Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa quận Cẩm Lệ để phát triển du lịch

Kinh tế - Xã hội Đà Nẵng<br /> <br /> BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ DI SẢN VĂN HÓA<br /> QUẬN CẨM LỆ ĐỂ PHÁT TRIỂN DU LỊCH<br /> <br /> ? Hồ Xuân Tịnh<br /> <br /> *<br /> <br /> T<br /> <br /> rên địa bàn thành phố Đà Nẵng, hiện<br /> nay không còn ngôi tháp Champa nào<br /> trên mặt đất, tuy nhiên có không ít phế<br /> tích, dấu tích văn hóa Chăm đã được<br /> phát hiện như Cấm Mít, Xuân Dương, Khuê Trung,<br /> Quá Giáng, Nam Thổ Sơn, Dương Lâm và Thủy Sơn<br /> (Ngũ Hành Sơn)... Các phế tích này đều chứa đựng<br /> những giá trị văn hóa vô giá góp phần quan trọng<br /> vào việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa Champa ở miền<br /> Trung Việt Nam. Riêng quận Cẩm Lệ có các phế tích<br /> tháp Champa như Hóa Quê nằm cạnh Nghĩa trủng<br /> Hòa Vang, đặc biệt là phế tích Champa Phong Lệ<br /> thuộc khu vực tổ 3, phường Hòa Thọ Đông. Mặc dù<br /> chỉ còn lại phần nền móng bị chôn vùi đã hàng ngàn<br /> năm, nhưng phế tích này vẫn còn giữ được một thành<br /> phần quan trọng của kiến trúc, đó là hố thiêng trong<br /> lòng tháp. Theo nhiều nhà nghiên cứu, hố thiêng tại<br /> lòng phế tích tháp Phong Lệ lớn hơn nhiều so với các<br /> hố thiêng đã được phát hiện trong các tháp Champa<br /> khác, điều này cho thấy ngôi đền thờ chính trong khu<br /> tháp Phong Lệ có kích thước khá lớn.<br /> Khai quật, phát lộ ra các phế tích là việc có thể làm<br /> được không khó, song để bảo tồn tất cả các phế tích<br /> này là việc rất nan giải, trong điều kiện kinh phí và<br /> kỹ thuật bảo quản còn hạn chế, các nhà quản lý của<br /> thành phố Đà Nẵng nên chọn một phế tích thuận lợi<br /> nhất cho việc bảo tồn, tôn tạo để phục vụ cho việc<br /> tham quan và nghiên cứu. Theo chúng tôi, di tích<br /> có điều kiện tốt nhất để bảo tồn tại chỗ sau khi khai<br /> quật là khu phế tích Champa Phong Lệ. Khu phế tích<br /> này nằm gần sông Cẩm Lệ và Quốc lộ 1A, thuận tiện<br /> trong việc đi lại, tham quan, nghiên cứu. Theo kết<br /> quả các đợt khai quật khảo cổ học và dấu tích gạch<br /> *<br /> <br /> đá còn để lại trên mặt đất, có thể thấy phế tích kiến<br /> trúc Champa Phong Lệ phân bố gần như trên toàn<br /> bộ khu vực gò đất, tuy nhiên hiện nay chỉ mới phát lộ<br /> được một phần của khu phế tích. Trên gò đất hiện nay<br /> vẫn còn 2 ngôi nhà của người dân địa phương, do đó<br /> chưa thể đào thám sát toàn khu vực để xác định quy<br /> mô khu phế tích. Thông thường trong một khu đền<br /> tháp Champa, ngoài ngôi đền thờ chính (Kalan) còn<br /> có các công trình phụ trợ như tháp cổng (Gopura),<br /> nhà dài đón khách hành hương (Mandapa), tháp hỏa<br /> (Kosa-grha) dùng làm nơi cất đồ tế lễ... Phong Lệ là<br /> một khu tháp lớn, do đó có lẽ cũng có đầy đủ những<br /> công trình phục vụ cho việc thờ cúng. Để khai quật<br /> toàn bộ khu phế tích này và bảo tồn tốt các thành<br /> phần của phế tích, điều cần làm ngay là phải lập đề án<br /> quy hoạch, bảo tồn và phát huy giá trị di tích, trên cơ<br /> sở đó, đền bù giải tỏa các nhà dân trên gò đất, lên kế<br /> hoạch tiếp tục khai quật và bảo tồn di tích.<br /> Khi khai quật phát lộ một phế tích Champa, điều<br /> đầu tiên là làm như thế nào để tái định vị, gia cố<br /> <br /> Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Nam.