Bước đầu tìm hiểu phương pháp xã hội học Hồ Chí Minh

Trao ®æi nghiÖp vô X· héi häc sè 1 (89), 2005 107<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> B−íc ®Çu t×m hiÓu<br /> ph−¬ng ph¸p x· héi häc Hå ChÝ Minh<br /> <br /> Ph¹m Xu©n H¶o, Vò Hång Qu©n<br /> TrÇn Phó Mõng, B¹ch Hoµng Kh¸nh<br /> <br /> <br /> ViÖn Khoa häc x· héi Nh©n v¨n Qu©n sù - Bé Quèc phßng<br /> ®· triÓn khai nghiªn cøu ®Ò tµi: “T×m hiÓu ph−¬ng ph¸p x· héi<br /> häc trong di s¶n t− t−ëng Hå ChÝ Minh”. Nhãm nghiªn cøu<br /> gåm: Ph¹m Xu©n H¶o Chñ nhiÖm; c¸c thµnh viªn: Vò Hång<br /> Qu©n, TrÇn Phó Mõng, B¹ch Hoµng Kh¸nh.<br /> T¹p chÝ X· héi häc xin giíi thiÖu mét phÇn kÕt qu¶ nghiªn<br /> cøu cña c¸c t¸c gi¶ víi b¹n ®äc.<br /> TC.XHH<br /> <br /> §Æt vÊn ®Ò<br /> Cã mét c©u hái ®Æt ra: cã hay kh«ng cã ph−¬ng ph¸p x· héi häc Hå ChÝ Minh?<br /> Xin kh¼ng ®Þnh: cã. NÕu chóng ta hiÓu kh¸i niÖm x· héi häc theo nghÜa réng, tõ<br /> nguyªn lý lý luËn, ph−¬ng ph¸p luËn ®Õn kÜ thuËt nghiªn cøu th× trong c¸c bµi viÕt<br /> cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh sö dông rÊt nhiÒu nghiªn cøu x· héi häc. C¸c bµi viÕt cña<br /> Chñ tÞch Hå ChÝ Minh thÓ hiÖn sù thèng nhÊt cao ë môc ®Ých sö dông ph©n tÝch x·<br /> héi häc phôc vô cho sù nghiÖp ®Êu tranh v× ®éc lËp d©n téc, v× chñ nghÜa x· héi cña<br /> nh©n d©n ta; sù thèng nhÊt chÆt chÏ gi÷a lý luËn, ph−¬ng ph¸p luËn vµ kÜ thuËt<br /> trong ph©n tÝch c¸c hiÖn t−îng x· héi, luËn gi¶i c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ - x· héi. Mét sè<br /> bµi viÕt cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh thùc sù lµ mét c«ng tr×nh mÉu mùc vÒ ph©n tÝch<br /> x· héi häc nh−: “MÊy ý nghÜ vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa”, “B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p”,<br /> “§«ng D−¬ng”, “NhËt ký hµnh tr×nh cña Hå ChÝ Minh, bèn th¸ng sang Ph¸p”, “ViÖt<br /> B¾c anh dòng”, v.v... T− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ tµi s¶n tinh thÇn to lín cña §¶ng<br /> vµ d©n téc ta, c¬ së lý luËn trong luËn gi¶i c¸c vÊn ®Ò x· héi ë ViÖt Nam.<br /> 1. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ c¬ cÊu x· héi vµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch<br /> c¬ cÊu x· héi<br /> Quan ®iÓm hÖ thèng lµ ®Æc ®iÓm næi bËt trong t− duy cña Chñ tÞch Hå ChÝ<br /> 1<br /> Minh . Nã lµ c¬ së ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch hÖ thèng cña Hå ChÝ Minh, ®ång thêi lµ c¬<br /> së ®Ó h×nh thµnh quan niÖm Hå ChÝ Minh vÒ c¬ cÊu x· héi vµ ph©n tÝch c¬ cÊu x· héi.<br /> Trong rÊt nhiÒu bµi viÕt, khi nãi vÒ con ng−êi, vÒ mét c¸ nh©n, Hå ChÝ Minh lu«n<br /> <br /> 1<br /> Ph¹m V¨n §ång: Hå ChÝ Minh mét con ng−êi, mét d©n téc, mét thêi ®¹i, mét sù nghiÖp. Nxb Sù ThËt, Hµ<br /> Néi - 1990, tr. 23.