Canh tác cây ăn quả và rau - con đường mang lại lợi nhuận cao cho nông hộ nhỏ

Chủ đề 4: Cộng đồng thịnh vượng cho tất cả mọi người<br /> <br /> <br /> Canh tác cây ăn quả và rau - con đường mang lại<br /> lợi nhuận cao cho nông hộ nhỏ<br /> Phạm Thị Sến1, Oleg Nicetic2 và Gordon Rogers3<br /> <br /> Tổ chức/cơ quan<br /> 1<br /> Viện Khoa học Kĩ thuật Nông lâm nghiệp Miền núi Phía Bắc, Phú Thọ, Việt Nam<br /> 2<br /> School of Agriculture and Food Science, University of Queensland, Australia.<br /> 3<br /> Applied Horticultural Research, Sydney, Australia<br /> HỘI THẢO VỀ PHÁT TRIỂN TÂY BẮC<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tác giả đại diện<br /> o.nicetic@uq.edu.au<br /> <br /> Từ khóa<br /> Mộc Châu, mận, rau an toàn, nhóm nông dân<br /> <br /> Giới thiệu<br /> Huyện Mộc Châu, tỉnh Sơn La là một cao nguyên có độ cao 1,050 m trên<br /> mực nước biển, và có khí hậu ôn đới phù hợp với việc trồng cây ăn quả<br /> ôn đới có yêu cầu độ lạnh thấp đến vừa phải và trồng rau ôn đới vào<br /> các tháng mùa hè. Đây là một cơ hội độc đáo cho nông dân ở đây phát<br /> 66 triển sản xuất quả và rau, từ đó đa dạng hóa hệ thống canh tác của mình,<br /> vốn chỉ được tập trung vào sản xuất ngô từ những năm 1990. Tuy nhiên,<br /> những cơ hội này chưa được phát huy cho đến năm 2010, khi hai dự án<br /> kinh doanh nông nghiệp của ACIAR (một dự án tập trung về mận, một dự<br /> án tập trung vào sản xuất rau trái vụ) được tiến hành nhằm nghiên cứu<br /> cách tận dụng các cơ hội này và phát triển một mô hình sản xuất rau quả<br /> theo thị trường. Hiện tại cả hai dự án đều đang trong pha thứ hai, và các<br /> kết quả nghiên cứu chính từ hai dự án này được trình bày ở dưới đây.<br /> <br /> Cách tiếp cận nghiên cứu<br /> Cả hai dự án đều áp dụng cách tiếp cận theo chuỗi giá trị, và làm việc trực<br /> tiếp với các bên liên quan khác nhau, từ nông dân và thu gom địa phương<br /> cho đến các thương lái quy mô lớn và các nhà bán lẻ hiện đại. Dự án đồng<br /> thời cũng tiến hành nghiên cứu mang tính thích ứng (adaptive research)<br /> nhằm giải quyết các hạn chế trong sản xuất và cùng với chính quyền địa<br /> phương thúc đẩy việc thành lập các nhóm nông dân.<br /> <br /> Sản xuất mận có quy mô lớn hơn nhiều (16-18 tấn/năm) so với rau. Vì<br /> vậy, các mô hình sản xuất và bán sản phẩm đang được phát triển cho mận<br /> xanh xuất khẩu sang Trung Quốc (chế biến), và cho mận chín bán ở thị<br /> trường truyền thống và thị trường bán lẻ hiện đại. Dự án mận đặc biệt<br />  Chủ đề 4: Cộng đồng thịnh vượng cho tất cả mọi người<br /> <br /> <br /> tập trung vào việc xây dựng và phát triển chuỗi giá trị mận chất lượng cao<br /> cung ứng cho các cửa hàng thực phẩm sạch và siêu thị tại Hà Nội.<br /> <br /> Đối với rau, do khi dự án bắt đầu thì sản xuất rau ôn đới vào mùa hè vẫn<br /> chỉ ở giai đoạn sơ khai, nhóm dự án chủ yếu tập trung hỗ trợ các nhóm<br /> nông dân để cung ứng cho phân khúc bán lẻ hiện đại, và tập trung vào<br /> việc phát triển và tiến hành các hoạt động sản xuất, sau thu hoạch và bán<br /> sản phẩm tối ưu. Các tiêu chuẩn rau an toàn và VietGAP được sử dụng để<br /> định hướng cho sản xuất.<br /> <br /> Các kết quả<br /> Khi dự án quả ôn đới AGB/2008/002 bắt đầu vào năm 2009, giá mận chin<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NÚI CƠ HỘI CHO PHÁT TRIỂN<br /> rơi vào khoảng 2000-3000 VND/kg, chỉ cao hơn giá mận xanh xuất đi Trung<br /> Quốc (để chế biến) một it. Vì vậy thời gian này nhiều hộ nông dân chủ yếu<br /> bán mận xanh. Khi khối lượng mận xuất khẩu sang Trung Quốc tăng trong<br /> vòng những năm sau đó (đối với cả mận xanh và mận chin), lượng cung<br /> mận đi đến thị trường Hà Nội giảm, và giá mận chin bắt đầu cải thiện, và<br /> các hộ nông dân từ đó cũng có hứng thú với sản xuất mận hơn. Dự án<br /> AGB/2008/002 đã hợp tác với dự án Pháp ASODIA và hỗ trợ việc thành<br /> lập các nhóm nông dân và tập trung vào việc cải thiện các hoạt động quản<br /> lý vườn cây và tán cây nhằm tăng chất lượng quả nhìn chung. Cùng lúc 67<br /> đó, chuỗi giá trị cung ứng mận chọn từ một vài khu vực sản xuất mận tốt<br /> nhất ở Mộc Châu (tiều khu Bản Ôn, Tà Lọng, Cờ Đỏ và Pakhen) đến các<br /> cửa hàng thực phẩm sạch và siêu thị ở Hà Nội cũng được xây dựng. Mận<br /> xô (không phân loại) cũng bắt đầu được chuyển đi đến khác thị trường ở<br /> miền Nam với khối lượng lớn. Nông dân trồng mận ở các vùng sản xuất có<br /> điều kiện tốt hiện tại có thu nhập cao và ổn định từ việc bán mận chín xô<br /> (không phân loại) qua các kênh truyền thống đến Hà Nội, Đồng bằng Sông<br /> Hồng, các tỉnh miền Nam và Trung Quốc (Biểu đồ 1). Dao động về sản<br /> lượng ở trong biểu đồ phản ánh sản lượng dao động theo hai năm một<br /> (biannual bearing) của mận Tam Hoa. Cũng cần lưu ý rằng giá mận trong<br /> năm có sản lượng cao vẫn giữ ở mức ổn định, chủ yếu do xuất khẩu sang<br /> Trung Quốc tăng trong các năm có sản lượng cao.<br /> <br /> So với việc bán mận không phân loại qua kênh chợ truyền thống, các hộ<br /> nông dân bán mận chin đã phân loại qua kênh bán lẻ hiện đại với mức<br /> giá chênh lệnh cao hơn tầm 30-100%. Chênh lệch giá thường cao hơn vào<br /> giữa vụ mận chính, khi giá mận tại vùng sản xuất nhìn chung xuống thấp.<br /> Mức độ hài lòng của các hộ nông dân với mức chênh lệch giá họ thu được<br /> tỷ lệ nghịch với công lao động họ phải bỏ ra thêm để thu hái mận một<br /> cách có chọn lọc, và công lao động này lại tỉ lệ nghịch với mức độ đồng<br />  Chủ đề 4: Cộng đồng thịnh vượng cho tất cả mọi người<br /> <br /> <br /> đều của quả. Nông dân áp dụng các kĩ thuật quản lý tán cây (đốn tỉa,…)<br /> tốt và có vườn cây cho thu hoạch tốt thì thường cảm thấy hài lòng với việc<br /> tham gia bán sản phẩm cho các nhà bán lẻ hiện đại hơn.<br /> <br /> Trong suốt thời gian hoạt động của dự án, khối lượng mận mà nhóm nông<br /> dân dự án cung ứng cho một số nhà bán lẻ dẫn đầu phân khúc tăng từ 3<br /> tấn trong năm 2011 đến 41.8 tấn năm 2017. Tuy nhiên lượng mận này vẫn<br /> chỉ chiếm chưa đến 1% tổng sản lượng của Mộc Châu.<br /> <br /> Các hộ nông dân tham gia vào dự án rau gia tăng thu nhập ròng của họ<br /> HỘI THẢO VỀ PHÁT TRIỂN TÂY BẮC<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> một cách đang kể thông qua việc cung cấp rau chất lượng cao và được<br /> chứng nhận an toàn cho các cửa hàng bán lẻ và người tiêu dùng tại Hà<br /> Nội. Năm 2015, một nhóm nông dân tại bản Tự Nhiên đạt mức thu nhập<br /> trung bình vào khoảng 300 triệu đồng/ha, cao hơn 150% so với thu nhập<br /> từ rau của các hộ không tham gia dự án.<br /> <br /> Năm 2016, 87 hộ nông dân dự án – trong đó 71% là phụ nữ, và 10% đến<br /> từ các nhóm dân tộc thiểu số Mường, Thái và Hmông – sản xuất tầm 690<br /> tấn rau chứng nhận an toàn ở các bản Tự Nhiên, Ta Niết, An Thái và Vân<br /> Hồ ở Mộc Châu. Số liệu từ một hộ nông dân có kinh nghiệm lâu năm cho<br /> thấy rau ôn đới an toàn trồng vào mùa hè là một nguồn thu nhập bền<br /> 68<br /> vững choc các hộ nông dân (Biểu đồ 2).<br /> <br /> Sản lượng rau chứng nhận an toàn ở Mộc Châu tăng trung bình 45% mỗi<br /> năm (từ 2013 đến 2016), và diện tích rau ôn đới an toàn trồng vào mùa<br /> hè tăng từ 4ha vào năm 2012 lên 30ha năm 2016. Các hộ nông dân tham<br /> gia vào chuỗi cung ứng rau an toàn gia tăng thu nhập của mình một cách<br /> đang kể, lên tới mức 70-150 triệu VND/ha/năm.<br /> <br /> Ở huyện Vân Hồ, một nông dân dân tộc Hmông đạt mức thu nhập ròng<br /> từ rau tới 116 triệu VND (6,500 AUD)/ha/năm, tăng 480% so với mức thu<br /> nhập 20 triệu (1,100 AUD)/ha từ trồng lúa.<br /> <br /> Một dự án ACIAR hiện tại (AGB/2014/035) đang làm việc với các nhóm<br /> nông dân mới để xây dựng mô hình mở rộng quy mô để có thể chiếm được<br /> thị phần lớn hơn trong tổng số 1 triệu tấn rau tiêu thụ trong Hà Nội mỗi<br /> năm. Mô hình này sẽ bao gồm việc quản trị và điều hành nhóm một cách<br /> bình đẳng và liên kết với các đối tác cả ở khu vực tư nhân lẫn nhà nước.<br /> <br /> Thảo luận và kết luận<br /> Các số liệu cho thấy việc đa dạng hóa sản xuất thông qua sản xuất quả và<br /> rau đưa đến cơ hội tăng thu nhập cho các nông hộ nhỏ. Các hoạt động<br />  Chủ đề 4: Cộng đồng thịnh vượng cho tất cả mọi người<br /> <br /> <br /> sử dụng đất khác, ví dụ như trồng ngô hoặc lúa, mang lại thu nhập ròng<br /> khoảng 10 triệu VND (560 AUD)/ha/năm, chỉ vào khoảng 10% thu nhập<br /> nông dân có thể có từ việc sản xuất rau chứng nhận an toàn. Cây mận, và<br /> có thể là hồng, lê hoặc đào có thể thay thế ngô ở các vùng đất dốc nhẹ,<br /> trong khi rau có thể được trồng ở các vùng đất bằng, nơi có thể tiếp cận<br /> các nguồn nước. Mận Tam Hoa hiện đang có vị thế tốt ở thị trường nội<br /> địa nhờ đặc điểm về mùa vụ (vụ thu hoạch mận Tam Hoa ở Việt Nam rơi<br /> vào 2-3 tuần trước khi mận Trung Quốc bắt đầu xâm nhập thị trường). Các<br /> loại quả khác phải cạnh tranh với quả nhập từ Trung Quốc. Tương tự như<br /> vậy, rau trái vụ cũng phải cạnh tranh với rau nhập khẩu từ Trung Quốc, vì<br /> vậy yếu tố chất lượng và chứng nhận sản xuất rau an toàn sẽ là một lợi thế<br /> cạnh tranh giá trị cho rau trái vụ ở Mộc Châu.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NÚI CƠ HỘI CHO PHÁT TRIỂN<br /> Biểu đồ 1: Khối lượng mận/ha và doanh thu/ha của một hộ trồng mận<br /> điển hình ở tiều khu Tà Lọng – huyện Mộc Châu<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 69<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Biểu đồ 2: Thu nhập trung bình/ha/tháng từ trồng rau ôn đới trái vụ của<br /> một hộ nông dân có kinh nghiệm lâu năm ở hợp tác xã Tự Nhiên<br />