<br /> <br /> Phaùt trieån<br /> <br /> Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> <br /> 13<br /> <br /> Kinh tế - Xã hội Đà Nẵng<br /> <br /> những thành phần còn sót lại của phế tích trong hố<br /> khai quật, từ các hàng gạch chân tường, các cấu kiện<br /> bằng sa thạch như bậc cấp, trụ cửa, lanh-tô... Điều này<br /> đòi hỏi phải có một thời gian nghiên cứu tỉ mỉ, vẽ hiện<br /> trạng phế tích và lên bản vẽ phục dựng từng phần.<br /> Các nhà bảo tồn phải xử lý bảo quản không chỉ các<br /> tác phẩm điêu khắc mà còn phải bảo quản tất cả các<br /> mảng tường gạch đã được phát lộ. Những hiện vật<br /> này, khi còn nằm trong lòng đất, dẫu có bị tác động<br /> bởi nước ngầm, ẩm ướt, song vẫn có lớp che phủ khá<br /> chắc chắn chung quanh, không bị tác động mạnh từ<br /> bên ngoài nên vẫn tồn tại qua hàng ngàn năm, tuy<br /> nhiên khi chúng đã xuất lộ ra khỏi lòng đất thì ngay<br /> lập tức phải chịu sự thay đổi môi trường, sự bốc hơi<br /> nước sẽ làm cho các viên gạch cứng lại, trong khi sự<br /> liên kết giữa các viên gạch trong mảng tường tháp<br /> không còn bền vững khiến chúng dễ dàng bị tách rời<br /> nhau, đó là một thực tế mà các khảo cổ và trùng tu di<br /> tích đã gặp phải ở Mỹ Sơn khi khai quật tháp F1. Trong<br /> khi thực hiện bảo tồn, tu bổ, tôn tạo di tích, nhất là với<br /> phế tích khảo cổ học, cần tránh tác động nhiều đến<br /> các yếu tố gốc của di tích, đồng thời cũng cần có giải<br /> pháp gia khuyết để tạo sự liên kết tốt hơn cho các<br /> mảng tường; gia cố, tái định vị các thành phần bị rơi<br /> vãi của phế tích, nếu cần thiết có thể xây bổ sung.<br /> Một vấn đề phải quan tâm là làm hệ thống thoát<br /> nước cho di tích sau khi khai quật, nếu không giải<br /> quyết tốt việc thoát nước mưa thì hố khai quật sẽ bị<br /> ngập nước, dẫn đến hư hại những thành phần còn<br /> lại của di tích; kể cả sau khi phát lộ hoàn toàn, xung<br /> quanh không còn bờ đất vẫn phải xử lý không để<br /> đọng nước trong lòng tháp. Hiện nay, một vài di tích<br /> kiến trúc khảo cổ học ở nước ta đang được bảo tồn tại<br /> chỗ, các di tích này sau khi khai quật được dựng mái<br /> che để hạn chế tác động của nắng mưa, đây là việc<br /> làm cần thiết đối với khu phế tích Phong Lệ. Cùng với<br /> mái che, cần thiết kế một hành lang dành cho khách<br /> tham quan, tránh tình trạng khách tham quan đi trực<br /> tiếp lên phế tích (có thể tham khảo thiết kế mà Trung<br /> Quốc đã thực hiện trong khu khai quật lăng mộ Tần<br /> Thủy Hoàng).<br /> Trong khu vực cạnh phế tích, cần thiết xây dựng<br /> một công trình, vừa làm nhà bảo quản hiện vật, vừa<br /> làm nhà trưng bày một số hình ảnh về quá trình khai<br /> quật nghiên cứu phế tích Champa Phong Lệ cùng<br /> các hiện vật được tìm thấy. Vì di tích chỉ còn lại phần<br /> nền móng và hố thiêng, do đó cần có sa bàn, mô hình<br /> phục dựng lại khu tháp theo mặt bằng hiện trạng<br /> <br /> 14<br /> <br /> Phaùt trieån<br /> <br /> Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> <br /> với tỷ lệ phù hợp, cũng có thể làm một số phiên bản<br /> những pho tượng thuộc khu tháp Phong Lệ đang<br /> trưng bày ở Bảo tàng Điêu khắc Chăm để làm phong<br /> phú thêm nội dung trưng bày.