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vnBản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 108 B−íc ®Çu t×m hiÓu ph−¬ng ph¸p x· héi häc Hå ChÝ Minh<br /> <br /> g¾n kÕt con ng−êi ®ã víi mét tËp thÓ, mét c«ng ®ång x· héi; ®Æt con ng−êi - c¸ nh©n<br /> trong mèi quan hÖ víi tËp thÓ, víi céng ®ång x· héi, víi ®Êt n−íc, víi d©n téc. Xem<br /> xÐt con ng−êi, nhãm x· héi trong mèi quan hÖ víi x· héi, víi khung c¶nh x· héi mµ ë<br /> ®ã hä sinh ra, lín lªn, ho¹t ®éng.<br /> T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ c¬ cÊu x· héi vµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch c¬ cÊu x·<br /> héi thÓ hiÖn trªn nh÷ng néi dung chÝnh sau: TÝnh ®a d¹ng, phøc t¹p trong cÊu tróc<br /> x· héi ViÖt Nam; C¬ cÊu x· héi víi c«ng t¸c x· héi vµ qu¶n lý x· héi.<br /> TÝnh ®a d¹ng, phøc t¹p trong cÊu tróc x· héi ViÖt Nam. Trong c¸c bµi viÕt,<br /> Hå ChÝ Minh ®· ®Ò cËp ®Õn c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n: giai cÊp, nghÒ nghiÖp, téc ng−êi,<br /> t«n gi¸o, d©n sè. Trong nhãm x· héi giai cÊp, Ng−êi viÕt nhiÒu vÒ giai cÊp c«ng nh©n,<br /> giai cÊp n«ng d©n, tÇng líp trÝ thøc. Trong “B¸o c¸o cña ViÖt Nam göi Quèc tÕ Céng<br /> s¶n”, ngµy 17/12/1940 (3, 162 - 174)2, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· viÕt vÒ t×nh h×nh ViÖt<br /> Nam trªn chÝn néi dung; §Þa lý; D©n téc; ChÕ ®é chÝnh trÞ; Tµi nguyªn; N¹n bãc lét;<br /> Quèc phßng; Phong trµo gi¶i phãng d©n téc; C¸c tÇng líp x· héi vµ khuynh h−íng<br /> cña hä; C¸c ®¶ng ph¸i. VÒ c¸c tÇng líp x· héi vµ khuynh h−íng cña hä, Hå ChÝ Minh<br /> viÕt rÊt kü vÒ c¸c giai tÇng x· héi: c«ng nh©n, n«ng d©n, trÝ thøc, tiÓu th−¬ng, t− s¶n<br /> d©n téc, quan l¹i, v−¬ng c«ng, Hoa kiÒu. Ng−êi viÕt vÒ mét sè giai tÇng x· héi: VÒ<br /> c«ng nh©n, “ë B¾c Kú, c«ng nh©n má than chiÕm ®¹i ®a sè, thø ®Õn c«ng nh©n ®ån<br /> ®iÒn Nam Kú, råi ®Õn c«ng nh©n ®−êng s¾t, x−ëng c«ng binh, c«ng nh©n dÖt”; VÒ<br /> n«ng d©n “HiÖn t¹i n«ng d©n Nam Kú ®oµn kÕt h¬n so víi c¸c ®Þa ph−¬ng kh¸c. C«ng<br /> nh©n, n«ng d©n ®−¬ng nhiªn rÊt c¨m ghÐt ng−êi Ph¸p”; VÒ trÝ thøc “cã tr×nh ®é v¨n<br /> hãa t−¬ng ®èi cao... Song v× kh«ng cã tæ chøc, thiÕu ng−êi l·nh ®¹o, cho nªn hä “d¸m<br /> nghÜ mµ kh«ng d¸m nãi”; VÒ quan l¹i, ®Þa chñ “Hä tuy hai mµ mét, tuy mét mµ hai.<br /> Quan l¹i lín ®ång thêi lµ ®Þa chñ lín”. v.v...<br /> Ngoµi c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n, Hå ChÝ Minh cßn ®Ò cËp ®Õn mét sè nhãm x·<br /> héi kh¸c tån t¹i trong x· héi nh−: nh÷ng kÎ lÇm ®−êng l¹c lèi, nh÷ng ng−êi tham<br /> dù vµo c¸c tÖ n¹n x· héi,... Ng−êi cßn ph©n ®Þnh nhãm x· héi theo c¸c tiªu chÝ: n¬i<br /> c− tró, tr×nh ®é häc vÊn, tr×nh ®é tay nghÒ, ®iÒu kiÖn kinh tÕ, løa tuæi, giíi tÝnh,...