Blockchain – Một số ứng dụng trong trường đại học

Chia sẻ: Liễu Yêu Yêu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết "Blockchain – Một số ứng dụng trong trường đại học" giới thiệu về khái niệm, lịch sử, cơ chế hoạt động, ứng dụng của blockchain nói chung và ứng dụng trong các trường đại học nói riêng. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Blockchain – Một số ứng dụng trong trường đại học

BLOCKCHAIN – MỘT SỐ ỨNG DỤNG TRONG TRƯỜNG ĐẠI HỌC Thái Thị Ngọc Lý Khoa Công nghệ Thông tin, Trường Đại học Tài chính –Marketing Email: thaithingocly@ufm.edu.vn Tóm tắt: Sống và làm việc trong kỷ nguyên số, mọi giao dịch gần như là trên mạng vậy việc bảo mật là cực kỳ quan trọng. Cơ chế cơ sở dữ liệu hiện nay là tập trung nghĩa là mọi dữ liệu được lưu trữ trên một máy, khi có hacker xâm nhập thì mất mát hoặc hư hỏng, sai xót là rất cao. Vậy cơ sở dữ liệu phân tán có thay thế được cơ sở dữ liệu hiện nay để đảm an toàn thông tin hơn cho mọi giao dịch trên interne không?t. Cơ sở dữ liệu phân tán được đề cập trong bài tham luận này là chuỗi khối (blockchain). Chuỗi khối có những ứng dụng gì trên thế giới mà hiện nay nhiều doanh nghiệp đang dùng và có xu hướng gia tăng sử dụng hơn trong tương lai, bài tham luận này sẽ giới thiệu về khái niệm, lịch sử, cơ chế hoạt động, ứng dụng của blockchain nói chung và ứng dụng trong các trường đại học nói riêng. Từ khóa: chuỗi khối, blockchain, ứng dụng của blockchain vào các trường đại học 1. MỞ ĐẦU Với sự phát triển của công nghệ ngày càng mạnh, cuộc cách mạng 4.0 càng ngày càng phổ biển, mọi thứ gần như là sử dụng công nghệ số. Theo Nghị quyết số 23-NQ/TW ngày 22/3/2018 của Ban chấp hành Trung ương đẩy mạnh phát triển khoa học phân tích, quản lý và xử lý dữ liệu lớn nhằm tạo ra các sản phẩm, tri thức mới. Trong số các công nghệ hiện nay, blockchain được đánh giá là công nghệ tương lai giúp tạo ra sự bảo mật cao trong các lĩnh vực. Quyết định số 343/QĐ-BNV ngày 27.4.2022 của Bộ trưởng Bộ Nội vụ về việc thành lập Hiệp hội Blockchain Việt Nam cũng chứng minh sự đầu tư nghiên cứu và quản lý blockchain ở Việt Nam là quan trọng. Các trường đại học cũng tăng cường công tác chuyển đổi số, và cụ thể trong kế hoạch xây dựng chiến lược phát triển trường đại học Tài chính – Marketing 2022 đến 2045, cũng xem blockchain là công nghệ cần phải đầu tư nghiên cứu để ứng dụng vào trường. Bài tham luận này sẽ trình bày các ý kiến cá nhân của tác giả về lịch sử phát triển, cơ chế hoạt động, các lĩnh vực ứng dụng của blockchain. Và, blockchain có thể được ứng dụng vào khía cạnh quản lý nào trong trường đại học. Đặc biệt là các trường đại học sẽ sử dụng công nghệ blockchain để quản lý thông tin học tập của sinh viên từ lúc đầu vào và mãi về sau. 252
2. GIỚI THIỆU BLOCKCHAIN 2.1. Blockchain là gì? Blockchain còn được gọi là chuỗi khối, được phát minh bởi Satoshi Nakamoto vào năm 2008. Công nghệ chuỗi khối là một cơ chế cơ sở dữ liệu mới, nó lưu trữ dữ liệu theo dạng khối liên kết và mở rộng theo thời gian. Quá trình lưu trữ là tuyệt đối an toàn, duy nhất và minh bạch ví dụ các giao dịch về tiền, tài sản, hợp đồng và thông tin xác thực qua mạng internet mà không cần có sự đảm bảo của bên thứ ba như ngân hàng hoặc chính phủ. Chuỗi khối có đặc điểm là sổ cái phân tán, đồng thuận phi tập trung, dữ liệu bất biến. Thứ nhất giải thích đặc điểm sổ cái phân tán, trước đây mọi dữ liệu giao dịch được lưu tại ngân