n t¹o ra sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi cho lèi sèng. C¸c nÕp sèng ®Òu g¾n víi c¸c lîi Ých x· héi. Nã t¹o ra sù æn ®Þnh x· héi tõ trong chiÒu s©u tù gi¸c cña c¸c quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong qu¶n lý nhµ n−íc tr−íc kia, giai cÊp thèng trÞ th−êng cñng cè c¸c nÕp sèng cã lîi cho giai cÊp thèng trÞ vµ xãa bá c¸c nÕp sèng tæn h¹i ®Õn sù thèng trÞ cña giai cÊp cÇm quyÒn. X©y dùng lèi sèng míi, cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng mét nÕp sèng theo nh÷ng ®Þnh chuÈn x· héi ®Þnh h−íng nh÷ng mÆt æn ®Þnh l©u dµi cña lèi sèng míi. Cïng víi kh¸i niÖm nÕp sèng, kh¸i niÖm lÏ sèng còng thÓ hiÖn mét khÝa c¹nh tinh thÇn quan träng cña lèi sèng. Trªn b×nh diÖn nh©n c¸ch, ng−êi ta cã thÓ nh×n lèi sèng lµ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a lÜnh vùc riªng vµ lÜnh vùc c«ng d©n cña c¸c ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, lµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c khuynh h−íng kh¸ch quan vµ sù lùa chän cña c¸ nh©n vÒ c¸c khuynh h−íng ®ã. Thùc chÊt lèi sèng x¸c ®Þnh sù lùa chän cña c¸ nh©n gi÷a c¸c khuynh h−íng hµnh vi kh¸c nhau cña x· héi ®Ó t×m ra mét lÏ sèng thÝch hîp. LÏ sèng lµ mét ph¹m trï triÕt häc - ®¹o ®øc - t©m lý. Nã biÓu hiÖn tr×nh ®é, t©m lý, lý t−ëng sèng cña con ng−êi trong sù lùa chän, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn mét lèi sèng nhÊt ®Þnh. LÏ sèng víi t− c¸ch lµ mét ph¹m trï triÕt häc, nã g¾n víi mét thÕ giíi quan nhÊt ®Þnh. Trªn b×nh diÖn ®¹o ®øc - t©m lý, lÏ sèng biÓu hiÖn tËp trung th¸i ®é øng xö cña c¸ nh©n víi céng ®ång. Trong mçi chÕ ®é x· héi ®Òu cã nhiÒu h×nh thøc sinh sèng kh¸c nhau biÓu hiÖn nh− tÝnh kh¸ch quan cña cuéc sèng. Mçi c¸ nh©n cã quyÒn lùa chän mét trong c¸c khuynh h−íng Êy c¨n cø vµo nh÷ng gi¸ trÞ mµ c¸ nh©n cã. Kh¶ n¨ng lùa chän mét ph−¬ng 17
h−íng hµnh vi cho phÐp c¸ nh©n h×nh thµnh mét lÏ sèng nhÊt ®Þnh. Thùc tiÔn cña mçi d©n téc, mét nhãm x· héi hay mét c¸ nh©n cho thÊy, mét lÏ sèng tèt ®Ñp th«ng th−êng g¾n víi c¸c gi¸ trÞ nh©n ®¹o cña cuéc sèng, biÕt khoan dung vµ vÞ tha, cã tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc víi céng ®ång vµ céng ®ång lu«n lu«n lµm hoµn thiÖn c¸ nh©n. LÏ sèng lµ mét gi¸ trÞ tinh thÇn, nÕu nã g¾n c¸c qu¸ tr×nh h−ëng thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o víi c¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc míi. LÏ sèng chÝnh lµ linh hån cña lèi sèng, lµ sù tæng hîp hßa quyÖn cña c¶ lý trÝ vµ t×nh c¶m, cña kiÕn thøc vÒ c¸c quy t¾c ®¹o ®øc, c¸c lý t−ëng, kh¸t väng vµ niÒm tin ®−îc h×nh thµnh bëi chÕ ®é gi¸o dôc, nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ c¸c ho¹t ®éng sèng thÓ hiÖn trong mäi lÜnh vùc lao ®éng, giao tiÕp, gia ®×nh vµ nh©n c¸ch. Trªn cïng mét lèi sèng, mét nÕp sèng, mét lÏ sèng ng−êi ta thÊy cã nhiÒu phong c¸ch sèng (Style de vie) kh¸c nhau. Trªn b×nh diÖn t©m lý häc x· héi, phong c¸ch sèng chØ râ th¸i ®é vµ c¸ch thøc sèng, c¸ch thøc lao ®éng, c¸ch thøc qu¶n lý