<br /> vµ ®i s©u ph©n tÝch ®Æc ®iÓm x· héi cña tõng nhãm x· héi. T×m hiÓu vÒ c¸c nhãm<br /> x· héi trong c¸c bµi viÕt cña Hå ChÝ Minh chóng ta thÊy ®−îc tÝnh ®a d¹ng, phøc<br /> t¹p, ®an xen c¸c giai tÇng x· héi vµ mèi liªn hÖ c¬ b¶n gi÷a c¸c nhãm x· héi ë n−íc<br /> ta. §ång thêi còng tiÕp nhËn bµi häc, c¨n cø tõ thùc tÕ cÊu tróc x· héi ViÖt Nam ®Ó<br /> ®Þnh danh c¸c giai tÇng trong x· héi vµ lµm râ ®Æc tr−ng x· héi chñ yÕu cña tõng<br /> giai tÇng x· héi. §ã lµ mét ®iÓm næi bËt cña Hå ChÝ Minh vÒ ph©n tÝch c¬ cÊu x·<br /> héi ViÖt Nam.<br /> Trong ph©n tÝch c¬ cÊu x· héi, Hå ChÝ Minh cã nãi ®Õn sù kh¸c biÖt x· héi,<br /> “Cè nhiªn d©n chóng kh«ng nhÊt luËt nh− nhau. Trong d©n chóng cã nh÷ng tÇng líp<br /> kh¸c nhau, tr×nh ®é kh¸c nhau, ý kiÕn kh¸c nhau. Cã líp tiªn tiÕn, cã líp lõng<br /> chõng, cã líp l¹c hËu” (5,296); “Trong mÊy triÖu ng−êi còng cã ng−êi thÕ nµy thÕ<br /> <br /> <br /> 2<br /> C¸ch trÝch dÉn trong bµi viÕt: tËp 6, trang 15, viÕt t¾t lµ (6, 15).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m Xu©n H¶o, Vò Hång Qu©n, TrÇn Phó Mõng, B¹ch Hoµng Kh¸nh 109<br /> <br /> kh¸c...”, “N¨m ngãn tay còng cã ngãn v¾n, ngãn dµi”, “Trong mét lµng, nhµ th× cã<br /> nhµ giµu, nhµ võa, nhµ nghÌo. Ng−êi th× cã ng−êi tèt, ng−êi võa, ng−êi kÐm. Häc th×<br /> cã kÎ th«ng, kÎ võa, kÎ dèt” (5,100,101). “Nh−ng v¾n dµi ®Òu häp nhau l¹i n¬i bµn<br /> tay”; cã ng−êi thÕ nµy thÕ kh¸c, “nh−ng thÕ nµy thÕ kh¸c ®Òu dßng dâi cña tæ tiªn<br /> ta...”, nªn ta ph¶i biÕt gióp ®ì lÉn nhau, t¨ng c−êng ®oµn kÕt ®Ó thùc hiÖn môc tiªu<br /> chung cña d©n téc, cña c¸ch m¹ng. Nghiªn cøu t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ sù kh¸c biÖt<br /> trong x· héi cµng thÊm thÝa s©u s¾c t− t−ëng cña Ng−êi vÒ ®¹i ®oµn kÕt toµn d©n téc:<br /> “§oµn kÕt, ®oµn kÕt, ®¹i ®oµn kÕt. Thµnh c«ng, thµnh c«ng, ®¹i thµnh c«ng”.<br /> Víi tõng nhãm x· héi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lu«n mong muèn, khuyÕn khÝch,<br /> thóc dôc hä phÊn ®Êu v−¬n lªn theo h−íng tù hoµn thiÖn, v−¬n tíi Êm no, h¹nh<br /> phóc. Hå ChÝ Minh lu«n xem xÐt c¸c nhãm x· héi trong tr¹ng th¸i vËn ®éng, lu«n<br /> t×m thÊy sù tr−ëng thµnh vµ tiÕn bé cña hä. Kh«ng ®Þnh kiÕn x· héi lµ c¸ch nh×n<br /> nhËn c¸c nhãm x· héi cña Hå ChÝ Minh.<br /> C¬ cÊu x· héi víi c«ng t¸c x· héi vµ qu¶n lý x· héi. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ<br /> mét nhµ l·nh ®¹o c¸ch m¹ng, do vËy Ng−êi lu«n lu«n h−íng vÒ thùc tiÔn c¸ch<br /> m¹ng ®Ó ph©n tÝch, gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò do thùc tiÔn ®Æt ra. Hå ChÝ Minh ph©n<br /> tÝch c¬ cÊu x· héi kh«ng chØ ®Ó t×m hiÓu cÊu tróc x· héi, tõ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ c¬<br /> cÊu x· héi ë n−íc ta mµ ®Ò ra nhiÖm vô cho c«ng t¸c x· héi, ®Æt ra nh÷ng néi dung<br /> cña qu¶n lý x· héi.<br /> Ph©n tÝch tÝnh ®a d¹ng trong c¬ cÊu téc ng−êi cña quèc gia d©n téc ViÖt Nam<br /> ®Ó ®Ò ra chñ tr−¬ng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cho khu vùc cã ®«ng ®ång bµo thiÓu sè<br /> sinh sèng, “®Ó miÒn nói tiÕn kÞp miÒn xu«i”.