Cảm hứng nhàn tản trong thơ chữ Hán Nguyễn Du

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 23 (48) - Thaùng 12/2016<br /> <br /> <br /> <br /> Cảm hứng nhàn tản trong thơ chữ Hán Nguyễn Du<br /> <br /> Relaxed inspiration in Nguyen Du’s poems written in Han (class Chinese)<br /> <br /> PGS.TS. Lê Văn Tấn<br /> Học viện Khoa học Xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam<br /> Le Van Tan, Assoc.Prof., Ph.D.,<br /> Graduate Academy of Social Sciences, Vietnam Academy of Social Sciences<br /> <br /> TS. Nguyễn Thị Hưởng<br /> Học viện Khoa học Xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam<br /> Nguyen Thi Huong, Ph.D.,<br /> Graduate Academy of Social Sciences, Vietnam Academy of Social Sciences<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Nguyễn Du (1765-1820) là tập đại thành của văn học trung đại Việt Nam. Ngoài tác phẩm bất hủ “Đoạn<br /> trường tân thanh” và một số tác phẩm Nôm khác, ông có để lại 3 tập thơ chữ Hán với tổng số 249 bài. Qua<br /> đây, thi hào đã có dịp thể hiện, gửi gắm và ký thác nhiều tâm sự về thế đạo nhân tâm cũng như thân phận<br /> của một kẻ sĩ tài hoa nhưng cuộc đời nhiều cay đắng, tủi nhục. Trên hành trình ấy, những lúc thân mhỏi,<br /> tâm mệt, Nguyễn Du đã tìm đến với thiên nhiên, cuộc sống thôn dã như một phương thức để giải tỏa<br /> những ưu tư và giữ gìn khí tiết thanh cao. Điều này tạo nên trong thơ chữ Hán của ông cảm hứng về cái<br /> nhàn hay cảm hứng nhàn tản. Đây là nội dung chính được chúng tôi triển khai trong bài viết của mình.<br /> Từ khóa: Nguyễn Du, văn học trung đại, thơ chữ Hán, nhàn tản.<br /> Abstract<br /> Nguyen Du was the greatest writer of Vietnamese medieval literature. In addition to the immortal work<br /> “Doan truong tan thanh” and some works written in Chu Nom (Demotic script), he left three volumes of<br /> poetry with 249 poems written in Han. Through these poems, the poet had a chance of expressing his<br /> thoughts about human mind and the history of a talented artist who had a hard and bitter life. During the<br /> journey, when tired, Nguyen Du came into the nature and enjoyed the rural life, which was regarded as<br /> a means helping him to alleviate his sorrows and keep his noble nature. It brought his poems written in<br /> Han a relaxation or relaxed inspiration. The article is about this content.<br /> Keywords: Nguyen Du, Vietnamese medieval literature, Han poetry, relaxed inspiration.<br /> <br /> <br /> 1. Từ sự lựa chọn của kẻ sĩ trong Và ở vào mỗi một giai đoạn lịch sử, một<br /> thời loạn… tình huống hay một số phận, người ta lại<br /> Đại thi hào Nguyễn Du (1765-1820), tìm thấy ở Nguyễn Du những kinh nghiệm<br /> tập đại thành của văn chương trung đại, có ý nghĩa sâu sắc, máu thịt. Nguyễn Du<br /> niềm vinh dự cho bất kỳ một nền văn học cùng với những đứa con tinh thần của ông<br /> dân tộc nào đã cách chúng ta ngót một góc lẽ đó mà đã đi vào đời sống tinh thần người<br /> phần tư của thiên niên kỷ song những giá Việt suốt ngần ấy tháng năm và sẽ còn<br /> trị tình thần mà ông để lại luôn sống mãi. đồng hành suốt chiều dài quê hương, đất<br /> <br /> 53<br /> nước tới mai sau. lựa chọn của lịch sử (ý của C.Max), cái<br /> Nguyễn Du sinh ra trong một gia đình khát vọng kinh bang tế thế từng cháy rừng<br /> có truyền thống khoa bảng và văn chương. rực ở những tiền bối (như Nguyễn Phi<br /> Cụ thân sinh Nguyễn Nghiễm (1708-1775) Khanh, Nguyễn Trãi, Phùng Khắc<br /> và người anh trai cùng cha khác mẹ Khoan…) đến thời đại của Nguyễn Du đã<br /> Nguyễn Khản (1734-1786) của nhà văn không còn nữa. Thời thế, sự “va đập” có<br /> đều nổi tiếng về tài năng, trí tuệ cũng như tính định mệnh của xã hội đã đẩy thi hào<br /> phong lưu một thuở. Mẹ Nguyễn Du là bà sang một hướng khác, hướng mà ở đó ông<br /> Trần Thị Tần (1740-1778) thì nổi tiếng đã ghi dấu vĩnh viễn, trường tồn như ngọn<br /> xinh đẹp, đa tình lại có tài xướng ca. Chắc núi Hồng, như dòng sông Lam quê hương<br /> hẳn, tính cách, tố chất ở thi hào đã chịu trong trái tim của độc giả muôn đời.<br /> những ảnh hưởng không nhỏ từ ba con Xin nói thêm, trong thời kỳ trung đại,<br /> người này. Tiếc là cả cha và mẹ đều mất với bất kỳ sĩ hoạn nào, một khi đã theo học<br /> khi Nguyễn Du còn nhỏ khiến những định Nho giáo đều mang trong mình cái khát<br /> hướng ban đầu cho một sự nghiệp ở thi hào vọng được mang tài năng, tâm huyết của<br /> có nhiều dang dở. Đến ở với người anh trai mình để phục vụ triều đại, phục vụ đất<br /> chưa được bao lâu thì xảy ra “Vụ án năm nước, nhân dân. Song đường đi của mỗi<br /> Canh Tý”, Nguyễn Khản bị khép tội mưu người mỗi khác. Có người thành, có người<br /> loạn và bị bắt giam ở nhà Châu Quận công. bại, có người có cơ hội có người lại không,<br /> Nguyễn Du được ông Đoàn Nguyễn Tuấn có người có thể “cháy hết mình”, cũng lại<br /> (một người thân với cụ Nguyễn Nghiễm) có người “nửa đường đứt gánh”, gối mỏi<br /> đón về nuôi dạy ở trấn Sơn Nam Hạ. Sau thân mệt mà dùng dằng, chần chừ… Ở đó<br /> khi Trịnh Sâm mất (1782), kiêu binh phế có cả những nguyên nhân khách quan và<br /> Trịnh Cán, lập Trịnh Tông lên ngôi chúa, có cả những nguyên nhân chủ quan mà<br /> hai người anh của Nguyễn Du được phục không phải lúc nào cũng dễ dàng lý giải<br /> chức (Nguyễn Khản làm Thượng thư bộ cho thấu tình đạt lý. Nhìn vào hành