Cách giáo dục học sinh bảo vệ nước sạch và vệ sinh môi trường (Song ngữ H'Mông-Việt): Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:133

Thêm vào BST

Báo xấu

12
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuốn sách "Giáo dục học sinh bảo vệ nước sạch và vệ sinh môi trường (Song ngữ H'Mông-Việt) phần 1 cung cấp cho người đọc những kiến thức như: khái niệm cơ bản về nước và môi trường. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cách giáo dục học sinh bảo vệ nước sạch và vệ sinh môi trường (Song ngữ H'Mông-Việt): Phần 1

HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN Chủ tịch Hội đồng Phó Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương LÊ MẠNH HÙNG Phó Chủ tịch Hội đồng Q. Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật PHẠM CHÍ THÀNH Thành viên VŨ TRỌNG LÂM NGUYỄN ĐỨC TÀI TRẦN THANH LÂM NGUYỄN HOÀI ANH
4
LUK KRIA TƠƯV Kror tsênhv chênhz ntơưv tiz nênhs luz nênhx mak zos muôx đêx haz phuôz chuô. Đêx lok six zov chinhr zus trâu tiz nênhs luz nênhx txox sia nhoz. Tiz nênhs, tsiax cxu, đrox tsuôs puô tsar zav zuôr nhoz tsik tâu zos tiak tsi muôx txâuk đêx. Đêx hur haz luz nênhx nox nhoz hur siaz zos tus chiv cxaz nduôz trâu tiz nênhs đơưk cêr yaiz pluôs txov nhêv muôx luz nênhx truôx khor. Muôx đêx cxơưr zuôr paz max trâu luz nênhx txox siaz ntơưv iz puô zav tsar hâur ntiax têz, zus cxor qiv haz lax khiav trâu iz puô zav tsar nhoz li chiax sia tâu, đêx tâu xav jông li hâur yuôx sir zôngv trâu luz nênhx txox siaz. Zos tsik muôx đêx lok sis têx hâur đêx tsik hur mak tiz nênhs cux li puô tsar zav hâur luz ntiax têz no zuôr nyob tsik tâu. Luz ntiax têz zos kror qơư nhoz ntơưv tiz nênhs haz đrox tsuôs, tsiax cxu puô tsar zav. Muôx tâu luz nênhx nhoz haz chiax tâuk hâur luz ntiax têz no mak zos muôx đêx, muôx phuôz chuô chia tiz nênhs uô pa, uô trâu ar nông, muôx cxor qiv lax khiav sâuv ntiax têz zus trâu tiz nênhs thiaz uô tsêr nhoz,... cux li uô puô zav tsar. Puô tsar zav chiax tâu sâuv ntiax têz no 5
puôr lênhx zos muôx muôx luz ntux đaiv ar zus. Luz ntux cxor qiv no zos kror tsênhv chênhz chia zus tâu đaiv ar nông trâu tiz nênhs luz nênhx nhoz. Uô nox uô hâus, shôngz ntông, đrox tsuôs, tsiax cxu haz tiz nênhs chiax sia nhoz. Cxor qiv hâur ntiax têz zuôr uô trâu jav tsơưs uô puô hiav txos phuôz chuô hloz chia zus tâu tiz nênhs luz nênhx, zos tiak tsik muôx đêx hur haz luz nênhx nox nhoz hur siaz mak zuôr uô hiav txos tiz nênhs thiaz puô tsar zav hâur ntiax têz no. Pênhr tsênhz đêx zos iz zav zov chinhr trâu luz nênhx tiav sis tsik zos lênhx tưs tưz thôngz pâuz tâu kror muôx liv ntơư. Uô vâuz tsuôz trâu hâur đêx hur haz luz nênhx nox