<br /> Chñ tÞch Hå ChÝ Minh yªu cÇu §¶ng ph¶i th−êng xuyªn gi¸o dôc b¶n chÊt<br /> giai cÊp c«ng nh©n, n©ng cao ®¹o ®øc c¸ch m¹ng cho ®éi ngò ®¶ng viªn, bëi v× “§¶ng<br /> ta lµ mét ®¶ng cã tÝnh chÊt quÇn chóng, cã hµng chôc v¹n ®¶ng viªn. V× hoµn c¶nh<br /> n−íc ta mµ sè ®«ng ®¶ng viªn thuéc thµnh phÇn tiÓu t− s¶n. §iÒu ®ã kh«ng cã g× l¹”<br /> (9, 289); “Sinh tr−ëng trong x· héi cò, chóng ta ai còng mang trong m×nh hoÆc nhiÒu<br /> hoÆc Ýt vÕt tÝch xÊu xa cña x· héi ®ã vÒ t− t−ëng, vÒ thãi quen... VÕt tÝch xÊu xa vµ<br /> nguy hiÓm nhÊt cña x· héi cò lµ chñ nghÜa c¸ nh©n...” (9, 283). “§ång chÝ ta tuy kh¸c<br /> nhau vÒ chñng téc hay nguån gèc giai cÊp, nh−ng lµ nh÷ng ng−êi cïng chñ nghÜa,<br /> cïng môc ®Ých, cïng sèng, cïng chÕt, chung s−íng, chung khæ, cho nªn ph¶i thËt thµ<br /> ®oµn kÕt. Muèn ®i tíi môc ®Ých, kh«ng chØ tæ chøc lµ ®ñ, ph¶i ch©n thµnh trong t−<br /> t−ëng n÷a” (5, 552). Nh− vËy, tõ sù ph©n tÝch thµnh phÇn ®¶ng viªn, Chñ tÞch Hå<br /> ChÝ Minh ®· ®Ò ra néi dung cña c«ng t¸c x©y dùng §¶ng, lµm cho §¶ng ngµy cµng<br /> v÷ng m¹nh ®Ó thùc hiÖn vai trß l·nh ®¹o c¸ch m¹ng. Theo c¸ch tiÕp cËn c¬ cÊu x·<br /> héi, c¬ cÊu x· héi ®¶ng viªn quy ®Þnh néi dung, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, rÌn luyÖn<br /> ®¶ng viªn. C¬ cÊu x· héi, kh¸i niÖm trung t©m cña x· héi häc. Ph©n tÝch c¬ cÊu x·<br /> héi lµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ®Æc thï cña x· héi häc trong nghiªn cøu c¸c nhãm x·<br /> héi, céng ®ång x· héi, nghiªn cøu x· héi víi tÝnh c¸ch lµ hÖ thèng. Nã lµ “ch×a khãa”<br /> ®Ó hiÓu x· héi. Song, nghiªn cøu c¬ cÊu x· héi kh«ng chØ ®Ó hiÓu x· héi, c¸i chÝnh lµ,<br /> tõ sù hiÓu biÕt ®ã mµ ®Ò xuÊt chÝnh s¸ch x· héi. Hå ChÝ Minh lu«n g¾n kÕt gi÷a<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 110 B−íc ®Çu t×m hiÓu ph−¬ng ph¸p x· héi häc Hå ChÝ Minh<br /> <br /> ph©n tÝch c¬ cÊu x· héi víi chÝnh s¸ch x· héi. §Ò xuÊt c¸c chÝnh s¸ch x· héi nh− lµ<br /> môc ®Ých trong ph©n tÝch c¬ cÊu x· héi cña Hå ChÝ Minh.<br /> 2. Ph−¬ng ph¸p sö dông tµi liÖu, sè liÖu thèng kª cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh<br /> Trong Hå ChÝ Minh Toµn tËp3, rÊt nhiÒu bµi viÕt ®· sö dông ph−¬ng ph¸p<br /> ph©n tÝch tµi liÖu, sè liÖu thèng kª. B−íc ®Çu ®Þnh l−îng bµi cã sö dông ph−¬ng ph¸p<br /> ph©n tÝch tµi liÖu, sè liÖu thèng kª trong tæng sè c¸c bµi viÕt ®ã.<br /> B¶ng 1: Sè bµi viÕt Hå ChÝ Minh sö dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch tµi liÖu, sè liÖu thèng kª<br /> <br /> TËp Thêi gian Sè bµi Sè bµi sö dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch tµi liÖu, Tû lÖ (%)<br /> sè liÖu thèng kª<br /> <br /> 1 1919 - 1924 109 34 31,1<br /> 2 1924 - 1930 52 16 27,59<br /> 3 1930 - 1945 99 13 13,13<br /> 4 1945 - 1946 200 4 2,0<br /> 5 1947 - 1949 334 25 18,22<br /> 6 1950 - 1952 236 43 6.06<br /> 7 1953 - 1955 231 14 8,52<br /> 8 1956 - 1957 223 19 13,95<br /> 9 1958 - 1959 215 30 18,95<br /> 10 1960 - 1962 244 46 18,64<br /> 11 1963 - 1965 220 52 23,64<br /> 12 1966 - 1969 241 33 13,69<br /> <br /> Nguån: Hå ChÝ Minh Toµn tËp, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1995, 1996.