hàng nên khi hacker tấn công thành công vào máy chủ ngân hàng thì cực kỳ nguy hiểm cho thông tin của khách hàng cũng như tiền của họ. Tuy nhiên với công nghệ chuỗi khối, sổ cái phân tán nghĩa là một lần giao dịch của khách hàng sẽ tạo ra một khối và khối này sẽ được mã hóa và gửi đến tất cả những người có liên quan nên khi hacker có tấn công và làm thay đổi dữ liệu của một người thì cũng không thể thay đổi được vì phải có sự chấp thuận của tất cả các người có liên quan. Để gửi dữ liệu đến tất cả người liên quan, công nghệ blockchain sử dụng mạng ngang hàng (peer to peer được viết tắt là P2P), mỗi máy tính (được gọi là một node) được nối với tất cả các máy tính còn lại trong mạng. Thứ hai giải thích đặc điểm đồng thuận phi tập trung, một giao dịch được thực hiện khi tất cả các node trong mạng hoặc là phải trên 51% các node trong mạng đều đồng ý thì giao dịch đó mới được thực hiện. Tuy nhiên để sở hữu 51% nodes trong mạng là cực kỳ tốn kém và không tưởng. Thứ ba giải thích dữ liệu là bất biến, một khi một khối dữ liệu được nối vào chuỗi thì sẽ không bao giờ bị thay đổi hoặc bị xóa khỏi chuỗi. Chuỗi khối có các loại sau: chuỗi khối công khai (public blockchains), chuỗi khối liên hợp (consortium blockchains), chuỗi riêng tư (private blockchains). Loại thứ nhất, chuỗi khối công khai là trong chuỗi khối, tất cả các node đều có quyền truy cập và giao dịch, tham gia vào quá trình đồng thuận. Loại thứ hai, chuỗi khối liên hợp là một sổ cái phân tán trong đó quá trình đồng thuận được kiểm soát bởi tập hợp các nút được chọn trước — ví dụ, một nhóm gồm chín tổ chức tài chính, mỗi tổ chức vận hành một nút và phải năm nút (như Tòa án tối cao Hoa Kỳ) phải ký vào mọi khối để khối có hiệu lực. Quyền đọc chuỗi khóa có thể được công khai hoặc bị hạn chế đối với người tham gia và cũng có các tuyến kết hợp như hàm băm gốc của các khối được công khai cùng với một API cho phép các 253
thành viên của công chúng thực hiện một số truy vấn giới hạn và nhận được quay lại các bằng chứng mật mã của một số phần của trạng thái blockchain. Các loại blockchain này là các sổ cái phân tán được coi là "một phần phi tập trung". Loại thứ ba, chuỗi khối riêng tư, một blockchain hoàn toàn riêng tư là một blockchain mà quyền ghi được giữ tập trung cho một tổ chức. Quyền đọc có thể được công khai hoặc bị hạn chế ở một mức độ tùy ý. Các ứng dụng có khả năng gồm quản lý cơ sở dữ liệu và kiểm toán nội bộ của một công ty, vì vậy khả năng đọc của những người tham gia có thể không cần thiết trong nhiều trường hợp, mặc dù trong các trường hợp khác, khả năng kiểm toán của tất cả người tham gia mạng là mong muốn. Các chuỗi khối riêng tư có thể cung cấp giải pháp cho các vấn đề của doanh nghiệp tài chính, như đại lý tuân thủ các quy định như Đạo luật về trách nhiệm giải trình và cung cấp bảo hiểm y tế (HIPAA), chống rửa tiền (AML) và luật về khách hàng (KYC). 2.2. Lịch sử phát triển của blockchain Blockchain được biết bởi W. Scott Storetta và Stuart Haber vào năm 1991, với mục đích đánh dấu thời gian vào các tài liệu để nó trở nên bất biến, điều này đồng nghĩa với việc không thể sửa đổi ngày dưới bất kỳ hình thức nào. Năm 2008, nền tài chính thế giới sụp đổ. Vào thời điểm này, một đội nhóm có tên là Satoshi Nakamoto tạo ra một giao thức mã nguồn mở có tên là Bitcoin. Tính tới thời điểm hiện nay, chuỗi khối trải qua các giai đoạn: Blockchain 1.0: Tiền tệ và thanh toán. Ứng dụng chính của phiên bản này chính là tiền mã hoá (phổ biến là bitcoin), bao gồm việc chuyển đổi tiền tệ, kiều hối và tạo lập hệ thống thanh toán kỹ thuật số. Hình 1: Số nodes Btcoin trên thế giới. Nguồn [6] 254