nhoz nhiv no tsênhv lok six cxor ntơưv tiz nênhs. Đrâuv uô puôk hiav luz ntux têz nhoz li vâuz tsuôz, tiz nênhs tsênhv uô trâu muôx ntiax nas lox, hloz, nhaz cuôr têx khâuz sư uô kias nênhs trâu luz nênhx, ntưs muk haiv txos hiar txưr, khơưr jênhs chuô yưv uô hiav trâu tiz nênhs luz nênhx vâuz tsuôz hâus kias nênhs ntơưv cxuô tus cưx đês cưx hang.., taz sis ntơư puôr zos tiz nênhs tsik thôngz por tsês khâuz sư lav thax, tuô tsiax cxu tsi muôx qơư uô jâuz graix, mor nox por đos đis trâu cxuô kror qơư... zos cênhz tir uô hiav txos đas jos thiaz tiz nênhs luz nênhx. Uô trơưk li tsưr ziv chia bax ntâuz ntơưr chox kria trâu cxuô luz xar, phươngx, thiv trânr, thiaz Ban Tuyên Zaor Tsung Ương, qơư yưv tơưv fông ntơưr ntơưv tsênhv qơư Chinhr triv têz qơưs tsênhv tsênhz haz qơư yưv six ntâuz ntơưr Dân Trir tưz uô tơưv fông ntơưr. 6
Chox kria shuv xinhz por phưv đêx hur haz luz nênhx hur siaz chia chox kria têx cêr chai tsênhv chinhz lok sâuv đêx hur thiaz por phưv ntiax têz phuôz chuô hur siaz, tsik muôx phuôz chuôz vâuz tsuôz trâu tiz nênhs luz nênhx, đhâu ntơư chia ntuôk kria trâu shuv xinhz, cxuô lênhx cxuô tus thôngz lok sâuv paz max por phưv hâur đêx hur - ntux têz phuôz chuô, txuôs phưv tsưx tuôr chia chox kria trâu shuv xinhz cias thâuv tsênhv cơưv ntơưr hâur tsêr cơưv. Thor kria txos fông ntơưr haz chor nênhs saiz tưx ntơưr. Luz 8 lhi shông 2019 QƠƯ YƯV TƠƯV FÔNG NTƠƯR NTƠƯV TSÊNHV QƠƯ CHINHR TRIV TÊZ QƠƯS TSÊNHV CHÊNHZ 7
8
LỜI NHÀ XUẤT BẢN Một trong những yếu tố có ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của chúng ta đó là nước và môi trường sống. Nước giữ vai trò đặc biệt trong đời sống sinh tồn và phát triển của con người. Con người và động vật, thực vật sẽ không thể tồn tại nếu thiếu nước. Nước uống an toàn và vệ sinh là một trong những yếu tố góp phần giảm nghèo, phát triển bền vững. Nước tạo ra vòng tuần hoàn để duy trì sự sống và phát triển muôn loài, điều hòa khí hậu toàn cầu, nuôi sống thực vật và sinh vật, động vật để cung cấp thức ăn, chất dinh dưỡng, thuốc men cho con người. Nước là cội nguồn của sự sống. Nếu không có nước hoặc nguồn nước bị ô nhiễm nặng thì sự sống bị ảnh hưởng nặng nề. Môi trường là không gian sống của con người và các loài sinh vật. Trong quá trình tồn tại và phát triển, con người cần có các nhu cầu tối thiểu về không khí, độ ẩm, nước, nhà ở,... cũng như các hoạt động vui chơi giải trí khác. Tất cả các nhu cầu này đều do môi trường cung cấp. Môi trường là nơi chứa đựng và cung cấp tài nguyên cần thiết cho cuộc sống và hoạt động sản xuất 9
của con người như đất, đá, tre, nứa, tài nguyên, sinh vật. Môi trường là nơi giảm nhẹ các tác động có hại của thiên nhiên tới con người và sinh vật trên trái đất. Môi trường là nơi chứa đựng, đồng hóa các chất thải của con người trong quá trình sử dụng các tài nguyên thải vào môi trường. Mặc dù có vai trò hết sức quan trọng nhưng không phải ai cũng hiểu hết được tầm quan trọng của nước và môi trường. Nguy cơ ô nhiễm nguồn nước sạch và môi trường sống là một trong những vấn đề mà chúng ta đang phải đối mặt hiện nay. Ngoài tác nhân gây ô nhiễm có nguồn gốc tự nhiên do mưa, gió, bão, lũ lụt đưa vào môi trường những chất thải bẩn, hoặc do triều cường, nước biển dâng cao, xâm lấn sâu gây ô nhiễm các dòng sông,... thì ô nhiễm do con người, đặc biệt là chất thải từ con người (phân, nước thải, rác); chất thải từ khu giết mổ, chế biến thực phẩm... cũng là nguy cơ trực tiếp gây ra nhiều vấn đề cho sức khỏe và cuộc sống của chính con người. Thực hiện Đề án trang bị sách cho cơ sở xã, phường, thị trấn của Ban Tuyên giáo Trung ương, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phối hợp với Nhà xuất bản Dân trí xuất bản cuốn sách Giáo dục học sinh bảo vệ nước sạch và vệ sinh môi trường nhằm cung cấp những thông tin cơ bản về vai trò của nước và môi trường sạch cũng như tác hại của nước và môi trường ô nhiễm đến sức khỏe con người, qua đó đẩy mạnh hoạt động truyền thông giáo dục vệ sinh cá nhân, nước sạch - vệ sinh môi trường, sử dụng và bảo 10
quản công trình nước sạch và vệ sinh trong trường học nhằm nâng cao nhận thức của học sinh ngay từ khi còn đang ngồi trên ghế nhà trường. Xin giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc. Tháng 8 năm 2019 NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT 11
12
Yôngx iz NJIAZ LUK TSÊNHV CHÊNHZ ĐÊX HAZ NTIAX TÊZ HUR SIAZ I. ĐÊX 1. Đêx zos đaz tsi? Đêx zos iz zav muôx nhoz trâu hâur ntiax têz muôx pa ôxy thiaz hyđrô, muôx luz njiaz lus tsênhv chênhz cơưs tus ntơưr chiv zos H2O. Zos iz zav tsênhv chênhz cơưs nhoz trâu hâur luz nênhx (tuôr pir li đêx tsênhv chinhz muôx tus ntơưr cxais zos hyđrô đros trâu muôx liv tsênhv yưv siv hâur zus tus khênhx), đêx zos zav tsênhv chênhz yax hâur ntiax têz thiaz phuôz chuô tiz nênhs luz nênhx. 70% luz ntiax têz no zos đêx tiav sis nhuôr tâu 0,3% chor đêx cxơưr nhoz trâu cxuô luz cưx ha đaiv ar no puôr sir zôngv tâu uô đêx hur hâus. Đêx muôx 3 zav: blâuv, ntưs thiaz pa. Tiz nênhs tsuôk zos pov tâu đêx ntưs tiav sis đêx tsênhv gôngs uô yênhx thôngx txiak txos kêz 0oC, đêx txiak tâuk uô poz jêz gôngs thiaz nrâuz tâu 13
cuz muôx nhos txos 100oC, thiaz uô yênhx pa za tror uô phuôz. Đêx txia ntưs ntơưv têx cưx đês, pak đêx tênhr thiaz têx qơư đêx nhaz ar. Đêx tâu ntưs muk zưs trâu ar nông lok sis ntưs muk trâu đrav hiar txưr, lok sis tror uô pa ntưs zax tror trâu hâur ar. Txix ntơư ho tror zax uô đêx cxơưr uô pêv zav lok sis tror sav lưs ntưs uô đêx. Đêx txia zos iz zav đêx nhoz hâur đruôz a, txia trâu cxuô zav nhoz ntơưv têx ar lok sis liv yênhx phưs nhoz ntơưv têx ntus poz jêz sâuv bông ar, tiz nênhs khơưz têx đêx txia cux sir zôngv tâu zus zuk luz nênhx nox nhoz. Đêx txia zos iz zav đêx yưv trâu ntâu luz têz qơưs hâur thôngz kaz ntux no. 2. Qơư nhoz txơưv ntơưv đêx Qơư nhoz txơưv ntơưv đêx mak zos zus cxuô zav ntơưv bông ar thiaz nhoz ntưs sâuv ntiax têz. Đêx thiaz ntiax têz hâur đruôz a lok sis uô pa zax trâu hâur đruôz a sâuv bông ar yax six ntưs thiaz siz hlông uô tâu nhoz li đêx nas, tsuô tror uô pa zax sâuv phuôz chuô, lok sis zax tror ntưs uô đêx nas lok. Qơư nhoz txơưv ntơưv đêx tsik muôx qơư chuôz muk tiav sis muôx nhoz trâu hâur hiar txưr. Luz hnuz cuz yar sav lưs tror uô ntux nas lok pôngz tror trâu hâur ar. Uô li phuôz tâu uô pa 14
nyo zax sâuv ntar ntux uô yênhx tưr phuôz. Têx phuôz chuôz ntơư tâu njơưx muk trâu cxuô qơư thôngz kaz ntux, zos thâuv ntux yar cuz tror txia uô yênhx tưr phuôz zav, zax uô lưs đêx nas lok pôngz ntưs uô đêx tror trâu hâur hiar txưr. Têx tưr huôz chuô tror txia uô pa phuôz za muk trâu cxuô qơư hâur thôngz kaz ntux têz thâuv tror siz njiz cuz txiak ho zax uô đêx zax (nas) lok trâu ntiêx têz. Thâuv ntơư zax muk uô chav đâuk puôz trâu ntơưv têx tox trôngz siaz tuôr tâu ar nông nhoz tâu yênhx cxinhz shông. Nhoz trâu têx qơư ntux sor, luz chaix ntux yiaz lok txos, tê zax ntưs uô đêx lox yôngz cuôr sâuv bông ar. Iz cxia ntưs muk trâu ntơưv cưx đês; lok sis pôngz lok ntơưv têx bông ar, txix ntơư tâu yôngz uô yênhx tus cưx đês. Muôx iz cxia đêx ntưs sâuv bông ar trâu têx cưx ha ntưs tror kaz trâu hiar txưr. Muôx iz cxia đêx ho tâu thơưv trâu hâur đruôz ar yênhx đêx txia sâuv bông ar. Pênhr tsênhz li ntơư, tiav sis tsik zos tus đêx ntưk tưs cux puôr zos ntưk muk trâu đrav têx cưx ha mak muôx iz phênhv thơưk muk trâu hâur ar lơưv. Muôx iz đraz mê ho tror thươv trâu hâur đruôz ar tâu tror uô yênhxv đêx ar nông (thiaz hiar txưr) ntưs nhoz trâu hâur đruôz ar. Iz cxia đêx ntưs hâur đruôz ar tror trâu sâuv bông ar yênhx cưx ha ntưs đêx cxơưr. Chor đêx cxơưr no tâu têx chas ntông gruk tror yưv sav lưs đêx trâu têx blôngx ntông zuz ntông chiax. 15
3. Kror tsênhv chênhz ntơưv đêx a. Đêx hur zos đaz tsi? - Đêx sir zôngv tâu uô cxuô zav hâur vax tsê, nhoz cxuô kror qơư, tiav sis tsik tâu hâus têx đêx nhungk ntơưv têx cưx ha thâuv tsik tâu nrâuz. - Zos đêx hur muôx txâuk 22 zav car poz trơưk li ntơưv Bôv Y têr zok thiaz fuô ntơưv côngz zinhv (QCVN 02:2009/ BYT hnuz 17/6/2009). Đêx hur car poz sir zôngv. Viv đêx hur lok six zov chinhr hâur luz nênhx ntơưv tiz nênhs yênhx hnuz, thiaz lok six zov chinhr trâu luz đas jos, uô li zuôr tsuv đros por phưv đêx hur cov car poz trâu por phưv tâu đas jos thiaz luz nênhx ntơưv tiz nênhs sir zôngv. b. Đêx hur zos đêx jông li chak? Đêx hur zos đêx tâu liv đhâu: tsik đro, tsik 16
muôx cxiaz tsư, tsik shơư têx yuôx muôx cuôz uô moz trâu tiz nênhs, nrâuz tâu bâu sir zôngv thiaz hâus tâu. Đêx tênhr ntơưv têx cưx ha lok sis pak đêx muôx ntâu zav caz moz shơư tênhr sâuv blaiv đêx, muôx ntâu zav moz zax đros đêx mak hâus zuôr uô moz trâu tiz nênhs. Đêx nhoz trâu hâur têx kror ar khơưz ntshiaz tsik muôx ntâu caz moz mak hâus cux hiav tsơưs trâu đas jos, tiav sis ho muôx ntâu zav cuôz zax đros đêx, zov chinhr mak hmôngr puôs zax cux muôx moz. Viv li ntơư, zos sir zôngv đêx mak zuôr tsuv liv đhâu chor caz moz lok sis đrâuz cov buô, đêx siar li sir zôngv hâus. Ntơưv têx jêx jok nhoz qơư kêk sir zôngv tâu iz zav đêx hur siaz mak tiz nênhs zuôr khơưz kror thiaz lâuz suôz jêz chia đêx liv muk đhâu li tâu muôz lok sir zôngv. Đêx nhoz trâu ntơưv têx đrôngs lox chôngz nênhs mak muôx luz nênhx tsi txov nhêv zuôr mair lok liv đêx, liv caz moz hâur đêx cov caz moz tuôs tas li muôz lok sir zôngv thiax li tsik muôx moz trâu tiz nênhs. Tiav sis nhoz trâu cxuô qơư nhiak muôx iz jax tsưr ziv liv cov tâu đêx hur siaz lok sir zôngv tâu car trâu luz nênhx. Uô li tiav sis kror tsênhv chênhz cov liv tâu đêx hur siaz mak zuôr tsuv muôx jông mair liv kux zuôr pôngz nhiax ntâu, uô li tiz nênhs khênhr hov zuôr chor mair chox lok liv cov hâus tâu kias zav li đêx đrâuz. 17
Cov đêx hur mak zuôr saiz ntơưv yênhx luz hâur, tso li chak thiaz liv cov hur zos trơưk li tsưr ziv chia ntưs đhâu ntơưv chiar. Tsưr ziv uô cov đêx hur thiaz liv đêx siz txơưr trơưk li yênhx jax tsưr ziv ntơưv yênhx kror qơư, trơưk li chox kria lok sis ntơưv yênhx luz têz qơưs. Đrâuz bâu zos iz jax tsưr ziv zôngx ziv đuô chia muôx đêx hur lok sir zôngv car poz đuô ntơưv tiz nênhs. Uô li tiav sis, thâuv đrâuz zuôr tsuv đrâuz cov bâu nto, zov chinhr mak ntơưv têx qơư tox siaz. Tâuz trâu đêx đrâuz txiak, lok sis phưx trâu đêx hâus hur tsik tâu tas thâuv tsênhv sir zôngv mak tsuv muôx hâu vor ntov thiax tsik muôx caz moz txênhv tâu. Zos đêx hur mak zuôr txâuk nhoz li hâur kaz no Muôx txâuk Đơn viv TT Bê đêx hur cxuô zav hur tinhr siaz nhoz li I. Tsênhv chênhz yuôx saiz thiaz cxuô zav 1 Saiz đêx jông li chak 15 TCU Tsi muôx pa 2 Tsư li chak Tsư txơưr 3 Saiz đro li chak 5 NTU 4 pH 6,0‐8,5 5 Tơưr 350 mg/l 6 Amoni tinhr trơưk li NH4‐ 3 mg/l 18