<br /> <br /> Cã thÓ ph©n chia c¸c bµi viÕt thµnh ba giai ®o¹n (dùa theo tiÕn tr×nh c¸ch<br /> m¹ng ViÖt Nam, kÓ tõ khi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh viÕt bµi b¸o ®Çu tiªn ®Õn lóc Ng−êi<br /> qua ®êi): 1919 - 1945; 1946 - 1954; 1955 - 1969.<br /> Giai ®o¹n 1919 - 1945. C¸c bµi viÕt tiªu biÓu: “B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n<br /> Ph¸p” (2, 21- 133), “Phong trµo c¸ch m¹ng ë §«ng D−¬ng” (2, 228 - 233), “Phong<br /> trµo n«ng d©n tØnh Qu¶ng §«ng” (2, 188 - 202), “§−êng c¸ch mÖnh” (2, 257 - 318),<br /> “Chñ nghÜa ®Õ quèc, kÎ tiªu diÖt ng−êi b¶n xø” (2, 337 - 340), v.v... Trong c¸c bµi<br /> viÕt ®ã, Hå ChÝ Minh ®· biÕn nh÷ng tµi liÖu, sè liÖu thèng kª vèn kh« khan thµnh<br /> nh÷ng ý nghÜa biÓu ®¹t t− t−ëng, phôc vô môc ®Ých chÝnh trÞ x· héi mét c¸ch<br /> nhuÇn nhuyÔn. B»ng sè liÖu thèng kª, ph©n tÝch c¸c tµi liÖu cã s½n, Hå ChÝ Minh<br /> ®· v¹ch trÇn bé mÆt thËt cña chñ nghÜa thùc d©n, tè c¸o tr−íc toµn thÕ giíi sù bãc<br /> lét tµn nhÉn cña thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam, th«ng qua ®ã kh¬i dËy, ®Þnh h−íng<br /> tinh thÇn yªu n−íc cña nh©n d©n ta vµ thøc tØnh l−¬ng t©m nh÷ng ng−êi yªu<br /> chuéng hoµ b×nh, c«ng lý trªn thÕ giíi, ®Ó hä ñng hé phong trµo ®Êu tranh giµnh<br /> ®éc lËp tù do cña nh©n d©n ViÖt Nam.<br /> <br /> <br /> 3<br /> Hå ChÝ Minh Toµn tËp. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1995, 1996.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m Xu©n H¶o, Vò Hång Qu©n, TrÇn Phó Mõng, B¹ch Hoµng Kh¸nh 111<br /> <br /> Giai ®o¹n 1946 - 1954. C¸c bµi viÕt tiªu biÓu: “NhËt ký hµnh tr×nh cña Hå ChÝ<br /> Minh, bèn th¸ng sang Ph¸p” (4, 323 - 411), “ViÖt B¾c anh dòng” (5, 339 - 368), v.v...<br /> Trong “NhËt ký hµnh tr×nh cña Hå ChÝ Minh, bèn th¸ng sang Ph¸p”, ®o¹n viÕt vÒ<br /> “Ng−êi Ph¸p” lµ mÉu mùc trong sö dông sè liÖu thèng kª ®Ó c¾t nghÜa ®Êt n−íc, con<br /> ng−êi Ph¸p vÒ ph−¬ng diÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, t«n gi¸o, lßng ¸i quèc, tÝnh hay quªn<br /> vµ nh÷ng ®øc tÝnh tèt; c¸c sè liÖu ph¶n ¸nh c¬ cÊu x· héi Ph¸p (sè d©n, sè qu©n, c¬<br /> cÊu tuæi); c¸c sè liÖu ph¶n ¸nh ®êi sèng sinh ho¹t... C¸ch thøc chuyÓn t¶i sè liÖu<br /> trong c¸c bµi viÕt ë giai ®o¹n nµy: sö dông ph−¬ng ph¸p so s¸nh (tr−íc vµ sau chiÕn<br /> tranh), m« t¶, chøng minh, ph©n tÝch theo c¸c chØ b¸o. §iÓm næi bËt trong sö dông sè<br /> liÖu lµ tÝnh chÝnh x¸c, trung thùc, luËn gi¶i ®óng c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ, x· héi.