trạng<br /> Lại; Nguyễn Điều làm Trấn thủ Sơn Tây), hoạn lộ của Nguyễn Du, chúng tôi có một<br /> Nguyễn Du bắt đầu tham gia thi cử với cảm nhận dường như với ông, việc theo<br /> khát vọng lập thân, lập danh, cũng là để bắt triều đại nào, nhậm một chức tước nào với<br /> đầu tìm kiếm những cơ hội nhằm hiện thực ông đều khá miễn cưỡng. Năm 1789, khi<br /> hóa mơ ước của kẻ sĩ trung đại. Năm 1783, Nguyễn Huệ ra Bắc đại phá quân Thanh,<br /> Nguyễn Du tham gia thi Hương ở Sơn nhiều kẽ sĩ Bắc Hà khó tính nhất cũng đã<br /> Nam đỗ Tam trường (Tú tài), lấy vợ là con theo Tây Sơn (Ninh Tốn, Ngô Thì Nhậm,<br /> gái Đoàn Nguyễn Thục và được tập ấm Đoàn Nguyễn Tuấn…) thì bản thân<br /> chức “Chánh thủ hiệu hiệu quân Hùng Nguyễn Du lại phiêu dạt về quê vợ ở Thái<br /> hậu” của cha nuôi họ Hà ở Thái Nguyên. Bình. Mùa đông năm 1796, Nguyễn Du<br /> Có thể nói rằng, giá như trong một tình thế trốn vào Gia Định theo chúa Nguyễn Ánh<br /> khác của lịch sử, của thời thế thì với kẻ sĩ nhưng bị Quận công Nguyễn Thận bắt<br /> như Nguyễn Du đây sẽ là sự khởi đầu ít giam ba tháng ở Nghệ An sau khi được tha<br /> nhiều suôn sẻ của một sự nghiệp hành đạo. ông về sống ở Tiên Điền. Trong thời gian<br /> Song rất tiếc, sự lựa chọn của cá nhân bị giam ông có làm thơ “My trung mạn<br /> không phải bao giờ cũng trùng khít với sự hứng” (Cảm hứng trong tù) như sau:<br /> <br /> 54<br />  Chung tử viên cầm tháo nam âm, đô thành các triều vua trước/ Đường sá<br /> Trang Tích bệnh trung di Việt ngâm. ngang dọc, lạc mất dấu vết cũ/ Tiếng đàn<br /> Tứ hải phong trần gia quốc lệ, sáo cũng đổi khác, xen lẫn âm thanh mới/<br /> Thập tuần lao ngục tử sinh tâm. Phú quý nghìn xưa vẫn làm cái mồi cho sự<br /> Bình Chương di hận hà thời liễu? tranh đoạt/ Bạn bè hồi trẻ, kẻ mất người<br /> Cô Trúc cao phong bất khả tầm. còn/ Thôi đừng than thở chuyện đời chìm<br /> Ngã hữu thốn tâm vô dữ ngữ, nổi/ Mái tóc mình cũng đã bạc lốm đốm.).2<br /> Hồng Sơn sơn hạ Quế Giang thâm. Có điều là nỗi niềm với cựu triều<br /> (Chung tử gảy đàn theo điệu Nam/ không đưa nhà thơ tới những cực đoan<br /> Trang Tích khi ốm vẫn rên bằng tiếng Việt/ trong nhận thức mặc dù ông vẫn hi vọng<br /> Bốn bể gió bụi, nghĩ tình nhà việc nước mà một sự đổi khác. Ông ý thức được sự hưng<br /> rơi lệ/ Mười tuần lao tù, lòng coi thường phế có tính tất yếu của thế cuộc nhưng vẫn<br /> sống chết/ Bao giờ mới hết mối hận Bình muốn một cục diện khác để có thể thực sự<br /> Chương?/ Khó mà tìm được phong cách hài lòng cống hiến. Đó chính là cái lẽ khiến<br /> cao thượng của con người nước Cô Trúc/ cho ông thản nhiên sau đó ra làm quan cho<br /> Ta có một chút tâm sự không biết tỏ cùng triều Nguyễn, bắt đầu từ năm 1802. Và<br /> ai/ Dưới chân núi Hồng, sông Quế Giang cũng từ thời gian đó cho tới khi mất, tình<br /> sâu thẳm.)1. cảm, thái độ của ông khi tham gia triều<br /> Rõ ràng “mối hận” và “một chút tâm chính có phần chểnh mảng, đâu đó bất đắc<br /> sự” trên đây đã cho thấy ở thi hào ý thức chí, thậm chí đã có những lúc ông nghĩ đến<br /> rất cao về tài năng, nhân cách cũng như cái chết:<br /> những khát vọng của cá nhân ở vào hoàn Xúc ca thanh đoản mạn thanh trường,<br /> cảnh không được như ý. Thật khó để phán Bạch phát tiêu tiêu cổ đạo bang.<br /> xét song rõ ràng, nhận thức cũng như thái Tế giản thủy thanh lưu tích vũ,<br /> độ của Nguyễn Du với Tây Sơn không Bình sa nhân ảnh tại tà dương.<br /> giống như với những nho sĩ khác cùng Quyên ai mạc báo sinh hà bổ,<br /> thời. Ông muốn bánh xe thời gian quay Nhi nữ thành quần tử bất phương.<br /> ngược trở lại hay trông chờ vào một sự Hồi thủ cố hương thu sắc viễn,<br /> thay đổi nào khác? Tâm trạng hoài Lê ở Hoành sơn vân thụ chính thương thương.<br /> ông như các nhà nghiên cứu đi trước đã chỉ (Giang đầu tản bộ, kỳ 2)<br /> ra là có thật: (Hát gấp thì tiếng ngắn, hát thong thả<br /> Cổ thời minh nguyệt chiếu tân thành, thì tiếng dài/ Đầu bạc bơ phờ đi bên con<br /> Do thị Thăng Long cựu đế kinh. đường cổ/ Lạch nhỏ dồn nước mưa tiếng<br /> Cù hạng tứ khai mê cựu tích, chảy reo/ Bóng chiều lúc chiều tà in trên<br /> Quản tuyền nhất biến tạp tân thanh. bãi cát/ Chưa báo đáp được mảy may, sống<br /> Thiên niên phú quý cung trang đoạt, chẳng ích gì/ Trai gái hàng đàn, chết cũng<br /> Tảo tuế thân bằng bán tử sinh. chẳng ngại/ Ngoảnh nhìn về quê nhà, vẻ<br /> Thế sự phù trầm hưu thán tức, thu xa lắc/ Mây và cây cối trên dãy Hoành<br /> Tự gia đầu bạch diệc tinh tinh. sơn một màu xanh biếc - Dạo chơi đầu<br /> (Thăng Long, kỳ 2) sông, bài 2).3<br /> (Mảnh trăng ngày trước soi xuống Trong “Nam trung tạp ngâm” và “Bắc<br /> ngôi thành mới/ Đây vẫn là Thăng Long, hành tạp lục” cho thấy Nguyễn Du đã có<br /> <br /> 55<br /> một cái nhìn hiện thực tỉnh táo đối với giai phận cá nhân. Trong thơ chữ Hán, chúng<br /> cấp chính trị lúc bấy giờ. Ông nhìn thấy tôi nhận thấy Nguyễn Du đã có cái nhìn<br /> chốn quan trường chỉ là lợi danh, thoán nhân văn sâu sắc về cuộc đời nói chung.<br /> đoạt; kẻ thực tài, thực tâm thì không được Cái nhìn nhân văn ấy được hướng tới các<br /> dụng. Cùng với những trải nghiệm 10 năm tầng lớp, giai cấp khác nhau trong xã hội,<br /> gió bụi trước đây và thân tâm không phải góp phần quan trọng tạo nên sự phong phú<br /> không có những lúc mỏi mệt, đại thi hào của hệ thống hình tượng thơ chữ Hán<br /> chỉ còn một sự lựa chọn duy nhất là kiên Nguyễn Du.