s¶n xuÊt vµ x· héi. Phong c¸ch sèng g¾n víi mét kiÓu hµnh ®éng nhÊt ®Þnh. Trong mçi lèi sèng cã c¸c mÆt kh¸ch quan vµ mÆt chñ quan, phong c¸ch sèng chØ râ tÝnh chÊt chñ quan cña viÖc thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng sèng. Lµ mét ph¹m trï t©m lý x· héi, phong c¸ch sèng nh»m ®¸nh gi¸ hµnh vi, lèi suy nghÜ vµ c¸c ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña con ng−êi. Phong c¸ch sèng kh«ng phô thuéc hoµn toµn vµo møc sèng hay chÊt l−îng sèng. NhiÒu nhµ x· héi häc t− s¶n th−êng ®ång nhÊt lèi sèng víi møc sèng (Niveau de vie), bëi v× lèi sèng th−êng g¾n víi c¸c thµnh qu¶ s¶n xuÊt, víi lùc l−îng s¶n xuÊt, víi c¸c phóc lîi x· héi b¶o ®¶m vÒ c¸c ph−¬ng tiÖn ®i l¹i, ph−¬ng tiÖn th«ng tin, nhµ ë vµ dÞch vô...Tuy nhiªn, xem xÐt lèi sèng vÒ mÆt møc sèng lµ sù quan t©m chñ yÕu tíi khÝa c¹nh kinh tÕ cña nã. Trªn b×nh diÖn kinh tÕ, kh¸i niÖm møc sèng cña lèi sèng chØ c¸c líp ®èi t−îng: møc ®é tháa m·n nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn ®−îc ®o l−êng b»ng sè l−îng, nh− møc l−¬ng, møc thu nhËp b×nh qu©n tÝnh theo ®Çu ng−êi, møc tiªu dïng thùc phÈm, c«ng nghiÖp, b¶o vÖ søc khoÎ vµ gi¸o dôc, nh÷ng ®iÒu kiÖn ¨n ë vµ sinh ho¹t 18
v¨n hãa, c¸c quü tiªu dïng. Râ rµng lµ møc sèng rÊt quan träng khi x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi. Song, lèi sèng kh«ng nh÷ng kh«ng chØ l−îc quy vµo b×nh qu©n thu nhËp cña x· héi, mµ cßn kh«ng thÓ nãi nh÷ng x· héi cã thu nhËp cao lµ nh÷ng x· héi cã lèi sèng ®Ñp. Kh¸c víi møc sèng, chÊt l−îng sèng (QualitÐ de vie) ph¶n ¸nh møc tháa m·n nh÷ng nhu cÇu cã tÝnh phøc t¹p h¬n, kh«ng trùc tiÕp ®−îc ®o b»ng sè l−îng. ChÊt l−îng sèng lµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh c¸c chØ tiªu cã néi dung phong phó cña lao ®éng vµ gi¶i trÝ, c¸c ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ sinh ho¹t, chÊt l−îng ¨n, mÆc, ë, ®i l¹i, c¸c ho¹t ®éng h−ëng thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o v¨n hãa, tÝnh chÊt yªn æn cña x· héi. Theo nhµ nghiªn cøu lèi sèng ng−êi Mü. William Bell, chÊt l−îng cña cuéc sèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi: 1) Sù an toµn thÓ chÊt c¸ nh©n ®èi víi b¹o lùc, bÖnh tËt vµ c¸c tr−êng hîp rñi ro, 2) Sù sung tóc vÒ kinh tÕ vµ tÝnh ®a d¹ng cña hµng tiªu dïng, ®Æc biÖt lµ vÒ thùc phÈm, 3) C«ng b»ng trong khu«n khæ ph¸p luËt, 4) An ninh quèc gia ®èi víi kÎ thï bªn ngoµi vµ bªn trong, 5) B¶o hiÓm lóc giµ yÕu vµ èm ®au, 6) H¹nh phóc tinh thÇn cña c¸ nh©n bao gåm kh¶ n¨ng tù thÓ hiÖn, c¸c quan hÖ phong phó trong gia ®×nh vµ bÌ b¹n, 7) Sù tham gia cña ®êi sèng c¸ nh©n vµo ®êi sèng x· héi, tham gia qu¶n lý, kh¶ n¨ng quyÕt ®Þnh t−¬ng lai cña m×nh trong khu«n khæ ®êi sèng kinh tÕ - x· héi hiÖn ®¹i, 8) B×nh ®¼ng vÒ gi¸o dôc, nhµ ë vµ nghØ ng¬i, 9) ChÊt l−îng ®êi sèng v¨n hãa, 10) QuyÒn tù do c«ng d©n, 11) ChÊt l−îng m«i tr−êng kü thuËt, 12) ChÊt l−îng m«i tr−êng sèng vµ kh¶ n¨ng chèng « nhiÔm 1. Thùc tÕ chÊt l−îng sèng võa g¾n chÆt chÏ víi sè l−îng, võa g¾n liÒn víi b¶n chÊt cña mét chÕ ®é. ChÊt l−îng sèng kh«ng bao chøa toµn bé lèi sèng, bëi v× lèi sèng ®−îc ph¶n ¸nh c¸c ®iÒu kiÖn x· héi trong ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n. Trong c¸c ph¹m trï liªn quan víi lèi sèng, cã ph¹m trï ph−¬ng thøc sèng. Kh¸i niÖm ph−¬ng thøc rÊt gÇn víi lèi sèng. Trong tiÕng Nga ph−¬ng thøc lµ Mogyc, trong tiÕng Anh lµ Modus, trong tiÕng Ph¸p Mode, trong tiÕng §øc lµ Weise. Trong triÕt häc, ph−¬ng thøc chØ tr¹ng th¸i vèn cã ®Ó ph©n biÖt víi tr¹ng th¸i ph¶i cã. 1 NhiÒu t¸c gi¶: S®d, tr. 306-307. 19
Ph−¬ng thøc sèng lµ ph¹m trï kinh tÕ - x· héi x¸c ®Þnh nÒn t¶ng kinh tÕ - x· héi - tinh thÇn cña lèi sèng. Ph¹m trï ph−¬ng thøc sèng bao chøa nh÷ng chØ tiªu vÒ: tÝnh chÊt cña t− liÖu s¶n xuÊt, gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa, b¶n chÊt tinh thÇn cña chÕ ®é x· héi, ®iÒu kiÖn an sinh x· héi, chÊt l−îng d©n sè, c¬ cÊu nh©n khÈu, nghÒ nghiÖp ®èi víi c¸c ho¹t ®éng sèng. Kh¸i niÖm ph−¬ng thøc sèng gÇn nh− lµ chÕ ®é sèng (Regime de vie). Nh− vËy, víi t− c¸ch lµ ®èi t−îng nghiªn cøu tæng hîp cña triÕt häc, lèi sèng lµ mét c¬ cÊu tæng thÓ bao chøa c¶ nÕp sèng, lÏ sèng, møc sèng, chÊt l−îng sèng, phong c¸ch sèng vµ ph−¬ng thøc sèng g¾n liÒn víi tån t¹i x· héi, ý thøc x· héi vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi. Trong c¬ cÊu cña lèi sèng cã c¸c chØ sè thuéc vÒ ®êi sèng vËt chÊt cña x· héi, cã nh÷ng chØ sè thuéc vÒ ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi. §Õn nay, trong c¸c nghiªn cøu triÕt häc - x· héi häc, ng−êi ta h×nh dung lèi sèng d−íi d¹ng h×nh thøc mét tæng thÓ c¬ cÊu cña 14 khèi chØ sè. HÖ thèng c¸c chØ sè rÊt phøc t¹p vµ ®å sé. NhiÒu khèi chØ sè vÒ tinh thÇn khã l−îng hãa: 1) Lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng; 2) Phóc lîi vËt chÊt, sù b¶o trî vµ an sinh x· héi g¾n víi c¸c phóc lîi Êy; 3) B¶o ®¶m chç ë, giao th«ng vµ ®i l¹i giao tiÕp; 4) Quan hÖ ®èi víi m«i tr−êng tù nhiªn; 5) Thêi gian rçi vµ dÞch vô sinh ho¹t; 6) H«n nh©n – gia ®×nh; 7) Gi¸o dôc nh©n d©n; 8) Sinh ho¹t vµ c¸c quan hÖ v¨n hãa; 9) C¸c quan hÖ chÝnh trÞ; l0) Quan hÖ d©n téc, téc ng−êi, quan hÖ quèc tÕ; 11) C¸c ph¶n biÖn x· héi; 12) TÝn ng−ìng, niÒm tin, t«n gi¸o; 13) C¸c hiÖn t−îng ph¶n x· héi; vµ cuèi cïng 14) Nh÷ng ®Þnh h−íng gi¸ trÞ d©n c−. Trong 14 khèi chØ sè g¾n víi c¬ cÊu cña bÊt kú mét lèi sèng nµo th× khèi chØ sè vÒ lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng lµ c¬ b¶n vµ rÊt quan träng. TriÕt häc vµ x· héi häc M¸c - Lªnin kh¸c víi c¸c triÕt häc ngoµi m¸cxit ®· kh¼ng ®Þnh lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng quyÕt ®Þnh sè l−îng vµ chÊt l−îng lèi sèng. TÝnh chÊt cña lao ®éng ®Ó l¹i dÊu Ên rÊt s©u trong toµn bé ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, nã tham gia vµo h×nh thµnh c¸c phÈm h¹nh ®¹o ®øc vµ ®Þnh h−íng hµnh vi, x¸c ®Þnh gi¸ trÞ nh©n c¸ch. Trong c¸c khèi chØ sè vÒ c¬ cÊu cña lèi sèng bao gåm trong b¶n th©n nã c¸c chØ sè võa ë cÊp ®é chÊt l−îng võa ë cÊp ®é sè l−îng. C¸c chØ sè vÒ cÊp ®é 20