<br /> Giai ®o¹n 1955 - 1969. C¸c vÊn ®Ò x· héi ph¶n ¸nh trong c¸c t¸c phÈm ë giai<br /> ®o¹n nµy ®a d¹ng, phong phó: ph¶n ¸nh søc m¹nh vµ vai trß cña phe x· héi chñ<br /> nghÜa, cña Liªn X« trong ®Êu tranh b¶o vÖ nÒn hoµ b×nh thÕ giíi; ph¶n ¸nh kÕt qu¶<br /> x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn B¾c; ca ngîi cuéc ®Êu tranh anh dòng cña ®ång<br /> bµo miÒn Nam vµ nh©n d©n c¶ n−íc trong cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ miÒn B¾c, gi¶i<br /> phãng miÒn Nam, thèng nhÊt ®Êt n−íc. §Æc tr−ng cña viÖc sö dông tµi liÖu, sè liÖu ë<br /> giai ®o¹n nµy: ph©n tÝch c¸c tµi liÖu, sè liÖu g¾n chÆt víi diÔn biÕn t×nh h×nh chÝnh<br /> trÞ, x· héi ë trong n−íc vµ trªn thÕ giíi; h×nh thµnh d÷ liÖu cho nh÷ng dù b¸o x· héi;<br /> ph¶n ¸nh c¶ mÆt ®−îc vµ ch−a ®−îc trong c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë<br /> miÒn B¾c.<br /> Tõ c¸c bµi viÕt cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cã sö dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch<br /> tµi liÖu, sè liÖu thèng kª, cã thÓ rót ra mét sè ®Æc tr−ng sau: Mét lµ, Hå ChÝ Minh ®·<br /> sö dông tµi liÖu, sè liÖu thèng kª chÝnh x¸c, s¾p xÕp khoa häc, luËn gi¶i chÆt chÏ ®Ó<br /> ph©n tÝch c¸c hiÖn t−îng x· héi. Tµi liÖu, sè liÖu thèng kª lµ “linh hån”, t¹o sù sèng<br /> ®éng, t¨ng søc thuyÕt phôc cho c¸c bµi viÕt cña Hå ChÝ Minh. Trong sö dông sè liÖu<br /> thèng kª, c¸c tiªu chÝ, sù kiÖn, con sè dïng ®Ó so s¸nh ®−îc lùa chän kü, cã nguån gèc,<br /> s¾p xÕp hÖ thèng, lËp luËn l«gÝc chÆt chÏ, kh«ng tuú tiÖn, nh−ng còng rÊt mÒm dÎo.<br /> Trong bµi “Xin chØ thÞ, göi b¸o c¸o”, Ng−êi viÕt: “B¸o c¸o ph¶i thËt thµ, gän gµng, râ<br /> rµng, thiÕt thùc. Nh÷ng tµi liÖu vµ con sè ph¶i ph©n tÝch vµ chøng thùc. Kh«ng nªn<br /> hµm hå, bÌo nheo. §iÒu g× biÕt th× nãi biÕt, kh«ng biÕt th× nãi kh«ng biÕt, kh«ng nªn<br /> nãi Èu” (6, 77,78). Hai lµ, h×nh thøc chuyÓn t¶i tµi liÖu, sè liÖu kh¸ phong phó, s¸ng<br /> t¹o, dÔ ®äc, dÔ hiÓu. Sè liÖu ®−îc dïng ®Ó miªu t¶, minh häa b»ng h×nh vÏ, b»ng s¬<br /> ®å, b»ng biÓu b¶ng thèng kª; cã lóc nguyªn b¶n tµi liÖu, mÉu chøng tõ, th− tõ, nhËt<br /> ký; ®«i khi b»ng h×nh thøc kÓ chuyÖn vµ sö dông t− liÖu lÞch sö, truyÒn thuyÕt; cã lóc<br /> sö dông con sè thµnh mét ®Ò môc cña bµi viÕt nh−: “15 v¹n lÝt m¸u” (6, 314), “4<br /> thµnh 0, 6 thµnh 4” (6, 356), “10 tr−êng häc - 1500 ®¹i lý r−îu” (1, 25), v.v... Dung<br /> l−îng sè liÖu ®−îc sö dông linh ho¹t, cã bµi viÕt sö dông nhiÒu, cã bµi viÕt sö dông Ýt,<br /> tuú thuéc vÊn ®Ò cña bµi viÕt. §iÒu quan träng kh«ng ph¶i lµ sö dông sè liÖu nhiÒu<br /> hay Ýt mµ lµ hiÖu qu¶ cña viÖc sö dông sè liÖu. Ng−êi ®· sö dông nhuÇn nhuyÔn<br /> ph−¬ng ph¸p so s¸nh lÞch ®¹i vµ ®ång ®¹i, so s¸nh t−¬ng quan trong ph©n tÝch tµi<br /> liÖu vµ sè liÖu thèng kª. Kh«ng chØ cã sö dông sè liÖu mµ Ng−êi cßn chØ ra c¸ch thøc<br /> lÊy tµi liÖu, sè liÖu: Muèn cã tµi liÖu th× ph¶i t×m b»ng nghe, hái, thÊy, xem, ghi...