<br /> Một dự án khác cũng cần được quan tâm xây<br /> dựng, đó là quy hoạch phát triển du lịch làng quê tại<br /> Phong Lệ. Làng Phong Lệ như một ốc đảo làng quê<br /> giữa thành phố, với cảnh quan đặc trưng của làng<br /> quê xứ Quảng, có thể nói làng Phong Lệ là ngôi làng<br /> cổ hiếm hoi còn sót lại trong lòng thành phố Đà Nẵng<br /> đang hiện đại hóa từng ngày, nơi đây không chỉ có<br /> giá trị về văn hóa mà còn cả giá trị sinh thái - nhân<br /> văn. Khung cảnh làng quê yên bình với đường làng,<br /> ngõ xóm, bố cục vườn tược theo kiểu truyền thống<br /> xứ Quảng, các di tích lịch sử, những giá trị văn hóa<br /> phi vật thể... cùng sự thân thiện của người dân địa<br /> phương là những điều kiện thuận lợi để phát triển du<br /> lịch làng quê. Trên cơ sở của sự phân bố dân cư và<br /> nhà cửa trong khu vực, chỉ cần chỉnh trang lại đường<br /> giao thông trong làng, chỉnh trang vườn tược, làm<br /> lại các hàng rào bằng chè tàu, tạo môi trường xanh,<br /> sạch, đẹp, hạn chế xây dựng nhà cao tầng để giữ cảnh<br /> quan làng quê. Với lợi thế là làng quê truyền thống,<br /> vừa có di tích Champa và các giá trị văn hóa phi vật<br /> thể, Phong Lệ sẽ là nơi hấp dẫn đối với du khách và<br /> các nhà nghiên cứu.<br /> Nhìn rộng hơn ra ngoài làng Phong Lệ. Quận Cẩm<br /> Lệ còn có những giá trị văn hóa đặc sắc khác, đây là<br /> vùng đất gắn liền với lịch sử - văn hóa Đà Nẵng và<br /> Quảng Nam, đây là quê hương của danh tướng Ông<br /> Ích Khiêm và chí sĩ Cần vương Ông Ích Đường, hai<br /> nhân vật lẫy lừng trong lịch sử chống thực dân Pháp<br /> của dân tộc ta. Hiện nay, lăng mộ Ông Ích Khiêm được<br /> xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia; lăng<br /> mộ Ông Ích Đường là di tích lịch sử cấp thành phố.<br /> Vùng đất này còn có Nghĩa trủng Hòa Vang - là nơi an<br /> <br /> Kinh tế - Xã hội Đà Nẵng<br /> <br /> táng các nghĩa sĩ đã hy sinh ở Đà Nẵng trong những<br /> năm đầu chống Pháp. Cẩm Lệ cũng là vùng đất có<br /> nhiều ngôi đình nhất hiện nay ở Đà Nẵng: đình Lỗ<br /> Giáng, đình Liêm Lạc, đình Cổ Mân, đình Cẩm Chánh,<br /> đình Trung Lương, đình Tùng Lâm, đình Hòa An, mỗi<br /> ngôi đình đều có các hoạt động tín ngưỡng, lễ hội văn<br /> hóa được nhân dân địa phương tổ chức hàng năm...<br /> Cẩm Lệ còn là thương hiệu của một loại thuốc<br /> lá nổi tiếng của Quảng Nam - Đà Nẵng. Ngày trước,<br /> danh tiếng thuốc lá Cẩm Lệ lan truyền ra Bắc vào<br /> Nam. Tên gọi thuốc lá Cẩm Lệ không có nghĩa chỉ có<br /> thuốc lá trồng ở Cẩm Lệ, thuốc lá được trồng nhiều<br /> nơi trong tỉnh Quảng Nam. Tam Kỳ nổi tiếng với thuốc<br /> lá Trường Xuân; Điện Bàn có thuốc lá Thanh Quýt, Bến<br /> Đền (Gò Nổi), Đại Lộc có thuốc lá Đại An, Đại Cường...<br /> Cẩm Lệ trở thành thương hiệu có lẽ vì đây là đầu mối<br /> cung cấp thuốc rê, thuốc xắt xứ Quảng đi cả nước.<br /> Ngày nay các loại thuốc lá đầu lọc đã trở thành phổ<br /> biến trong xã hội, không còn mấy người hút thuốc<br /> lá vấn trong giấy quyến như ngày xưa, vậy nên nghề<br /> thuốc xắt Cẩm Lệ gần như đã bị mai một; thuốc lá<br /> đã được đưa vào nhà máy chế biến theo kiểu hiện<br /> đại. Làm thế nào để lưu giữ được một nghề truyền<br /> thống trong khi nó không còn đáp ứng được nhu<br /> cầu của xã hội? Đó là một câu hỏi khó có lời giải đáp<br /> nếu chúng ta không gắn nó với việc bảo tồn văn hóa<br /> và phát triển du lịch. Hiện nay, một vài khu làng quê<br /> được phục dựng để phục vụ du lịch đã tái hiện lại một<br /> số nghề truyền thống không còn phổ biến trong xã<br /> hội, mặc dù sản phẩm của nó có giá trị kinh tế không<br /> cao và ít người sử dụng nhưng lại thỏa mãn trí tò mò<br /> thích tìm hiểu của du khách.<br /> Trong văn hóa ẩm thực ở Cẩm Lệ, bên cạnh những<br /> món đặc trưng của Quảng - Đà như mỳ Quảng, bún<br /> chả cá, bánh tráng cuốn thịt heo, là những món ăn<br /> <br /> mà khách phương xa đến Đà Nẵng không thể bỏ<br /> qua, còn có đặc sản bánh khô mè, loại bánh được làm<br /> bằng bột gạo, phủ một lớp đường và mè là sản phẩm<br /> được dùng trong lễ, Tết, để thờ cúng ông bà, tổ tiên,<br /> điều đặc biệt là Cẩm Lệ đã tạo dựng được thương<br /> hiệu riêng: bánh khô mè Cẩm Lệ. Người Đà Nẵng đi<br /> thăm bạn bè, bà con ở miền Nam, miền Bắc đều mua<br /> bánh khô mè Cẩm Lệ làm quà biếu, du khách đến Đà<br /> Nẵng ghé Cẩm Lệ cũng mua ít bánh khô mè làm quà<br /> khi trở về nhà... Một món ăn của Cẩm Lệ nổi tiếng<br /> trong cả nước, đó là bánh tráng cuốn thịt heo Khuê<br /> Trung, với những nguyên liệu dân dã mộc mạc như<br /> thịt heo, bánh tráng, rau sống, mắm nêm... nhưng đã<br /> được nâng lên hàng đặc sản trong văn hóa ẩm thực<br /> nhờ cách lựa chọn nguyên liệu và chế biến công phu,<br /> trình bày đẹp mắt. Những giá trị văn hóa ẩm thực này<br /> góp phần không nhỏ vào việc thu hút và níu chân<br /> du khách đến Đà Nẵng, do đó cần bảo tồn, lưu giữ<br /> những nét tinh túy trong văn hóa ẩm thực; đồng thời<br /> cũng cần có sự tiếp thu, cải tiến về phong cách phục<br /> vụ, bảo đảm vệ sinh an toàn thực phẩm...<br /> Đà Nẵng có một tuyến du lịch sông nước khá lý<br /> thú mà hiện nay chưa được quan tâm đầu tư khai<br /> thác. Từ bến sông Hàn có thể đi thuyền ngược dòng<br /> lên Đảo Xanh, theo nhánh sông Cổ Cò đến Bến Ngự<br /> dưới chân hòn Kim Sơn trong khu danh thắng Ngũ<br /> Hành Sơn, nơi đây có chùa Quan Âm, hàng năm diễn<br /> ra lễ hội Quán Thế Âm vào ngày 19 tháng 2 âm lịch. Từ<br /> Bến Ngự sang Cồn Dầu (Hòa Xuân) không xa, Cồn Dầu<br /> được bao bọc bởi hai nhánh sông Cẩm Lệ và sông Cổ<br /> Cò nằm ở phía đông nam của quận, nơi đây có các<br /> bãi bồi, đất ngập nước với các loại thủy, hải sản đặc<br /> trưng của vùng nước lợ, đây là vùng đất thuận lợi cho<br /> việc phát triển du lịch sinh thái, sông nước. Tiếp tục<br /> chuyến du hành trên sông nước ghé làng Phong Lệ<br /> nằm bên sông Cẩm Lệ rồi ngược dòng đến Túy Loan,<br /> theo sông Yên lên vùng đất phía tây Hòa Vang với núi<br /> đồi, sông suối hùng vĩ...<br /> Di sản văn hóa được bảo tồn tốt nhất khi nó được<br /> lưu giữ và phát huy trong môi trường nơi nó sinh<br /> ra, trong cộng đồng đã sáng tạo ra giá trị văn hóa,<br /> chính trong môi trường đó, di sản văn hóa được nuôi<br /> dưỡng, lưu truyền và làm phong phú thêm qua thực<br /> tế cuộc sống, do đó nếu gắn kết tốt giữa công tác bảo<br /> tồn và khai thác giá trị văn hóa thì sẽ tạo nên sự bền<br /> vững cho di sản văn hóa.<br /> Cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao<br /> ý thức tự giác của người dân trong việc bảo tồn và<br /> <br /> Phaùt trieån<br /> <br /> Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> <br /> 15<br /> <br /> Kinh tế - Xã hội Đà Nẵng<br /> <br /> phát huy giá trị di sản văn hóa. Khơi dậy lòng tự hào<br /> của nhân dân đối với di sản văn hóa của cộng đồng<br /> mình là việc làm có ý nghĩa rất quan trọng, đồng thời,<br /> cần phải làm rõ và gắn lợi ích của người dân khi tham<br /> gia các hoạt động bảo tồn di sản văn hóa, làm cho<br /> người dân thấy được quyền lợi thiết thực của mình<br /> khi tham gia bảo tồn di sản, điển hình cụ thể nhất<br /> là ở Đô thị cổ Hội An, đời sống, thu nhập của người<br /> dân địa phương được nâng cao nhờ vào các giá trị di<br /> sản văn hóa, do đó họ rất tích cực tham gia bảo vệ di<br /> sản của địa phương mình, tạo được ý thức tự giác của<br /> người dân địa phương trong việc bảo tồn di sản văn<br /> hóa thì mọi khó khăn, vướng mắc đều có thể được<br /> giải quyết nhanh chóng và hiệu quả. Khi Phong Lệ<br /> trở thành một điểm du lịch văn hóa - sinh thái thì đời<br /> sống của người dân địa phương sẽ được cải thiện nhờ<br /> những dịch vụ phục vụ du khách; văn hóa và du lịch<br /> của Cẩm Lệ sẽ phát triển bền vững khi có sự tham gia<br /> tích cực của cộng đồng nhân dân địa phương.<br /> Để đáp ứng được nhu cầu của du khách, chắc<br /> chắn phải xây dựng cơ sở vật chất tiện nghi; tuy nhiên<br /> không nên vì thế mà quên đi việc bảo tồn thiên nhiên.<br /> Ngày nay, nhiều khách sạn, resort, nhà hàng, quán<br /> ăn... được xây dựng, đó là xu thế tất yếu của thời đại,<br /> vừa đáp ứng nhu cầu của khách du lịch, vừa tạo công<br /> ăn việc làm cho nhân dân trong vùng, góp phần phát<br /> triển kinh tế địa phương. Hiệu quả về mặt kinh tế đã<br /> rõ, song về sinh thái thì có vấn đề phải lưu tâm. Phần<br /> lớn các cơ sở dịch vụ kinh doanh ăn uống đều có một<br /> khối lượng chất thải đáng kể, gây ô nhiễm không nhỏ<br /> <br /> 16<br /> <br /> Phaùt trieån<br /> <br /> Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> <br /> đối với môi trường, chính vì thế việc xử lý chất thải<br /> rắn cũng như nước thải ở Cẩm Lệ cần được quan tâm<br /> đúng mức, mỗi doanh nghiệp cần có hệ thống xử lý<br /> nước thải trước khi cho chảy ra hệ thống thoát nước<br /> công cộng, giảm thiểu tối đa sự cố ô nhiễm nguồn<br /> nước ngầm. Giữ gìn nguồn nước ngầm không bị ô<br /> nhiễm cũng chính là bảo tồn được nét văn hóa của<br /> địa phương, những giếng làng không bị ô nhiễm,<br /> vẫn được người dân địa phương sử dụng, là hình ảnh<br /> quen thuộc từ ngàn xưa của người dân Việt...<br /> Với những nỗ lực của thành phố Đà Nẵng trong<br /> việc xây dựng một đô thị văn minh, hiện đại, trở<br /> thành nơi đáng sống nhất Việt Nam, chắc rằng làn<br /> sóng đô thị hóa sẽ lan rộng hơn, tuy nhiên giữ lại một<br /> làng quê giữa lòng thành phố cũng là điều cần thiết.<br /> Thành phố đáng sống không chỉ với cảnh quan sạch<br /> đẹp, phố xá hiện đại, nhiều nhà cao tầng đầy đủ tiện<br /> nghi, mà còn cần có những giá trị văn hóa truyền<br /> thống làm nên bản sắc Đà Nẵng. Những giá trị văn<br /> hóa vật thể và phi vật thể từ ngàn xưa sẽ được bảo<br /> tồn và lưu truyền tốt nhất trong chính môi trường nó<br /> được sinh ra. Những giá trị văn hóa truyền thống của<br /> Đà Nẵng nói chung và Cẩm Lệ nói riêng cần được tiếp<br /> tục bảo tồn và phát huy, góp phần hữu hiệu vào việc<br /> xây dựng một nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc<br /> dân tộc, đồng thời phải khai thác tốt những giá trị văn<br /> hóa ấy trong việc phát triển kinh tế du lịch của địa<br /> phương để nâng cao đời sống của nhân dân...<br /> H.X.T.<br /> <br />