<br /> trinh một tấm lòng trong sạch, không bợn Trước hết, từ sự trải nghiệm cuộc sống<br /> tục lụy. Và đây cũng là lúc ông tìm đến xa hoa của cung vua phủ chúa, cũng như<br /> Đạo giáo, Phật giáo để tự xoa dịu, an ủi, những quan sát thực tế sau này mà Nguyễn<br /> cũng là “điểm tựa” ru lòng mình giữa cõi Du đã có một cái nhìn hiện thực mang tinh<br /> nhân sinh quá nhiều đen tối. thần phê phán đối với quan tham lại nhũng,<br /> Con đường của Nguyễn Du trong một những kẻ áp bức, bóc lột chà đạp lên quyền<br /> thời đại nhiều song gió quả có gập ghềnh sống của con người. Tuy nhiên, cái cách<br /> mà lịch sử đã không chọn ông trong tư cách mà nhà thơ diễn đạt nội dung này lại khá<br /> của một ông quan hành đạo - nhập thế (như nhẹ nhàng, đôi chỗ ẩn ý, gián tiếp. Những<br /> nhiều kẻ sĩ khác cùng thời). Đọc 249 bài lời thơ như thế này thực ra không nhiều<br /> thơ chữ Hán, chúng tôi thấy Nguyễn Du trong thơ chữ Hán Nguyễn Du:<br /> dường như không có một chút hứng thú với Tây Sơn chư thần mãn tọa tận khuynh đảo,<br /> lý tưởng hành đạo mà đáng lẽ ra một kẻ sĩ Triệt dạ truy hoan bất tri bão.<br /> như ông sẽ nhiều ít đề cập tới. Nếu nói ông Tả phao hữu trịch tranh triền đầu,<br /> không có tài cho sự lựa chọn ấy hẳn nhiên Nê thổ kim tiền thù thảo thảo.<br /> là không đúng; và nếu nói “giá như” có một (Long Thành cầm giả ca)<br /> lựa chọn lại cũng là phi biện chứng. Chúng (Các quan Tây Sơn trong tiệc rượu đều<br /> tôi cho rằng, sự lựa chọn cuộc đời của nghiêng ngả/ Mảng vui suốt đêm không<br /> Nguyễn Du tiêu biểu cho một hướng lựa biết chán/ Phía tả phía hữu tranh nhau gieo<br /> chọn của kẻ sĩ trong thời loạn để vị trí, tên thưởng/ Tiền bạc coi rẻ như đất bùn - Bài<br /> tuổi của ông sẽ được nhắc mãi trong một tư ca người gảy đàn ở Long Thành).4<br /> cách khác: tư cách của một nhà nhân văn Trong khi đó, tác giả lại thường nhân<br /> chủ nghĩa vĩ đại với cái nhìn hiện thực phi cảnh hiện tại mà ngẫm đến cảnh xưa, nhìn<br /> lạc quan hóa, từ trong thơ chữ Hán đến cái hoang tàn của hôm nay mà nuối tiếc một<br /> tuyệt tác “Đoạn trường tân thanh”. thời vàng son của quá khứ. Hãy khoan nói<br /> 2. … Đến một cái nhìn nhân văn về đến xúc cảm hồi cố cựu triều thì rõ ràng<br /> cuộc đời trong tương quan như thế, lời thơ Nguyễn<br /> Hẳn nhiên, khi mà con đường hành Du toát lên một cách ý nhị âm hưởng phê<br /> đạo, lý tưởng hành đạo vốn đã trở thành phán triều đại đương thời:<br /> thứ “thuộc lòng” của Nho sĩ bấy nay Thiên niên cự thất thành quan đạo,<br /> không còn có cơ hội cháy lên trong trái tim Nhất phiến tân thành một cố cung.<br /> Nguyễn Du thì đó cũng là lúc mà thi hào (Thăng Long, kỳ 1)<br /> hướng sự quan tâm của mình tới những (Những ngôi nhà đồ sộ nghìn xưa, nay<br /> vấn đề khác của xã hội cũng như của thân thành đường cái,<br /> <br /> 56<br />  Một dải thành mới làm mất dấu vết cũng chưa có gì là chắc chắn:<br /> cung điện cũ)5 … Nhân tòng đạm bạc tư vi chính,<br /> Nhìn cảnh hoang phế của thành phủ Thiên vị kiềm lê bất phóng nhàn.<br /> mà lòng thi nhân nhuốm nỗi u hoài: Bắc vọng Hồng Sơn khai đức diệu,<br /> Thập tải trần ai ám ngọc trừ, Thiên nhai cử tửu khánh hương quan.<br /> Bách niên thành phủ bán hoang khư. (Tống Ngô Nhữ Sơn công xuất trấn<br /> Yêu ma trùng điểu cao phi tận, Nghệ An)<br /> Trỉ uế càn khôn huyết chiến dư. (Tính ông đạm bạc sẽ thể hiện vào<br /> Tang tử binh tiền thiên lý lệ, chính sự/ Trời vì nhân dân nên chưa cho<br /> Thân bằng đăng hạ sổ hàng thư. ông được nhàn rỗi/ Trông về núi Hồng ở<br /> Ngư long lãnh lạc nhàn thu dạ, phía bắc, thấy ngôi sao nhân đức hiện lên/<br /> Bách chúng u hoài vị nhất sư. Từ phương trời xa, tôi nâng cốc chúc mừng<br /> (Bát muộn) quê hương tôi - Tiễn ông Ngô Nhữ Sơn ra<br /> (Cát bụi che mờ thềm ngọc đã mười làm Hiệp trấn Nghệ An).7<br /> năm/ Thành phủ xây dựng trăm năm nay, Cái nhìn nhân văn của thi hào về cuộc<br /> một nửa đã thành gò hoang/ Những loài đời tiếp tục được thể hiện và thể hiện rõ<br /> chim, sâu nhỏ bé, đều bay hết cá/ Sau cuộc hơn ở cái nhìn cảm thông, chia sẻ đối với<br /> huyết chiến, chỉ còn lại cõi càn khôn nhơ những thân phận, những cảnh đời cơ cực,<br /> nhớp/ Quê nhà trong cơn binh lửa, mình ở các tầng lớp dưới đáy của xã hội. Niềm<br /> xa ngàn dặm, nước mắt tuôn rơi/ Bạn bè, cảm thông, chia sẻ ấy ở Nguyễn Du vượt<br /> bà con chỉ còn lại mấy hàng thư dưới đèn/ biên giới quốc gia dân tộc để đến với con<br /> Đêm thu vắng, cá rồng lặng lẽ/ Trăm mối u người nói chung. Đây là bài thơ thể hiện<br /> hoài chưa dẹp được - Xua nỗi buồn).6 tình cảm của nhà thơ trên đường đi sứ với<br /> Nỗi niềm của Nguyễn Du ở đây khiến một người phu xe bắt gặp trên đường:<br /> chúng tôi chợt nhớ tới những câu thơ của Hà Nam thu bát nguyệt,<br /> Bà Huyện Thanh Quan, những câu thơ Tàn thử vị tiêu dung.<br /> mang mang một nỗi quan hoài với xúc cảm Lộ xuất lương phong ngoại,<br /> nhân văn của thi nhân trước cái đẹp đã vĩnh Nhân hành liệt nhật trung.<br /> viễn tạc vào tâm trí bao kẻ sĩ một thời: Đồ trường tê quyện mã,<br /> Tạo hóa gây chi cuộc hí trường Mục đoạn diệt qui hồng.<br /> Ðến nay thấm thoắt mấy tinh sương Hà xứ thôi xa hán?<br /> Lối xưa xe ngựa thành thu thảo Tương khan lục lục đồng.<br /> Nền cũ lâu đài bóng tịch dương (Hà Nam đạo trung khốc thử)<br /> Ðá vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt (Đến Hà Nam tháng tám giữa mùa thu/<br /> Nước còn cau mặt với tang thương. Hơi nóng tàn chưa tan hết/ Trên đường vẫn<br /> Ngàn năm gương cũ soi kim cổ chưa có gió mát/ Người đi dưới ánh nắng<br /> Cảnh đấy người đây luốn đoạn trường. gay gắt/ Đường dài, ngựa mỏi hí vang/<br /> (Thăng Long thành hoài cổ) Nhìn hết tầm mắt, mất bóng chim hồng bay<br /> Từ đó, Nguyễn Du gửi gắm niềm hi về/ Anh đẩy xe kia ở đâu ta nhỉ?/ Nhìn<br /> vọng của mình về một sự thay đổi nhân nhau, thấy vất vả như nhau - Nắng to trên<br /> tiễn bạn đi nhậm chức, dù bản thân ông đã đường đi Hà Nam).8<br /> tự nhận thấy niềm hi vọng ấy của mình Chứng kiến cảnh người hát rong ở<br /> <br /> 57<br /> thành Thái Bình cố hết sức để hát cho Hữu thử cùng nhi nương.<br /> khách mà chỉ được năm sáu đồng tiền; Thùy nhân tả thử đồ,<br /> người trên thuyền rượu thịt thừa thãi đổ cả Trì dĩ phụng quân vương.<br /> xuống sông trong khi cha con người hát (Sở kiến hành)<br /> rong thì bụng đói bước lên bờ, lòng thi (Đồ bỏ không hề tiếc/ Chó hàng xóm<br /> nhân thấy quặn thắt: cũng chán thức ngon/ Không biết trên đường<br /> Khẩu phún bạch mạt, thủ toan xúc, cái quan/ Có mẹ con nhà này cùng cực đến<br /> Khước tọa, liễm huyền, cáo chung khúc. thế!/ Ai vẽ bức tranh này/ Đem dâng lên nhà<br /> Đàn tận tâm lực cơ nhất canh, vua! - Những điều trông thấy).10<br /> Sở đắc đồng tiền cận ngũ lục. Cuối cùng không thể không nhắc đến<br /> … cái nhìn nhân văn của thi nhân đối với chính<br /> Ngã sạ kiến chi, bi thả tân: bản thân mình. Có thể nói rằng, chiếm số<br /> Phàm nhân nguyện tử bất nguyện bần. lượng nhiều nhất trong thơ chữ Hán Nguyễn<br /> Chỉ đạo Trung Hoa tẫn ôn bão, Du chính là những sáng tác thể hiện những<br /> Trung Hoa diệc hữu như thử nhân! trăn trở, suy tư, những trạng thái cung bậc<br /> Quân bất kiến sứ thuyền triêu lai cung tình cảm hết sức đa dạng của nhà thơ về con<br /> đốn lệ, người thân phận. Rất nhiều lần nhà thơ nhắc<br /> Nhất thuyền, nhất thuyền doanh nhục mễ. đến hình ảnh của mình ốm yếu tiều tụy, cô<br /> Hành nhân bão thực tiện khí dư, đơn giữa cuộc đời quá nhiều dâu bể, thân<br /> Tàn hào lãnh phạn trầm giang để. tâm mỏi mệt, tóc bạc trắng bụi thời gian:<br /> (Thái Bình mại giả ca) … Thanh chiên cựu vật khổ trân tích,<br /> (Ông già miệng sùi bọt, tay mỏi rời/ Bạch phát hùng tâm không đốt ta.<br /> Ngồi lại cất đàn, nói là đã hát xong/ Gắng Tái bệnh thượng tu điều nhiếp lực,<br /> hết tâm sức gần một trống canh/ Mà chỉ Bất tri thu tứ đáo thùy gia.<br /> được năm sáu đồng tiền…/ Tôi trong thấy (Khai song)<br /> mà thương xót/ Người ta thà chết còn hơn (Chiếc nệm xanh, vật cũ, khư khư giữ<br /> nghèo/ Thường nghe nói đất Trung Hoa ai mãi/ Tóc bạc rồi, dù có hùng tâm, cũng<br /> cũng no ấm/ (Không ngờ) Trung Hoa cũng ngồi than thở suông mà thôi/ Bệnh trở lại<br /> có người như thế ấy!/ Kìa không thấy lệ phải lo điều dưỡng/ Không biết ý thu đến<br /> cung đốn cho đoàn sứ/ Thuyền này thuyền nhà ai? - Mở cửa sổ).11<br /> kia đều đầy gạo thịt/ Mọi người ăn uống Nỗi cô đơn buồn nản, sự chán chường ở<br /> thỏa thuê, còn thì bỏ/ Cơm thừa canh nguội thi nhân hẳn có những căn nguyên từ ý thức<br /> đổ cả xuống sông! - Người hát rong ở của một con người nhiều tài năng, nhiều khát<br /> thành Thái Bình).9 vọng mà lực bất tòng tâm, biết đấy mà đành<br /> Nhà thơ mong muốn được vẽ lại vậy. Nhất là những lúc ốm đau, Nguyễn Du<br /> những cảnh đời như thế này để dâng lên giãi bày trong lời thơ một nỗi niềm thực sự<br /> cho nhà vua được biết (mặc dù “nhà vua” ở cảm động, hướng đến cái hư không huyễn ảo<br /> đây cũng chỉ được hiểu như là một niềm của kiếp người:<br /> mơ ước mà thôi!): Đa bệnh đa sầu khí bất thư,<br /> Bát khí vô cố tích, Thập tuần khốn ngọa Quế Giang cư.<br /> Lân cẩu yếm cao lương. Lệ thần nhập thất thôn nhân phách,<br /> Bất tri quan đạo thượng, Cơ thử duyên sàng khiết ngã thư.<br /> <br /> 58<br />  Vị hữu văn chương sinh nghiệt chướng, thái. Xét ở phương diện triết học, cảm<br /> Bất dung trần cấu tạp thanh hư. hứng hướng về cái nhàn của các nho sĩ<br /> Tam lan song hạ ngâm thanh tuyệt, trung đại có sự ảnh hưởng khá rõ từ phép<br /> Điểm điểm tinh thần du thái sơ. ứng xử linh hoạt của Nho giáo, triết lý vô<br /> (Ngọa bệnh) vi, tiêu dao nhàn tản, giải phóng khỏi<br /> (Lắm bệnh, hay buồn, tâm thần không những ràng buộc xã hội, huyễn hoặc,<br /> được thư thái/ Mười tuần nay nằm co bên hướng tới cái tự nhiên, tự mỹ, sống thuận<br /> bờ Quế Giang/ Thần ôn vào nhà muốn bắt theo tự nhiên, hòa vào thiên nhiên của Đạo<br /> vía người/ Chuột đói leo giường gặm sách gia và phần nào chứa đựng ở đó cả tư<br /> vở của ta/ Chưa từng có chuyện văn tưởng thoát ly cõi tục, gần gũi và hòa nhập<br /> chương sinh ra nghiệt chướng/ Không để với thiên nhiên của Phật giáo.13 Tất nhiên,<br /> cho bụi bặm lẫn vào nơi trong sạch/ Dưới cách ứng xử với cái nhàn ở mỗi thi nhân sẽ<br /> cửa sổ tam lan, vắng bặt tiếng ngâm nga/ khác nhau: có những người đẩy cái nhàn<br /> Tinh thần dần dần về cõi hư không - Ốm).12 lên như một triết lý sống, lẽ sống ở vào<br /> Trở lên có thể thấy rằng, từ sự nhận một giai đoạn nào đó của cuộc đời và cũng<br /> thức tỉnh táo về hiện thực cũng như về bản có thể là cả cuộc đời của mình (như đối với<br /> thể, thân phận, Nguyễn Du đã lựa chọn một loại hình tác giả nhà nho ẩn dật với những<br /> con đường đi riêng của mình trong buổi tên tuổi tiêu biểu như Nguyễn Trãi,<br /> loạn ly của đất nước. Khát vọng hành đạo Nguyễn Hãng, Nguyễn Bỉnh Khiêm…);<br /> theo cái nghĩa thông thường của nho sĩ bấy cũng có những thi nhân hướng đến nó như<br /> lâu nay một khi đã vĩnh viễn không còn và chỉ là một cách để giải tỏa những ưu sầu<br /> không thể bùng cháy được thì đó cũng là lúc thế sự, là những giây phút nghỉ ngơi, tĩnh<br /> thi nhân hướng những quan tâm của mình dưỡng sau bao bận rộn quan trường hay<br /> về hiện thực, về xã hội, về cuộc đời bằng cái những công việc thường nhật khác. Nếu<br /> nhìn, thái độ phủ định đối với lợi danh, theo đường hướng thứ hai này thì cứ như<br /> quan trường; cảm thông chia sẻ đối với khảo sát của chúng tôi, hầu hết các thi nhân<br /> những số phận bi kịch và cảm thương cho trung đại, người ít người nhiều đều nói tới,<br /> chính cá nhân ông. Cái nhìn ấy, nỗi niềm ấy đều hướng đến cái nhàn, tất nhiên cách thể<br /> liệu có giúp thi nhân thanh thản? Hay chính hiện mỗi người mỗi khác. Từ đây, chúng<br /> nó lại thêm một lần nữa khiến thi nhân càng tôi cho rằng có sự hình thành của một loại<br /> thêm trĩu nặng bao thế thái nhân tình? Vả hình tác giả nhàn tản và một dòng thơ ca<br /> chăng chỉ có khi, mặc dù không nhiều, nhàn tản trong văn học trung đại Việt Nam<br /> Nguyễn Du hướng xúc cảm thường nhật của với những đặc sắc trên cả hai phương diện<br /> mình về với thiên nhiên tạo vật, về cái cái nội dung và nghệ thuật cần được nghiên<br /> nhàn (như cách thể hiện của bao thi nhân cứu như một đề tài chuyên biệt.14<br /> khác trước và sau ông) thì đó mới là những Cảm hứng về cái nhàn trong thơ chữ<br /> giây phút thi nhân được giải phóng những u Hán Nguyễn Du đi theo hướng thứ hai, như<br /> ẩn nội tâm trước vần xoay thế cuộc, trước chúng tôi đã nói ở trên song có những tình<br /> đảo điên thế thái nhân tình. ý và cách thức thể hiện riêng. Về tần suất,<br /> 3. Và cảm hứng về cái nhàn: thời gian mười năm gió bụi (1786-1795),<br /> Phương thức giải phóng những u ẩn nội tâm dưới chân núi Hồng (1796-1802) và làm<br /> Nhàn ở đây được hiểu là nhàn nhã, thư quan ở Bắc Hà (1802-1804) là khoảng thời<br /> <br /> 59<br /> gian tác giả nhắc nhiều tới cái nhàn nhất. (… Vầng trăng sáng đầy trời giọi<br /> Lẽ bởi đây chính là quãng thời gian mà xuống mặt nước ao/ Ngọn đèn lạnh bên<br /> Nguyễn Du vừa trải qua, chứng kiến những vách leo lét trước làn gió muôn cây/ Già<br /> “va đập” của chế độ chính trị đương thời rồi, vẫn chưa biết mình vụng đường sinh<br /> đối với đại gia đình của ông. Đó cũng là kế/ Hết nghiệp chướng, mới thấy tấm lòng<br /> quãng thời gian nhà thơ còn ít nhiều niềm xưa nhẹ nhõm/ Làm bạn với khách ngư<br /> hi vọng, trông ngóng về một cục diện mới tiều năm này sang năm khác/ Cười ngạo<br /> mà ở đó ông có cơ hội được gánh vác, mặc nghễ giữa khói mặt hồ và cỏ đồng nội -<br /> dù ý thức về sự bất tài, về tuổi già sức mỏi Đêm trong xóm).16<br /> cũng đã xuất hiện nhiều: Trong thời gian này, có tổng số 06 bài<br /> Hoàng Mai kiều thượng tịch dương hồng, Nguyễn Du trực tiếp nhắc đến chữ nhàn,<br /> Hoàng Mai kiều hạ thủy lưu đông. gồm các bài: Khai song (Mở cửa sổ), Đối<br /> Nguyên khí phù trầm thương hải ngoại, tửu (Ngồi uống rượu), Liệp (Đi săn), Mộ<br /> Tình lam thôn thổ loạn lưu trung. xuân mạn hứng (Cuối xuân cảm hứng),<br /> Đoản soa ngư chẩm cô chu nguyệt, Đồng Lung giang (Sông Đồng Lung) và<br /> Trường địch đồng xuy cổ kính phong. Lạng Sơn đạo trung (Trên đường đi Lạng<br /> Đại địa văn chương tùy xứ kiến, Sơn). Những giây phút nhàn nhã, thảnh<br /> Quân tâm hà sự thái thông thông. thơi thực sự có ý nghĩa quan trọng đối với<br /> (Hoàng Mai kiều vãn diểu) nhà thơ, giúp thi nhân cân bằng được cảm<br /> (Trên cầu Hoàng Mai, bóng chiều xúc của mình trước cuộc sống, hòa mình<br /> nhuốm đỏ/ Dưới cầu Hoàng Mai, nước cùng với cuộc sống xóm thôn, lấy hươu nai<br /> chảy về đông/ Nguyên khí nổi chìm ở làm bầu bạn:<br /> ngoài bể rộng/ Giữa dòng sông khí núi tỏa Môn tiền yên cảnh cận như hà,<br /> xuống từng đợt/ Nhà chài nằm gối áo tơi Nhàn nhật khai song sinh ý đa…<br /> trong chiếc thuyền lẻ loi dưới ánh trăng/ (Khai song)<br /> Em bé đi trên lối cũ thổi sáo trước làn gió/ (Phong cảnh trước nhà nay ra sao?/<br /> Trên mặt đất rộng lớn này, ở đâu không có Thong thả, mở cửa sổ thấy mọi vật vui<br /> cảnh đẹp/ Việc gì mà anh phải quá vội tươi… - Mở cửa sổ).17<br /> vàng? - Buổi chiều đứng trên cầu Hoàng Y quan đạt giả chí thanh vân,<br /> Mai ngắm cảnh).15 Ngô diệc lạc ngô mi lộc quần.<br /> Trong không gian của một đêm trăng Giải thích nhàn tình an tại hoạch,<br /> sáng, đối diện với ngọn đèn bên vách, thi Bỉnh trừ dị loại bất phương nhân…<br /> nhân cảm thấy lòng mình thanh thản, bao (Liệp)<br /> nghiệp chướng rồi cũng qua đi như gió bụi (Những người làm quan hiển đạt thì<br /> thời gian: chí ở đường mây/ Còn ta, ta cũng vui với<br /> …Mãn thiên minh nguyệt nhất trì thủy, lũ hươu nai của ta/ Cốt thư thái tâm tình,<br /> Bán bích hàn đăng vạn thụ phong. chứ không cốt săn bắn cho được/ Nhưng<br /> Lão khứ vị tri sinh kế chuyết, dù có giết giống khác cũng không hại đến<br /> Chướng tiêu thời giác túc tâm không. điều nhân… - Đi săn).18<br /> Niên niên kết đắc ngư tiều lữ, Từ đó, Nguyễn Du tìm cách chối từ<br /> Tiếu ngạo hồ yên dã thảo trung. bả phù hoa, coi danh lợi chỉ như cơn gió<br /> (Thôn dạ) thoảng qua; nỗi cô đơn sầu muộn của kiếp<br /> <br /> 60<br /> người rồi cũng qua đi dẫu vẫn biết cõi phù thường lại là một nỗi niềm thế thái hướng về<br /> sinh là “cái nợ” ai cũng phải trải qua: cuộc đời, cuộc sống xã hội của thi nhân.<br /> … Phù thế công danh khan điểu quá, Những vẫn thơ nhàn của Nguyễn Du vì thế<br /> Nhàn đình tiết tự đái oanh thiên… mà đọc lên vẫn cảm thấy cái dư vị nghèn<br /> Phù lợi vinh danh chung nhất tán, nghẹn, cay chua của một thân phận, của một<br /> Hà như cập tảo học thần tiên. kiếp người nhiều tài hoa, nhiều khát vọng mà<br /> (Mộ xuân mạn hứng) đa đoan, cực nhọc:<br /> (… Công danh ở đời xem như chim … Anh hùng tâm sự hoang trì sính,<br /> bay vút qua/ Trước sân vắng, thời tiết cũng Danh lợi doanh trường lụy tiếu tần.<br /> theo chim oanh mà đổi dời…/ Danh lợi hão Nhân tự tiêu điều xuân tự hảo,<br /> huyền cuối cùng sẽ tiêu tan hết/ Sao bằng Đoàn thành thành hạ nhất triêm cân.<br /> kịp thời sớm theo đạo thần tiên! - Cuối (Xuân tiêu lữ thứ)<br /> xuân cảm hứng).19 (Tâm sự anh hùng đã nguội lạnh, không<br /> Đồng Lung giang thủy khứ dud u, nghĩ đến chuyện rong ruổi/ Trên đường danh<br /> Kim cổ nhàn sầu bất trú lưu. lợi, buồn hay vui, cũng không được tự nhiên/<br /> Sa chủy tàn lô phi bạch lộ, Người thì tiều tụy, nhưng xuân vẫn đẹp/<br /> Lũng đầu lạc nguyệt ngọa hàn ngưu… Đứng dưới Đoàn thành, nước mắt thấm khăn<br /> (Đồng Lung giang) - Đêm xuân lữ thứ).21<br /> (Nước sông Đồng Lung chảy xa thăm Một ước muốn về nghỉ mà với ai thì<br /> thẳm/ Mối sầu man mác kim cổ cũng trôi thật dễ dàng nhưng với thi hào sao khó đến<br /> theo dòng nước không ngừng/ Đàn cò trắng thế, nghẹn ngào đến thế:<br /> bay trên đám lau tàn cuối mỏm cát/ Con … Lịch lịch lâu đài thiên ngoại kiến,<br /> trâu nằm đầu ghềnh dưới bóng trăng tà lạnh Vi vi chung cổ nguyệt trung văn.<br /> lẽo… - Sông Đồng Lung).20 Thanh sam tẩu biến hồng trần lộ,<br /> Nhìn chung, giai đoạn mười năm gió Viên hạc hà tòng nhận cựu lân.<br /> bụi, dưới chân núi Hồng và làm quan ở Bắc (Đồng Lư thượng dao kiến Sài Sơn)<br /> Hà là thời gian Nguyễn Du nói nhiều tới cái (… Xa xa, thấy lâu đài rõ mồn một/<br /> nhàn; nhiều bài thể hiện cảm hứng của tác Văng vẳng nghe tiếng chuông trống trong<br /> giả hướng đến thiên nhiên. Ở đó là một ánh trăng/ Một chiếc áo xanh đi khắp cõi<br /> không gian gần mặt đất, gắn với thôn xóm, bụi hồng/ Làm sao lại về chơi được với con<br /> quê kiểng, con đường làng, đàn trâu nằm vượn con hạc ở nơi xóm núi? - Trên đường<br /> dưới bóng trăng, đàn cò trắng… và đâu đó Đồng Lư nhìn xa thấy núi Thầy).22<br /> thấp thoáng bóng hình của con người như Thời gian làm quan cho nhà Nguyễn<br /> người nông phu, tiều phu… Theo chiều và đi sứ Trung Hoa, mặc dù công việc quan<br /> hướng xúc cảm này, nếu như ở các thi nhân trường, chính sự có tiêu tốn nhiều thời gian<br /> khác, đó sẽ thực sự là những giây phút họ của thi nhân, song bất kể thời gian nào cho<br /> được tiêu dao tâm hồn cùng với ngoại giới phép và không gian thích hợp là Nguyễn<br /> đến tận cùng (chúng tôi không đề cập tới loại Du lại hướng cảm xúc của mình về với<br /> hình tác giả nhà nho ẩn dật ở chỗ này) thì ở thiên nhiên, cuộc sống thường nhật của xã<br /> Nguyễn Du, dường như những giây phút đó hội. Và ở vào những khoảnh khắc như thế,<br /> không ngưng đọng được lâu. Nó đến nhanh dường như mối quan hoài xứ Bắc, niềm<br /> và cũng tan biến nhanh bởi ngay sau đó nhung nhớ Thăng Long và quê cũ dưới<br /> <br /> 61<br /> chân núi Hồng luôn thôi thúc ông, khiến hiểu: “Khi làm quan, ông thường bị quan<br /> ông tâm dạ chẳng lúc nào được yên: trên quở trách, nên lấy làm uất ức bực<br /> Lô hoa sơ bạch cúc sơ hoàng, chí”.25 Đã có lúc, có chỗ thi nhân tìm đến<br /> Thiên lý hương tâm dạ cộng trường. Đạo, tìm đến Phật nhưng tất cả cứ nửa vời<br /> Cưỡng khởi thôi song vọng minh nguyệt, bởi ông chưa bao giờ nguôi quên tục lụy.<br /> Lục âm trùng điệp bất di quang. Vả có tìm đến những cái thú tao nhã của<br /> (Ngẫu hứng, kỳ 2) nho sĩ như uống rượu, ngâm thơ, ngắm<br /> (Hoa lau chớm trắng, hoa cúc chớm cảnh, thưởng ngoạn thiên nhiên… nhưng<br /> vàng/ Lòng nhớ quê hương ngàn dặm, đêm chưa bao giờ thi hào đi được đến tận cùng<br /> cũng dài dằng dặc/ Gắng dậy mở cửa sổ của những xúc cảm như thế. Hứng thú về<br /> xem trăng sáng/ Bóng râm lớp lớp không cái nhàn để được hoà mình vào trăng trong,<br /> để lọt tia sáng nào).23 gió mát, được nằm khểnh giữa chốn rừng<br /> Làm quan với một tâm trạng buồn thông nghe tiếng vi vu gọi nguồn cứ chen<br /> nản, chán trường, Nguyễn Du tự cảm thấy lẫn với nỗi niềm rưng rưng của một kẻ sĩ<br /> như mình đang bị cầm tù. Ông hướng lòng già yếu, tóc bạc, lữ thứ, đau ốm, vô dụng<br /> mình lên với trời cao, nhìn đám mây trăng và bao nhiêu những sầu bi khác ùa đến.<br /> bay tự do mà cảm khái cho cá nhân mình. Khảo sát hai tập thơ “Nam trung tạp ngâm”<br /> Lời thơ chất chứa mối sầu bi của một cái và “Bắc hành tạp lục”, chúng tôi thấy chỉ<br /> tôi trữ tình vẻ như muốn lại như thôi tìm có 04 bài Nguyễn Du nhắc tới chữ nhàn<br /> về những ngày tháng cũ hay một không nhưng cả bốn trường hợp chủ thể trữ tình<br /> gian khác với thực tại, gần đấy mà cũng xa đều không có được sự thảnh thơi theo đúng<br /> tít tắp: nghĩa. Đó là các bài Thu chí (Thu đến), Dã<br /> Giang thành nhất ngọa duyệt tam chu, tọa (Đêm ngồi), Tống Ngô Nhữ Sơn công<br /> Bắc vọng gia hương thiên tận đầu. xuất trấn Nghệ An (Tiễn ông Ngô Nhữ Sơn<br /> Lệ Thủy Cẩm Sơn giai thị khách, ra làm Hiệp trấn Nghệ An) và Quế Lâm<br /> Bạch vân hồng thụ bất thăng thu. công quán (Công quán Quế Lâm). Một số<br /> Thử thân dĩ tác phàn lung vật, bài khác, thi nhân không trực tiếp nhắc tới<br /> Hà xứ trùng tầm hãn mạn du?... chữ nhàn mà gửi gắm niềm cảm hứng của<br /> (Tân thu ngẫu hứng) mình tới cỏ cây, phong cảnh trên những<br /> (Nằm ở Giang thành chốc đã ba năm nẻo đường mà Nguyễn Du có dịp đi qua:<br /> tròn/ Trông về phía bắc quê nhà ở tận cuối Thiên Thai sơn tại đế thành đông,<br /> trời/ Ở Nhật Lệ hay Cẩm Sơn mình vẫn là Cách nhất điều giang tự bất thông.<br /> khách/ Đám mây trắng, chòm mây đỏ, bao Cổ tự thu mai hoàng diệp lý,<br /> xiết vẻ thu/ Thân này đã là vật trong lồng Tiên triều tăng lão bạch vân trung.<br /> cũi/ Còn tìm đâu được cuộc đời phóng Khả liên bạch phát cung khu dịch,<br /> khoáng tự do nữa… - Đầu mùa thu ngẫu Bất dữ thanh sơn tương thủy chung.<br /> hứng).24 Ký đắc niên tiền tằng nhất đáo,<br /> Làm quan mà với một tâm trạng “lạc Cảnh hưng do quải cựu thời chung.<br /> loài” như thế, hẳn nhiên Nguyễn Du không (Vọng Thiên Thai tự)<br /> thể hoàn thành tốt nhiệm vụ của một viên (Núi Thiên Thai ở phía đông kinh<br /> quan từ cái nhìn chính thống. Lẽ đó mà ông thành/ Cách một dòng sông tựa hồ không có<br /> bị quan trên quở mắng cũng là điều dễ lối qua/ Mùa thu, ngôi chùa cổ lấp dưới lá<br /> <br /> 62<br /> vàng/ Vị sư triều trước già trong mây trắng/ Ngã độc Kim Cương thiên biến linh,<br /> Thương mình đầu bạc còn phải lận đận/ Kỳ trung áo chỉ đa bất minh.<br /> Không được cùng núi xanh trọng nghĩa thủy Cập đáo Phân kinh thạch đài hạ,<br /> chung/ Nhớ lại năm trước từng đến thăm Tài tri vô tự thị chân kinh.<br /> đây/ Còn thấy treo quả chuông thời Cảnh (Lương Chiêu Minh thái tử phân kinh<br /> Hưng - Trông chùa Thiên Thai).26 thạch đài)<br /> Chỗ khác, trên đường đi sứ, một đêm (Ta đọc kinh Kim Cương hàng nghìn<br /> đậu thuyền ở cửa sông Tam Giang, ngẫm lượt/ Những ý nghĩa gọi là sâu xa trong đó<br /> về một hành trình đầy mỏi mệt của mình phần nhiều không rõ ràng/ Khi đến dưới đài<br /> (làm quan từ năm 1802 đến năm 1813), phân kinh này/ Mới biết kinh “không chữ”<br /> giữa chốn sông nước, núi non, dường như mới thật là chân kinh - Đài đá “Phân kinh”<br /> niềm xúc cảm, tinh thần của thi nhân đã ít của thái tử Chiêu Minh đời Lương).28<br /> nhiều chạm được tới cái huyền vi của triết 4. Kết luận<br /> lý thoát tục: Trở lên, có thể khẳng định rằng, nội<br /> … Viên đề thụ điểu nhược vô lộ, dung cảm hứng trong thơ chữ Hán Nguyễn<br /> Khuyển phệ lâm trung tri hữu nhân. Du rất đa dạng, phong phú, ít nhiều phức<br /> Tứ vọng vân sơn nhân độc lão, tạp mà trong đó cảm hứng về cái nhàn hay<br /> Đồng chu Hồ Việt các tương thân. cảm hứng nhàn tản là một biểu hiện đáng<br /> Thập niên dĩ thất hoàn hương lộ, quan tâm. Có lẽ, điểm phân định cũng như<br /> Ná đắc gia hương nhập mộng tần? dấu ấn riêng của thi hào ở hướng này trong<br /> (Tam Giang khẩu đường dạ bạc) dòng thơ ca nhàn tản trung đại chính nỗi<br /> (… Vượn hót ngọn cây, tưởng không niềm thân phận, những trở trăn day dứt về<br /> có lối đi/ Chó sủa trong rừng, biết có cuộc đời, con người nói chung trong xã hội<br /> người/ Bốn mặt núi mây, riêng thấy mình đương thời chưa bao giờ “buông tha” ông,<br /> già/ Đi cùng thuyền kẻ Hồ người Việt đều khiến cho mỗi lời thơ cất lên là một xúc<br /> thân nhau/ Mười năm nay quên đường về cảm nghẹn ngào, dưng dưng. Và, nếu như<br /> làng cũ/ Làm sao cố hương thường vào với nhiều nho sĩ khác, sự trăn trở, kể cả lồ<br /> được giấc mộng? - Đêm đậu thuyền ở cửa lộ “Đêm đêm thức nhẫn nẻo sơ chung”<br /> sông Tam Giang).27 (Nguyễn Trãi) hay ẩn giấu “Nghĩ ra lại<br /> Chỉ có điều, với thi hào, dường như thẹn với ông Đào” (Nguyễn Khuyến) đâu<br /> chưa bao giờ ông muốn trở thành một kẻ tu đó còn là chức năng phận vị của những con<br /> hành với đúng nghĩa của nó. Tình cảm ấy, người ý thức cao về tài năng và tâm huyết<br /> tấm lòng ấy thì dù có đặt chân vào chốn với chính sự, với thời cuộc mà đành bó gối<br /> thiền viện thì thi nhân, sớm hay muộn cũng khoanh tay thì với đại thi hào, cảm xúc ấy,<br /> “phá giới” mà thôi. Nguyễn Du chỉ tìm đến nỗi niềm ấy chả những trượt qua những gì<br /> Phật như một giải pháp tạm thời trong được coi là cụ thể mà còn thể hiện biết bao<br /> trạng huống cụ thể nào đó để xoa dịu vết tình cảm lớn, hướng về cuộc đời, con<br /> thương lòng, để “ru mình” giữa cõi đời người nhân loại. Đó là chỗ Nguyễn Du ghi<br /> loạn ly lúc bấy giờ chứ bản thân ông từng một cái tên trên dòng chảy thi ca trung đại<br /> thú nhận, dầu có đọc kinh nghìn lượt thì nói riêng, thi ca dân tộc nói chung để chưa<br /> cũng chả có gì rõ ràng cả, tất nhiên không cần đến bản “Nam âm tuyệt cú” thì ông đã<br /> phải ở nhận thực của người đọc kinh rồi: mãi mãi bất tử trong trái tim độc giả muôn<br /> <br /> 63<br /> đời; nơi tìm đến, hướng về, sẻ chia biết bao hang_long_voi_hon_tho_cua_chu_chau_nguy<br /> cảnh ngộ nhân sinh trong cõi vô thường./. en_du.html<br /> - Xuân tha hương trong thơ chữ Hán của thi<br /> Ghi chú: hào Nguyễn Du, tác giả: Nguyễn Phúc Vĩnh<br /> 1<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.93. Ba, nguồn:<br /> 2<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.230. http://vietsciences.free.fr/vietnam/bienkhao-<br /> 3<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.195. binhluan/xuanthahuongnguyendu.htm<br /> 24<br /> 4 Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.187.<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.222. 25<br /> 5 Dẫn theo Trương Chính, “Lời giới thiệu”, Thơ<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.229.<br /> 6 chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.33.<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.73. 26<br /> 7 Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.201.<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.211. 27<br /> 8 Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.250.<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.323. 28<br /> 9 Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.425.<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.254.<br /> 10<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.431. TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 11<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.117.<br /> 12 1. Nguyễn Huệ Chi (1965), “Tìm hiểu thơ chữ<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.127. Hán Nguyễn Du”, Tạp chí Văn học, số 11,<br /> 13<br /> Xin xem thêm phần viết của chúng tôi trong tr.48.<br /> sách: Tác giả nhà nho ẩn dật và văn học trung<br /> 2. Trương Chính (1965), “Lời giới thiệu”, Thơ<br /> đại Việt Nam, chuyên luận, Nxb Khoa học xã<br /> chữ Hán Nguyễn Du, Nxb Văn học, Hà Nội,<br /> hội, Hà Nội, 2013, tr.43-62.<br /> 14<br /> tr.7-43.<br /> Xin xem thêm bài viết của chúng tôi: “Nhận<br /> 3. Trương Chính (1999), “Tâm sự của Nguyễn<br /> diện loại hình tác giả nhàn tản trong văn học Du qua thơ chữ Hán”, Nguyễn Du về tác gia<br /> trung đại Việt Nam”, Tạp chí Thông tin khoa và tác phẩm (1999), Trịnh Bá Đĩnh, Nguyễn<br /> học xã hội, số 11/2014, tr.11-18. Hữu Sơn, Vũ Thanh tuyển chọn và giới thiệu,<br /> 15<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.76. tái bản lần 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội, tr. 89-<br /> 16 111.<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.95.<br /> 17<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.117. 4. Xuân Diệu (1981), Các nhà thơ cổ điển Việt<br /> 18<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.138. Nam, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> 19<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.146. 5. Nguyễn Du về tác gia và tác phẩm (1999),<br /> 20<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.150. Trịnh Bá Đĩnh, Nguyễn Hữu Sơn, Vũ Thanh<br /> 21 tuyển chọn và giới thiệu, tái bản lần 1, Nxb<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.158. Giáo dục, Hà Nội, 1999.<br /> 22<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.151. 6. Lê Đình Kỵ (1971), “Nguyễn Du qua thơ chữ<br /> 23<br /> Thơ chữ Hán Nguyễn Du, sđd, tr.181. Về nội Hán”, Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực của<br /> dung này, xin xem thêm các bài viết sau: Nguyễn Du, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.<br /> - Thăng Long và Hà Tĩnh trong thơ chữ Hán 7. Vũ Đình Liên (1971), “Nguyễn Du một tâm<br /> Nguyễn Du, nguồn: hồn lạc loài trong xã hội phong kiến”, Tạp chí<br /> http://nguyendu.vn/nd.nsf/chi-tiet-nghien- Văn học, (2), tr.69.<br /> cuu/thang_long_va_ha_tinh_trong_tho_chu_h<br /> 8. Mai Quốc Liên (1999), “Thơ chữ Hán<br /> an_nguyen_du.html<br /> Nguyễn Du”, Nguyễn Du về tác gia và tác<br /> - Thành Thăng Long trước thế kỷ XIX trong phẩm (1999), Trịnh Bá Đĩnh, Nguyễn Hữu<br /> thơ Nguyễn Du, nguồn: Sơn, Vũ Thanh tuyển chọn và giới thiệu, tái<br /> http://nguyendu.vn/nd.nsf/chi-tiet-nghien- bản lần 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội, tr.120-131.<br /> cuu/thanh_thang_long_truoc_the_ky_xix_tron 9. Nguyễn Thị Nương (2007), Con người<br /> g_tho_nguyen_du.html Nguyễn Du qua thơ chữ Hán (Thanh Hiên thi<br /> - Thăng Long với hồn thơ của chú cháu tập, Nam trung tạp ngâm, Bắc hành tạp lục),<br /> Nguyễn Du, nguồn: Luận án tiến sĩ Ngữ Văn, Trường Đại học Sư<br /> http://nguyendu.vn/nd.nsf/dong_ho_chi_tiet/t phạm Hà Nội.<br /> <br /> 64<br /> 10. Đào Xuân Quí, “Nguyễn Du trong những bài 11, tr.11.<br /> thơ chữ Hán”, Báo Văn nghệ, (237), tr.5. 14. Lê Văn Tấn (2015), “Hình tượng dật sĩ trong<br /> 11. Nguyễn Hữu Sơn (2005), Thơ chữ Hán văn chương tác giả nhà nho ẩn dật”, Tạp chí<br /> Nguyễn Du - từ cõi hư vô nhìn lại kiếp người”, Nghiên cứu văn học, (5), tr.95-103.<br /> Phụ bản Thơ, Báo Văn nghệ, (26), tr.7. 15. Lê Văn Tấn (2015), “Nhận diện loại hình tác<br /> 12. Lê Văn Tấn (2013), “Loại hình tác giả nhà giả nhà nho hành đạo trong văn học trung đại<br /> nho ẩn dật trong văn học trung đại Việt Nam”, Việt Nam”, Tạp chí khoa học xã hội, Tp. Hồ<br /> Tạp chí Nghiên cứu văn học, (10), tr.43-58. Chí Minh, (chờ in).<br /> 13. Lê Văn Tấn (2014), “Nhận diện loại hình tác 16. Hoài Thanh (1962), “Tâm tình Nguyễn Du<br /> giả nhàn tản trong văn học trung đại Việt qua một số bài thơ chữ Hán”, Tạp chí Văn<br /> Nam”, Tạp chí Thông tin khoa học xã hội, số nghệ, số 58, tr.16.<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 11/11/2016 Biên tập xong: 15/12/2016 Duyệt đăng: 20/12/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 65<br />