<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 112 B−íc ®Çu t×m hiÓu ph−¬ng ph¸p x· héi häc Hå ChÝ Minh<br /> <br /> “T×m tµi liÖu còng nh− c«ng t¸c kh¸c ph¶i chÞu khã. Cã khi xem tê b¸o nµy cã vÊn ®Ò<br /> nµy, tê b¸o kh¸c cã vÊn ®Ò kh¸c råi gãp 2,3 vÊn ®Ò, 2,3 con sè lµm thµnh mét tµi liÖu<br /> mµ viÕt. Muèn cã nhiÒu tµi liÖu th× xem cho réng”; “Cã khi xem mÊy tê b¸o mµ chØ cã<br /> ®−îc mét tµi liÖu th«i’ (7, 119). Ba lµ, tÝnh môc ®Ých s©u s¾c trong sö dông tµi liÖu, sè<br /> liÖu thèng kª. Qu¸ tr×nh sö dông tµi liÖu, sè liÖu thèng kª kh«ng chØ lµ mét kÜ thuËt<br /> thuÇn tuý mµ nã ®−îc sö dông cã ®Þnh h−íng, cã môc ®Ých. Ng−êi ®· sö dông c¸c tµi<br /> liÖu, sè liÖu thèng kª ®Ó “nãi lªn sù thËt x· héi ®ang diÔn ra”, biÓu ®¹t t− t−ëng, ®Þnh<br /> h−íng d− luËn x· héi nh»m phôc vô môc ®Ých chÝnh trÞ, x· héi.<br /> 3. TiÕp cËn vµ ph©n tÝch thùc tiÔn cña Hå ChÝ Minh<br /> Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ ng−êi tæ chøc, l·nh ®¹o c¸ch m¹ng ViÖt Nam, Ng−êi<br /> bao giê còng kh¸i qu¸t lý luËn tõ trong thùc tiÔn, gi¶i quyÕt vµ chøng minh lý luËn<br /> trong thùc tiÔn. “Ng−êi cã c¸ch tiÕp cËn vµ ph©n tÝch thùc tiÔn, gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn<br /> ®Ò míi n¶y sinh vµ cã ph−¬ng ph¸p cña m×nh”4.<br /> T«n träng sù thËt kh¸ch quan lµ nguyªn t¾c ph¶n ¸nh c¸c vÊn ®Ò x· héi cña<br /> Hå ChÝ Minh. Nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò x· héi, Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh, trong tuyªn<br /> truyÒn “bao giê ta còng t«n träng sù thËt”, “Chí ®em chñ quan cña m×nh thay cho<br /> ®iÒu kiÖn thùc tÕ”, “nh÷ng tµi liÖu vµ con sè ph¶i ph©n tÝch vµ chøng thùc. Kh«ng<br /> nªn hµm hå, bÌo nheo” (6,78). Ng−êi yªu cÇu: “Kh«ng nªn chØ viÕt c¸i tèt mµ giÊu c¸i<br /> xÊu. Nªu c¸i hay, c¸i tèt, th× ph¶i cã chõng mùc, chí cã phãng ®¹i. Cã thÕ nµo nãi thÕ<br /> Êy” (7, 118); “Kh«ng biÕt râ, hiÓu râ, chí nãi, chí viÕt. Khi kh«ng cã g× cÇn nãi, kh«ng<br /> cã g× cÇn viÕt, chí nãi, chí viÕt cµn” (5, 302). T«n träng sù thËt ph¶i dµy c«ng t×m<br /> hiÓu sù thËt, ph¶i l¨n lén víi ®êi sèng x· héi. “Muèn hiÓu biÕt mét viÖc g×, mét vËt g×<br /> ph¶i tham gia vµo cuéc ®Êu tranh vµ biÕn ®æi cña viÖc Êy, vËt Êy. Cã thÕ míi thÊy<br /> ®−îc hiÖn t−îng cña nã, vµ tiÕn tíi hiÓu b¶n chÊt cña nã. §ã lµ con ®−êng thùc tÕ, ai<br /> muèn hiÓu biÕt còng ph¶i tr¶i qua” (6, 251). Mäi vÊn ®Ò x· héi cÇn t×m lêi gi¶i trong<br /> thùc tiÔn ®êi sèng. §ã còng lµ con ®−êng t×m tßi ch©n lý khoa häc cña c¸c nghiªn cøu<br /> x· héi häc thùc nghiÖm. Tho¸t ly thùc tÕ x· héi, c¸c nghiªn cøu x· héi häc chØ lµ<br /> nh÷ng con sè kh«ng, kh«ng cã gi¸ trÞ. Nguyªn t¾c t«n träng kh¸ch quan trong ph¶n<br /> ¸nh c¸c vÊn ®Ò x· héi cña Hå ChÝ Minh lµ mét t«n chØ cña nh÷ng ng−êi lµm x· héi<br /> häc ViÖt Nam. Kh«ng thÕ, ng−êi lµm x· héi häc kh«ng thÓ ph¶n ¸nh ®óng sù thËt x·<br /> héi ®ang diÔn ra.