Blockchain 2.0: Tài chính thị trường. Ứng dụng trong việc quản lý tài chính ngân hàng. Thêm vào đó là mở rộng thị trường, đưa blockchain vào thị trường tài chính. Các tài sản bao gồm cổ phiếu, chi phiếu, quyền sở hữu hay tất cả những gì liên quan đến hợp đồng hay thoả thuận. Ví dụ: công nghệ tài chính FINTECH. Hình 2: Số lượng công ty khởi nghiệp fintech trên toàn thế giới từ năm 2018 đến tháng 11 năm 2021, theo khu vực. Nguồn [7]. Blockchain 3.0: Thiết kế và giám sát hoạt động. Phiên bản này vượt ra khỏi lĩnh vực tài chính, nó hướng tới các lĩnh vực khác như giáo dục, y tế, nghệ thuật…Và, hiện nay cũng đã có một vài trường đại học sử dụng blockchain trong việc quản lý như trường đại học ở Indonesia nghiên cứu mô hình phát hiện văn bằng giả hoặc bảng điểm trong quá trình nộp đơn xin việc của sinh viên mới ra trường[2]. Song song với việc phát triển với blockchain thì blockchain cũng góp phần vào việc phát triển công nghệ web thế hệ 3. Lược sơ sự phát triển của web: 255
Hình 3: Các thế hệ công nghệ web. Nguồn [2]. Web 1.0: Tất cả các máy tính trên thế giới được kết nối với nhau qua mạng internet nhằm trao đổi dữ liệu thực hiện các giao dịch. Trình duyệt web là công cụ dùng để xem và tìm kiếm thông tin. Web 2.0: Dữ liệu trên toàn thế giới đã tăng gấp 4 lần kể từ năm 2012 [3]. Các công ty trung gian tạo ra nơi cung cấp dịch vụ lưu trữ từ xa (cloud), cung cấp các dịch vụ xử lý điện toán như Google, AWS nhưng đồng thời họ có quyền kiểm soát bất kỳ nội dung của khách hàng và họ sẽ khai thác các dữ liệu này có được những thông từ khách hàng của người đang sử dụng dịch vụ của Google hoặc AWS. Một vấn đề rất quan trọng là tính bảo mật của người dùng. Theo Juniper Research, “việc số hóa nhanh chóng cuộc sống của người tiêu dùng và hồ sơ doanh nghiệp sẽ làm tăng chi phí vi phạm dữ liệu lên 2,1 nghìn tỷ đô la trên toàn cầu vào năm 2019, tăng gần gấp bốn lần chi phí ước tính do vi phạm vào năm 2015” [3]. Web 3.0: Công nghệ web phát triển hình thành web ngữ nghĩa. Mục đích của nó định dạng chuẩn cho các dữ liệu web để các phần mềm khai thác dữ liệu đọc hiểu để phân tích. Hiện nay, với công nghệ Blockchain tạo ra web phi tập trung làm cho các giao dịch không cần có trung gian nghĩa là không cần có máy chủ để quản lý. Đó là web “đọc-ghi-riêng”. Ở 256
đây, người dùng sở hữu và tham gia sở hữu giao thức. Nó vừa là máy ngang hàng. Và nó có thể áp dụng cho mọi người, công ty và các thực thể tự trị. Ví dụ: thuật ngữ Web 3.0 được Ethereum sử dụng trong một ngữ cảnh khác với ngữ cảnh mà Berners-Lee đề xuất. Nó được đề xuất như là sự tách biệt nội dung khỏi bản trình bày bằng cách loại bỏ sự cần thiết phải có máy chủ. Stephan Tual, trước đây là CCO của Ethereum, định nghĩa rằng điều làm cho Ethereum khác với Web 2.0 là “không có máy chủ web và do đó không có người trung gian nào để lấy hoa hồng, đánh cắp dữ liệu của bạn hoặc cung cấp nó cho NSA, và tất nhiên là không có gì để DDoS1.” Các ứng dụng phân tán blockchain (dapp) sẽ diễn ra trong khoảng thời gian nhiều năm nữa phát triển mạnh mẽ vì tính bảo mật cao của nó. 2.3. Cơ chế hoạt động của blockchain Swarm và IPFS đều cung cấp cơ chế lưu trữ dữ liệu phi tập trung hiệu quả cho Internet. Trong đó, IPFS (được viết tắt của InterPlanetary File System) là một hệ thống tệp phân tán là kết quả của sự phát triển của các hệ thống ngang hàng trước đây, bao gồm DHT(distributed hash table), BitTorrent, Git và SFS.. IPFS là ngang hàng; không có nút nào được ưu tiên. Các nút IPFS lưu trữ các đối tượng IPFS trong bộ nhớ cục bộ. Swarm là một nền tảng lưu trữ phân tán và dịch vụ phân phối nội dung, một dịch vụ lớp cơ sở gốc của ngăn xếp Ethereum web3. Mục tiêu chính của Swarm là cung cấp một kho lưu trữ phi tập trung và dự phòng hồ sơ công khai của Ethereum, đặc biệt là để lưu trữ và phân phối mã ứng dụng phân tán (dapp) và dữ liệu cũng như dữ liệu chuỗi khối. Trong một mô hình blockchain đơn giản, mỗi khối chứa các dữ liệu sau:  Danh sách các đối tượng giao dịch  Một liên kết đến khối trước đó  Hàm băm của cây trạng thái / cơ sở dữ liệu Chuỗi khối này có thể được mô hình hóa trong IPFS như trong Hình 4. 1 DDos: Tấn công bằng từ chối dịch vụ DoS là viết tắt của Denial of Service. Chính là hành động ngăn chặn những mối đe doạ tiềm ẩn có khả năng truy cập và kết nối vào một dịch vụ nào đó. 257
Hình 4: Mô hình blockchain. Nguồn [3]. Storj là một giao thức tạo ra một mạng phân tán để hình thành và thực hiện các hợp đồng lưu trữ giữa các máy tính ngang hàng. Giao thức Storj cho phép các đồng nghiệp trên mạng đàm phán hợp đồng, truyền dữ liệu, xác minh tính toàn vẹn và tính khả dụng của dữ liệu từ xa, truy xuất dữ liệu và thanh toán cho các nút khác. Mỗi đồng đẳng là một tác nhân tự trị, có khả năng thực hiện những hành động này mà không cần sự tương tác đáng kể của con người. Trong Storj, các tệp được lưu trữ dưới dạng các phân đoạn được mã hóa. Phân mảnh (sharding) là một loại phân vùng cơ sở dữ liệu phân tách các cơ sở dữ liệu rất lớn thành các phần nhỏ hơn, nhanh hơn, dễ quản lý hơn được gọi là phân đoạn dữ liệu. Từ shard có nghĩa là mảnh vỡ của tổng thể. Vì vậy, phân đoạn là một phần của tệp được mã hóa sẽ được lưu trữ trên mạng này. Sharding có một số lợi thế về bảo mật, quyền riêng tư, hiệu suất và tính khả dụng. Các tệp phải được mã hóa phía máy khách trước khi được chia nhỏ. Hình 5. 258
Hình 5: Giao thức mạng phân tán. Nguồn [3] Chuỗi khối sử dụng hai loại thuật toán khóa không đối xứng và hàm băm (hash) để mã hóa dữ liệu: Mật mã khóa không đối xứng (Asymmetric-Key Cryptography) là phương pháp mã hóa sử dụng một cặp khóa, khóa để mã hóa và khóa để giải mã, được đặt tên lần lượt là khóa công khai và khóa riêng. Cặp khóa được tạo bởi thuật toán này bao gồm một khóa riêng tư và một khóa công khai duy nhất được tạo bằng cùng một thuật toán. Nó còn được gọi là mã hóa khóa công khai. Hàm băm là quá trình làm cho đầu vào là một nội dung có kích thước, độ dài bất kỳ thành dữ liệu đầu ra tiêu chuẩn có độ dài nhất định. Mã hóa SHA (được viết tắt là Secure Hash Algorithm hay còn gọi là thuật giải băm an toàn. SHA có 5 thuật giải băm bảo mật được phát triển bởi NSA (National Security Agency) – Cục An ninh Quốc gia Mỹ và được xuất bản thành chuẩn của chính phủ Mỹ bởi NIST (National Institute of Standards and Technology) – Viện Công nghệ và chuẩn quốc gia Mỹ gồm SHA-1trả lại kết quả dài 160 bit; SHA-224 trả lại kết quả dài 224 bit; SHA-256 trả lại kết quả dài 256 bit; SHA-384 trả lại kết quả dài 384 bit; SHA-512 trả lại kết quả dài 512 bit. SHA256 được định nghĩa là thuật toán băm bảo mật 256 bit. Thuật toán này cho phép tạo ra các hàm băm mà không thể đảo ngược và mang tính duy nhất.. 2.4. Các ứng dụng của blockchain trong trường đại học Blockchain có rất nhiều ứng dụng trong nhiều lĩnh vực như hợp đồng thông minh, kinh tế chia sẻ, mở rộng gọi vốn, cho phép quản trị dễ dàng, kiểm tra chuỗi cung ứng, lưu trữ file phân quyền trên Internet, dự đoán chính xác hơn, đề cao quyền sở hữu trí tuệ, quản lý và xác minh danh tính một cách dễ dàng, thực hiện Anti-money laundering (AML) – chống rửa tiền và know your customer (KYC) – Nhận biết khách hàng, giao dịch chứng 259
khoán, hệ thống Neighbourhood Microgrid (công nghệ blockchain cho phép mua và bán năng lượng tái tạo, được tạo ra bởi các lưới vi mô lân cận. Khi các tấm pin mặt trời làm cho năng lượng dư thừa, những hợp đồng thông minh dựa trên Ethereum sẽ tự động phân phối lại nó.). Ngoài các ứng dụng trên, blockchain còn có các ứng dụng trong lĩnh vực giáo dục mà hiện nay các nhà khoa học nghiên cứu để phát triển nhằm hình thành nên các trường đại học thông minh. Theo khảo sát từ nguồn [4] của tác giả Elena P. Fedorova và Ella I. Skobleva, hiện nay có nhiều ứng dụng blockchain vào các trường đại học như bảng sau: Các lĩnh vực ứng % của việc Đại học dụng chuỗi khối sử dụng Cấp và lưu trữ các 22.2 % University of Nicosia, Massachusetts Institute of chứng chỉ, văn bằng. Technology (MIT), Holberton School of Software Engineering, University of Texas at Austin, University of New Hampshire, University of California, Malta College of Arts Science and Technology, Woolf of University, University of Maribor; Aristotle University of Thessaloniki, Athens University of Economics and Business, Democritus University of Thrace; Universities in Dubai, University of Bahrein, University of Melbourne, Central New Mexico Community College, Ngee Ann Polytechnic, 20 % of all universities in Canada, Synergy University (từ 2020), Penza State University (từ 2020) Thanh toán cho các 16.7 % University of Texas at Austin, nghiên cứu bằng tiền King’s College, điện tử. Woolf of University 260
Các lĩnh vực ứng % của việc Đại học dụng chuỗi khối sử dụng Các giải pháp định 16.7 % Woolf of University, danh. Aristotle University of Thessaloniki, Athens University of Economics and Business, Democritus University of Thrace; Mạng lưới hợp tác 5.6 % University of Texas at Austin, giữa sinh viên và Open University, giáo sư của họ - nhà University of Southampton sư phạm mới. Synergy University Quản trị quá trình 11.1 % Woolf of University, giáo dục. University of Maribor Mẫu hộ chiếu học tập 11.1 % Universities in Dubai (danh mục đầu tư). Bảo hộ sở hữu trí tuệ. 11.1 % Zhejiang University, Shenzhen University, Chinese Academy of Sciences Kiểm định cơ sở giáo 5.6 % Open University dục Từ bảng thống kê các ứng dụng blockchain [4], các trường đại học lớn ở các nước Nga, Anh, Mỹ, Trung Quốc, Dubai, … đều có sử dụng blockchain và trong đó đại học Woolf là trường đại học blockchain đầu tiên sử dụng nhiều ứng dụng của blockchain. Từ khảo sát cũng nhìn thấy được ứng dụng chuỗi khối tra cứu văn bằng được sử dụng nhiều nhất vì nó được đặt trên web và mọi người tra cứu nhanh chóng (Hình 6). Nhìn vào ứng dụng bảo hộ sở hữu trí tuệ trên nền tảng blockchain thì có Trung Quốc đang sử dụng. 261
Con số trong việc sử dụng trong bảng thống kế trên cũng cho biết việc các trường đại học trên thế giới sử dụng blockchain ngày càng mở rộng nhưng ở Việt Nam thì chưa có trường đại học nào sử dụng. Vậy, blockchain mang lại lợi ích cho các trường đại học đó là trường đại học sẽ phân tích dữ liệu từ tập dữ liệu sinh viên được lưu trữ hiểu các “giao dịch” của sinh viên từ đó đưa ra các giải pháp giúp đỡ sinh viên hoàn thành chương trình học của chính mình trong giới hạn thời gian qui định. Ngoài ra, bản chất phân tán của các giao dịch Hình 6: Tra cứu văn bằng của đại học Woolf. blockchain cung cấp một số lợi thế bảo mật so với lưu trữ dữ liệu tập trung. Vì các mạng blockchain không có một điểm truy cập duy nhất để xâm nhập, nó cung cấp nguy cơ bị hack giảm đi đáng kể. Ứng dụng blockchain là rất tốt vì đặc điểm dữ liệu bất biến, bảo mật cao nhưng cũng nên chú ý việc đầu tư cho blockchain thì cao gấp 4-5 lần chi phí bình thường khác do phải đầu tư hạ tầng, nhân sự am hiểu về blockchain. Tuy nhiên, chuỗi khối cũng là do con người tạo ra vì vậy chắc có thể cũng sẽ có lỗ hổng về bảo mật cho nên cũng cần quan tâm đến việc đảm bảo bảo mật cho các chuỗi khối được tạo. Theo bài báo từ nguồn [7], viết về 31 cuộc tấn công của hacker nhằm đánh cắp tiền mã hóa, lấy cắp hơn 370 triệu USD. Hacker đã tấn công khai thác các lỗ hổng trong các giao thức của các dự án, hoặc lừa người dùng để chiếm đoạt tài khoản (báo cáo từ CertiK – công ty chuyên về bảo mật blockchain, trong tháng 4.2022). 3. KẾT LUẬN Bảo mật là yếu tố hàng đầu cần quan tâm trong việc sử dụng các ứng dụng số mà blockchain thỏa mãn yếu tố này. Vì vậy, việc sử dụng blockchain trong tương lai là vô cùng lớn cùng với việc các ngành, các doanh nghiệp, các trường đại học đang trên đường đưa tổ chức của mình trở thành cơ sở thông minh đó là việc đầu tư phải nên làm. Nếu tổ chức nào 262
sớm sử dụng blockchain sẽ tạo nên lợi thế cạnh tranh đối với tổ chức khác nói chung và nói riêng ở các trường đại học bởi vì trường đại học sẽ sớm có quản lý hồ sơ sinh viên, thu thập dữ liệu qua nhiều năm và từ đó phân tích, khai thác dữ liệu để hỗ trợ việc giúp đỡ học tập và định hướng nghề nghiệp cho sinh viên hoặc là thậm chí có thể quản lý việc sau khi tốt nghiệp sinh viên làm ở đâu, và tiếp tục quản lý cho việc học sau đại học cho các sinh viên của trường. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Melanie Swan, “Blockchain blueprint for a new economy”, Nxb: O’reilly Media, 2015 [2] Meyliana và cộng sự, “A Blockchain Technology - Based for University Student Enrollment Process”, 2020 [3] Joseph J. Bambara & Paul R. Allen, “Blockchain A Practical Guide to Developing”, Nxb: McGraw-Hill Education, 2018 [4]. Elena P. Fedorova và Ella I. Skobleva, “Application of Blockchain Technology in Higher Education”, Nxb: Slovak Republic European Journal of Contemporary Education , 2020 [5]. Hương Giang, “Có 7 công ty blockchain hàng đầu thế giới là do người Việt sáng lập”, 2022. Địa chỉ: https://laodong.vn/cong-nghe/co-7-cong-ty-blockchain-hang-dau-the- gioi-la-do-nguoi-viet-sang-lap-1046000.ldo. [Truy cập 29/05/2022]. [6] Báo điện tử của Reachable bitcoin nodes. [Trực tuyến]. Địa chỉ: https://bitnodes.io/. [Truy cập 27/05/2022]. [7] Báo điện tử của statista. [Trực tuyến]. Địa chỉ: https://www.statista.com/statistics/893954/number-fintech-startups-by-region/. [Truy cập 27/05/2022] [8] Thế Lâm, “Chớ ảo tưởng blockchain, tiền mã hóa là an toàn tuyệt đối”, 2022. Địa chỉ: https://laodong.vn/cong-nghe/cho-ao-tuong-blockchain-tien-ma-hoa-la-an-toan-tuyet- doi-1040914.ldo. [Truy cập 29/05/2022]. 263