<br /> DiÔn gi¶i c¸c thuËt ng÷ b»ng ng«n tõ cña ®êi sèng, lµm cho nã dÔ hiÓu, dÔ nhí<br /> vµ dÔ ®o l−êng, l−îng hãa. Mét nhµ b¸o Ph¸p ®· nhËn xÐt: “Kh«ng bao giê «ng tá ra<br /> vÎ th«ng th¸i, tuy «ng th«ng th¹o b¶y thø tiÕng kh¸c nhau vµ nãi ®−îc rÊt nhiÒu thæ<br /> ng÷. ¤ng chØ dïng nh÷ng c©u n«m na, ng−êi quª mïa chÊt ph¸c còng hiÓu”. Lý gi¶i<br /> vÒ chñ nghÜa x· héi, Ng−êi diÔn t¶: “Chñ nghÜa x· héi lµ c«ng b»ng hîp lý. Lµm<br /> nhiÒu h−ëng nhiÒu, lµm Ýt h−ëng Ýt, kh«ng lµm th× kh«ng h−ëng, nh÷ng ng−êi giµ<br /> yÕu hoÆc tµn tËt sÏ ®−îc Nhµ n−íc gióp ®ì ch¨m nom”; “X©y dùng chñ nghÜa x· héi<br /> còng nh− lµm ruéng. Tr−íc ph¶i khã nhäc cµy bõa, ch©n lÊm tay bïn, lµm cho lóa tèt<br /> <br /> <br /> 4<br /> Vâ Nguyªn Gi¸p: Ph−¬ng ph¸p vµ phong c¸ch Hå ChÝ Minh. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1997, tr 20.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m Xu©n H¶o, Vò Hång Qu©n, TrÇn Phó Mõng, B¹ch Hoµng Kh¸nh 113<br /> <br /> th× míi cã g¹o ¨n” (9,175). Nãi vÒ tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, Ng−êi viÕt: “Tinh thÇn<br /> tr¸ch nhiÖm lµ g×? lµ khi §¶ng, ChÝnh phñ hoÆc cÊp trªn giao cho ta viÖc g×, bÊt kú to<br /> hay nhá, khã hay dÔ, ta còng ph¶i ®−a c¶ tinh thÇn, lùc l−îng ra lµm cho ®Õn n¬i ®Õn<br /> chèn, v−ît mäi khã kh¨n lµm cho thµnh c«ng.<br /> Lµm mét c¸ch cÈu th¶, lµm cho cã chuyÖn, dÔ lµm khã bá, ®¸nh trèng bá dïi,<br /> gÆp sao lµm vËy, v.v... lµ kh«ng cã tÝnh thÇn tr¸ch nhiÖm” (6, 345). Quan niÖm vÒ<br /> tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cña Hå ChÝ Minh rÊt t−êng minh, dÔ hiÓu, dÔ ®o l−êng trong<br /> thùc tÕ. Thao t¸c hãa kh¸i niÖm lµ mét kh©u, mét c«ng viÖc rÊt quan träng cña<br /> nghiªn cøu x· héi häc thùc nghiÖm. Nã gióp cho viÖc h×nh thµnh c¸c chØ b¸o, chØ sè<br /> ®Ó ®o l−êng, ®Þnh l−îng c¸c hiÖn t−îng, sù vËt trong ®êi sèng x· héi. C¸ch diÔn gi¶i<br /> thuËt ng÷ cña Hå ChÝ Minh lµ mét mÉu mùc, c¸c nhµ x· héi häc ViÖt Nam cÇn<br /> nghiªn cøu kÕ thõa, ph¸t triÓn trong triÓn khai nghiªn cøu thùc nghiÖm.<br /> Thay lêi kÕt<br /> Trong mét sè s¸ch x· héi häc xuÊt b¶n trong n−íc gÇn ®©y x¸c ®Þnh t− t−ëng<br /> Hå ChÝ Minh lµ c¬ së lý luËn, ph−¬ng ph¸p luËn trong triÓn khai nghiªn cøu, ph¸t<br /> triÓn x· héi häc ë ViÖt Nam. Tuy vËy, cho ®Õn nay c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu t−<br /> t−ëng, ph−¬ng ph¸p x· héi häc Hå ChÝ Minh ch−a ®¸ng kÓ. T×m hiÓu ph−¬ng ph¸p x·<br /> héi häc Hå ChÝ Minh lµ cè g¾ng cña nhãm nghiªn cøu. Song ®©y míi chØ lµ kÕt qu¶<br /> b−íc ®Çu, cã nhiÒu néi dung cßn ph¶i nghiªn cøu s©u, ®Çy ®ñ, chuÈn x¸c h¬n. Mong<br /> cïng ®−îc hîp t¸c.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />