Chăn nuôi bò sinh sản - Chương 1

Chia sẻ: Nguyen Vuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

199
lượt xem 68
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chăn nuôi bò sinh sản. Tác giả. Nguyễn Xuân Trạch. Chương 1. Chăn nuôi bò đực giống.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chăn nuôi bò sinh sản - Chương 1

Ch-¬ng 1 Ch¨n nu«i bß ®ùc gièng i. Gi¶i phÉu c¬ quan sinh dôc ®ùc Gi¶i phÉu ®Þnh vÞ c¸c c¬ quan chi tiÕt cña bé m¸y sinh s¶n bß ®ùc ®-îc thÓ hiÖn ë H×nh 1-1 vµ 1-2. C¸c bé phËn quan träng lµ dÞch hoµn, dÞch hoµn phô, èng dÉn tinh vµ c¸c tuyÕn sinh dôc phô sÏ ®-îc m« t¶ chi tiÕt trong phÇn nµy. TuyÕn Cowper T. tiÒn liÖt Trùc trµng Tiói tinh Phång èng dÉn tinh Bãng ®¸i èng dÉn tinh M¹ch qu¶n vµ thÇn kinh D-¬ng vËt C¬ co duçi Tinh qu¶n §Çu phô dÞch hoµn DÞch hoµn B×u d¸i §u«i phô dÞch hoµn H×nh 1-1: Gi¶i phÈu ®Þnh vi c¸c c¬ quan sinh dôc cña bß ®ùc èng dÉn tinh §éng mach TÜnh m¹ch Vßng bÑn C¬ b×u C¬ vßng §Çu phô dÞch hoµn C¬ däc DÞch hoµn Mµng tr¾ng V¸ch ng¨n gi÷a §u«i phô dÞch hoµn Da b×u H×nh 1-2: MÆt c¾t däc cña b×u d¸i vµ dÞch hoµn 1. DÞch hoµn Bß ®ùc cã 2 dÞch hoµn ®-îc treo phÝa ngoµi c¬ thÓ trong bao dÞch hoµn. DÞch hoµn cã hai chøc n¨ng c¬ b¶n cña lµ s¶n xuÊt tinh trïng vµ tiÕt hãc m«n. N¬i s¶n xuÊt tinh trïng trong dÞch hoµn lµ c¸c èng sinh tinh (H×nh 1-3). N¬i s¶n xuÊt hãc-m«n lµ c¸c tÕ bµo kÏ (Leydig).
TÕ bµo Leydig & Tinh trïng mao m¹ch Mµng ®¸y Xoang KÎ gi÷a c¸c èng TÕ bµo Sertoli sinh tinh H×nh 1-3: L¸t c¾t ngang cña èng sinh tinh DÞch hoµn hµng ngµy s¶n xuÊt ra mét l-îng rÊt lín tinh trïng. XÊp xØ 90% thÓ tÝch dÞch hoµn chøa ®ùng hµng tr¨m mÐt èng sinh tinh rÊt nhá. C¸c èng nµy ®-îc nèi liÒn víi nhau thµnh mét m¹ng l-íi ch»ng chÞt. Cßn l¹i 10% thÓ tÝch dÞch hoµn chøa c¸c m« liªn kÕt, m¹ch m¸u, m¹ch b¹ch huyÕt vµ tÕ bµo Leydig tiÕt hãc-m«n. V¸ch èng sinh tinh lµ mét mµng ®¸y cã mét sè líp tÕ bµo sau nµy s¶n sinh tinh trïng, c¸c tÕ bµo nµy gäi lµ nguyªn bµo tinh. Cïng víi c¸c nguyªn bµo tinh cã hµng lo¹t tÕ bµo lín h¬n nhiÒu gäi lµ tÕ bµo Sertoli cã chøc n¨ng hè trî vµ nu«i d-ìng tinh trïng ®ang h×nh thµnh khi chóng chuyÓn tõ v¸ch ra xoang èng sinh tinh. èng nµy còng tiÕt nhiÒu dÞch vµo xoang èng. DÞch nµy cã vai trß quan träng trong viÖc vËn chuyÓn tinh trïng khái dÞch hoµn ®Ó vµo ®-êng sinh s¶n. Tinh trïng sau khi ®-îc sinh trong c¸c èng dÉn tinh ®i qua mét hÖ thèng èng dÉn ra. Trong mçi dÞch hoµn c¸c èng sinh tinh cïng ®æ vµo kho¶ng 15 èng dÉn ra ®Ó ®-a tinh trïng vµ dÞch tiÕt cña èng sinh tinh ®Õn phÇn ngoµi cña dÞch hoµn. C¸c èng dÉn ra næi nªn trªn bÒ mÆt ë phÇn ®Ønh dÞch hoµn vµ ®æ vµo dÞch hoµn phô. DÞch hoµn ®Æc biÖt t¨ng nhanh vÒ kÝch th-íc khi bß ®ùc s¾p ®Õn tuæi thµnh thôc, ph¶n ¸nh sù thµnh thôc vµ t¨ng vÒ kÝch th-íc cña c¸c èng sinh tinh d-íi t¸c ®éng cña hãc m«n sinh dôc (xem môc III). DÞch hoµn bß tiÕp tôc t¨ng tr-ëng sau khi thµnh thôc, mÆc dï rÊt chËm, vµ ®¹t ®Õn kÝch th-íc tr-ëng thµnh vµo kho¶ng 4-5 n¨m tuæi. Sau 7-8 n¨m dÞch hoµn gi¶m dÇn kÝch th-íc do sù l·o ho¸. 2. DÞch hoµn phô C¸c èng dÉn ra tõ dÞch hoµn tËp trung l¹i h×nh thµnh nªn mét èng ®¬n gäi lµ dÞch hoµn phô. Mçi dÞch hoµn cã mét dÞch hoµn phô. CÊu tao dÞch hoµn phô gåm cã ®Çu, th©n, ®u«i vµ cã thÓ sê thÊy ®-îc qua b×u d¸i. MÆc dï chØ cã mét èng nh-ng dÞch hoµn phô rÊt gÊp khóc vµ cã chiÒu dµi kho¶ng 40-60 m. DÞch hoµn phô cã mét sè chøc n¨ng chÝnh lµ hÊp thô dÞch, lµm tr-ëng thµnh vµ dù tr÷ tinh trïng. Mét l-îng lín dÞch ®-îc hÊp phô trong dÞch hoµn phô vµ khi tinh trïng ®Õn ®-îc phÇn ®u«i cña dich hoµn phô th× chóng cã nång ®é rÊt cao. Vai trß hÊp thô cña dÞch hoµn phô còng gióp cho viÖc vËn chuyÓn t-¬ng tù nh- chuyÓn ®éng cña mét sè tÕ
bµo cña èng dÉn ra cña dÞch hoµn. C¸c tÕ bµo nµy cã l«ng nhu vµ ho¹t ®éng cña c¸c l«ng nhu nµy sÏ gióp tinh trïng vËn ®éng. DÞch hoµn phô, ®Æc biÖt lµ phÇn ®u«i, còng ho¹t ®éng nh- mét kho chøa tinh trïng. Tinh trïng ë trong ®u«i dÞch hoµn phô hÇu nh- kh«ng vËn ®éng vµ duêng nh- ë tr¹ng th¸i tiÒm sinh, cã nghÜa lµ chóng cÇn rÊt Ýt n¨ng l-îng hoÆc dinh d-ìng ®Ó sèng. Khi con ®ùc kh«ng khai th¸c tinh hay phèi gièng th× viÖc s¶n xuÊt tinh trïng vÉn kh«ng ngõng, do vËy tinh trïng bÞ bµi tiÕt ra qua thñ d©m hoÆc th¶i chËm qua bãng ®¸i vµ th¶i ra ngoµi qua n-íc tiÓu. 3. èng dÉn tinh èng dÉn tinh lµ mét èng cã c¬ ch¾c ch¹y tõ ®u«i dÞch hoµn phô ë ®¸y dÞch hoµn ng-îc theo dÞch hoµn ®Õn phång èng dÉn tinh (ampullae). Kh¸c víi dÞch hoµn phô, èng dÉn tinh lµ mét èng th¼ng vµ kh¸ ng¾n. Hai èng dÉn tinh hîp l¹i víi nhau t¹o thµnh phång èng dÉn tinh, gÆp èng dÉn n-íc tiÓu tõ bµng quang cïng víi chÊt tiÕt cña mét sè tuyÕn sinh dôc phô ®æ vµo mét èng chung gäi lµ niÖu ®¹o. 4. C¸c tuyÕn sinh dôc phô Cã 4 tuyÕn phô sinh ra c¸c chÊt tiÕt ®ãng gãp vµo thµnh phÇn cña tinh thanh. - Phång èng dÉn tinh (ampullae). V¸ch cña phång èng dÉn tinh dÇy vµ cã mét sè tÕ bµo ph©n tiÕt. CÆp phång èng dÉn tinh còng ho¹t ®éng nh- mét bÓ dù tr÷ sè l-îng nhá tinh dÞch ®ñ cho 1 hoÆc 2 lÇn phãng tinh. - TuyÕn tinh nang (vesicular gland). TuyÕn nµy n»m ë hai bªn thµnh vµ ë phÇn kÕt thóc cña èng dÉn tinh. Nã tiÕt mét phÇn quan träng cña tinh thanh nhê chÊt tiÕt giµu fructoza vµ axit xitric. - TuyÕn tiÒn liÖt (prostate gland). TuyÕn tiÒn liÖt n»m cuèi èng dÉn tinh, ®Çu niÖu ®¹o, v¾t ngang qua cæ bµng quang vµ ®-îc chia thµnh hai thuú. TuyÕn nµy cã nhiÒu lç ®æ vµo niÖu ®¹o víi dÞch tiÕt giµu axit amin vµ c¸c enzym kh¸c nhau. - TuyÕn cñ hµnh (cßn gäi lµ tuyÕn cÇu niÖu ®¹o hay tuyÕn Cowper). TuyÕn cñ hµnh lµ mét tuyÕn cã lç tiÕt gÇn d-¬ng vËt nhÊt (®æ vµo èng niÖu ®¹o d-íi van u ngåi), nã tiÕt ra dÞch “röa” ngay tr-íc mçi lÇn phãng tinh, cã t¸c dông lµm vÖ sinh ®-êng sinh dôc con ®ùc vµ con c¸i. ii. Tinh dÞch Tinh trïng cã nång ®é cao tõ dÞch hoµn phô ®æ vµo èng dÉn tinh sÏ hçn hîp víi c¸c chÊt tiÕt cña c¸c tuyÕn sinh dôc phô ®Ó h×nh thµnh tinh dÞch. Do vËy tinh dÞch gåm 2 phÇn kh¸c nhau: tinh trïng tõ dÞch hoµn vµ tinh thanh tõ c¸c tuyÕn sinh dôc phô.
1. Tinh trïng - H×nh th¸i tinh trïng Tinh trïng gåm 3 phÇn chÝnh: ®Çu, th©n vµ ®u«i (H×nh 1-4). Thµnh phÇn chÝnh cña ®Çu lµ nh©n rÊt ®Æc chøa ADN vµ ®-îc bao bäc bëi mét mµng nh©n cã søc kh¸ng cao. PhÝa trªn ®Çu ®-îc phñ bëi acrosom cã chøa mét sè men ph©n gi¶i protein vµ hyaluronidaza rÊt quan träng khi thô tinh. PhÇn sau nh©n ®-îc bao phñ bëi mò nh©n vµ trªn toµn bé cÊu tróc nµy, kÓ c¶ th©n vµ ®u«i, lµ mét mµng nguyªn sinh chÊt máng. PhÇn th©n dÇy cã chøa mét phÇn nh©n vµ chøa ty l¹p thÓ cÇn thiÕt cho h« hÊp vµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. §u«i chøa mét sè sîi däc, gióp cho qu¸ tr×nh vËn ®éng cña tinh trïng. Tinh trïng chøa rÊt Ýt c¸c chÊt kh¸c ngoµi vËt chÊt di truyÒn cÇn thiÕt cho thô tinh vµ do cã Ýt chÊt dinh d-ìng nªn nã ph¶i dùa vµo nguån dinh d-ìng cña m«i tr-êng. Mµng NSC Acrosome §Çu Nh©n Mò sau nh©n Th©n Mµng ty l¹p thÓ Mµng ®u«i §u«i H×nh 1-4: §Æc ®iÓm h×nh th¸i häc cña tinh trïng - Sù t¹o tinh vµ chÝn cña tinh trïng Qu¸ tr×nh sinh tinh vµ thµnh thôc cña tinh trïng diÔn ra liªn tôc trong n¨m. Tuy nhiªn, c-êng ®é cã thay ®æi chót Ýt theo mïa. Qu¸ tr×nh t¹o tinh b¾t ®Çu tõ khi ph©n chia nguyªn bµo tinh cho ®Õn khi bµi xuÊt tinh trïng vµo xoang èng dÉn tinh, kÐo dµi trong 48- 50 ngµy. C¸c nguyªn bµo tinh ph©n chia vµ biÖt ho¸ qua mét lo¹t ph©n bµo, cuèi cïng h×nh thµnh nªn tinh trïng. Khi tinh trïng ®-îc h×nh thµnh ®Çy ®ñ chóng sÏ ®-îc ®Èy ra hÇu nh- tù do trong xoang èng sinh tinh. TiÕp theo tinh trïng di chuyÓn trong èng phô dÞch hoµn trong kho¶ng 14-22 ngµy, phô thuéc vµo tÇn sè khai th¸c tinh. Trong qu¸ tr×nh di chuyÓn nµy tinh trïng thµnh thôc dÇn vµ hoµn toµn thµnh thôc trong thêi gian tÝch l¹i ë ®u«i phô dÞch hoµn. Thùc ra, thêi gian t¹o tinh trong c¸c èng sinh tinh rÊt æn ®Þnh (48
ngµy) vµ hÇu nh- kh«ng bÞ thay ®æi do chÕ ®é nu«i d-ìng vµ sö dông bß ®ùc. Tinh trïng tr-ëng thµnh vµ chÝn ®-îc tÝch l¹i trong phÇn ®u«i phô dÞch hoµn vµ cã thÓ sèng ë ®©y 1-2 th¸ng. ViÖc c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn ch¨n sãc nu«i d-ìng bß ®ùc cã thÓ ¶nh h-ëng ®Õn chÊt l-îng tinh trïng chØ sau khi nã ®-îc h×nh thµnh trong mét thêi kú kh¸ dµi (62-72 ngµy), phô thuéc vµo møc ®é tÝch tr÷ cña chóng. Tuy nhiªn, sù rèi lo¹n ®iÒu kiÖn sinh tinh, ®Æc biÖt lµ sù thµnh thôc vµ l-u tró cña chóng ®-îc thÓ hiÖn rÊt nhanh chãng. Ch¼ng h¹n, nhiÖt ®é b×nh th-êng cña b×u d¸i lµ 34-35oC, thÊp h¬n so víi th©n nhiÖt 3-4oC, nhê cã hÖ thèng ®iÒu tiÕt nhiÖt côc bé phøc t¹p. NÕu ®eo vµo bïi d¸i mét c¸i bao Êm trong 2-3 ngµy sÏ lµm rèi lo¹n ®iÒu tiÕt nhiÖt nµy vµ lµm cho tinh trïng ®-îc tÝch luü trong ®u«i phô dÞch hoµn b¾t ®Çu chÕt vµ sù sinh tinh bÞ thay ®æi trong mét thêi gian dµi. Trong c¸c èng sinh tinh biÓu m« sinh tinh bÞ bong ra. Do dÞch hoµn qu¸ nãng nh- thÕ nªn bß ®ùc b¾t ®Çu bµi xuÊt tinh trïng chÕt, sau ®ã lµ tinh trïng kú h×nh vµ tinh trïng ë c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau, cuèi cïng ®Õn hiÖn t-îng xuÊt tinh kh«ng tinh trïng. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i tÊt c¶ biÓu m« sinh tinh bÞ trãc ra, mµ c¸c tÕ bµo nguyªn bµo tinh vÉn sèng vµ sau ®ã 2 th¸ng sù t¹o tinh hoµn toµn håi phôc, con vËt trë l¹i bµi xuÊt tinh trïng b×nh th-êng. Nh÷ng sù rèi lo¹n sinh tinh nhanh chãng vµ s©u s¾c t-¬ng tù nh- trªn còng cã thÓ diÔn ra khi cã nh÷ng nh÷ng t¸c ®éng kh¸c nh- c¸c chÊt ®éc thÊm vµo dÞch hoµn, bÞ chÊn th-¬ng dÞch hoµn v.v... B×u d¸i nhiÔm bÈn còng cã thÓ ®Én ®Õn nh÷ng biÕn ®æi vÒ ®iÒu tiÕt nhiÖt víi nh÷ng hËu qu¶ t-¬ng tù. Cho nªn cÇn th-êng xuyªn vÖ sinh vµ ®Ò phßng cho bß ®ùc gièng khái bÞ qu¸ nãng, ngé ®éc hay chÊn th-¬ng dÞch hoµn. 2. Tinh thanh Chøc n¨ng chñ yÕu cña tinh thanh lµ cung cÊp mét m«i tr-êng thÝch hîp trong ®ã tinh trïng cã thÓ sèng ®-îc sau khi xuÊt tinh. Tinh trïng hÇu nh- kh«ng vËn ®éng trong phång èng dÉn tinh nh-ng sÏ cã kh¶ n¨ng vËn ®éng ®-îc ngay sau khi ®-îc hçn hîp víi tinh thanh khi c¶ hai ®ång thêi ®-îc xuÊt ra trong mçi lÇn phãng tinh. Tinh thanh chøa nhiÒu lo¹i muèi, axit amin vµ men gãp phÇn vµo ho¹t ®éng sèng vµ trao ®æi chÊt cña tinh trïng. §-êng fructoza do tói tinh tiÕt ra lµ nguån n¨ng l-îng chñ yÕu cho tinh trïng. §-êng fructoza khi ®-îc sö dông sÏ chuyÓn ho¸ thµnh axit lactic. Sù h×nh thµnh vµ tÝch luü axit lactic nµy sÏ lµm cho tinh trïng sèng l©u h¬n. Tinh thanh còng chøa mét sè dung dÞch ®Öm lµm cho pH kh«ng bÞ thay ®æi. Tèc ®é sö dông ®-êng fructoza vµ tÝch tô axit lactic phô thuéc vµo nhiÖt ®é. Do vËy, trong TTNT, ®Ó duy tr× mét mÉu tinh dÞch trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, ng-êi ta sö dông nhiÖt ®é thÊp ®Ó lµm l¹nh mÉu tinh nh»m gi¶m kh¶ n¨ng vËn ®éng cña tinh trïng vµ b¶o tån ®-êng fructoza. C¸c chÊt pha lo·ng tinh dÞch còng cã c¸c chÊt ®Öm ®Ó æn ®Þnh pH. Thµnh phÇn cña mét liÒu xuÊt tinh ®iÓn h×nh nh- sau: Dung l-îng 4 (2-100) ml/lÇn Sè tinh trïng 1000 (600-2000) triÖu/ml pH 6,9 (6,4-7,8) Protein 7,3 (6,3-8,4) mg/100ml
Fructoza 550 (200-900) mg/100ml Axit xitric 700 (300-1100) mg/100ml iii. §iÒu hoµ thÇn kinh-thÓ dÞch ®èi víi ho¹t ®éng sinh dôc cña bß ®ùc 1. Liªn hÖ gi÷a vïng d-íi ®åi-tuyÕn yªn-dÞch hoµn trong ho¹t ®éng sinh dôc ®ùc HÖ thèng néi tiÕt sinh s¶n chÝnh cña bß ®ùc g¾n liÒn víi trôc d-íi ®åi-tuyÕn yªn- dÞch hoµn. Ho¹t ®éng cña trôc nµy ®-îc phèi hîp chÆt chÏ bëi c¸c tÝn hiÖu hãc m«n ®-îc vËn chuyÓn qua vßng tuÇn hoµn chung (H×nh 1-5). TÝn hiÖu néi tiÕt trong trôc nµy ®-îc xuÊt ph¸t tõ viÖc tiÕt hãc m«n GnRH (Gonadotropin Releasing Hormone) tõ vïng d-íi ®åi (Hypothalamus). GnRH t¸c ®éng lªn tuyÕn yªn kÝch thÝch tiÕt 2 hãc m«n gonadotropin lµ LH vµ FSH. Hai hãc-m«n nµy ®iÒu phèi chøc n¨ng cña dÞch hoµn, trong ®ã LH ®iÒu hoµ qu¸ tr×nh t¹o c¸c hãc m«n steroid vµ FSH ®iÒu hoµ qu¸ tr×nh sinh tinh. N·o Brain Hµnh Sexual, vi sinh aggressive dôc,behaviour tÝnh h¨ng GnRH LHRH TiÒnpituitary Anterior yªn Liªn hÖ ng-îc LH FSH Feedback DÞch hoµn Testes Steroid Gonadal steroids Inhibin C¬ C¬ quan SD C¬ vµ c¸c Sex quan organs SD phô Accessory Sex m« kh¸c Muscle; other glans somatic tissues H×nh 1-5: Trôc d-íi ®åi-tuyÕn yªn-dÞch hoµn trong ho¹t ®éng sinh dôc ë bß ®ùc Hãc-m«n LH kÝch thÝch bµo kÏ Leydig s¶n xuÊt c¸c hãc m«n steroid nh- testosteron. Hãc-m«n FSH duy tr× sù thèng nhÊt chøc n¨ng cña c¸c tÕ bµo Sertoli lµ tÕ bµo nu«i d-ìng tinh trïng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ tiÕt hãc-m«n inhibin lµ hãc-m«n cã vai trß ®iÒu chØnh ®Æc hiÖu ®èi víi viÖc tiÕt FSH. LH cÇn thiÕt trong c¶ cuéc ®êi cßn FSH cÇn thiÕt khi thiÕt lËp qu¸ tr×nh sinh tinh tr-íc khi thµnh thôc vÒ tÝnh, nh-ng cã thÓ kh«ng b¾t
buéc ph¶i cã cho chøc n¨ng sinh tinh tiÕp theo. §ã lµ v× hãc-m«n testosteron còng cã ¶nh h-ëng ®Õn chøc n¨ng cña tÕ bµo Sertoli sau khi thµnh thôc vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh sinh tinh. C¸c hãc-m«n steroid (c¶ androgen vµ estrogen) vµ c¸c hãc-m«n kh¸c (nh- inhibin) do dÞch hoµn sinh ra sÏ t¸c ®éng ng-îc lªn vïng d-íi ®åi vµ tuyÕn yªn ®Ó ®iÒu chØnh viÖc th¶i hãc-m«n tõ c¸c m« bµo nµy. C¸c hãc-m«n steroid cña dÞch hoµn cßn ho¹t ®éng ngoµi trôc néi tiÕt sinh s¶n trªn ®Ó duy tr× sù thèng nhÊt chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan sinh dôc vµ c¸c tuyÕn sinh dôc phô còng nh- kÝch thÝch hµnh vi sinh dôc cña con ®ùc. TËp tÝnh sinh dôc sÏ kh«ng ®-îc h×nh thµnh nÕu nÕu kh«ng cã ®Çy ®ñ c¸c hãc m«n sinh dôc ®ùc. H¬n n÷a, c¸c steroid sinh dôc nµy cßn g©y ¶nh h-ëng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, h×nh d¹ng bÒ ngoµi cña c¬ thÓ vµ c¸c ®Æc tÝnh sinh dôc thø cÊp ë bß ®ùc. 2. §iÒu tiÕt qu¸ tr×nh sinh tinh §iÒu tiÕt thÇn kinh-thÓ dÞch ®èi víi qu¸ tr×nh sinh tinh ë bß ®ùc ®-îc tãm t¾t qua H×nh 1-6. KÝch thÝch ngo¹i c¶nh KÝch thÝch bªn trong ThÇn kinh T W D-íi ®åi TËp tÝnh sinh dôc TuyÕn yªn FSH LH èng sinh tinh TÕ bµo Leydig T/b Sectoli Tinh tö Testosteron Tinh trïng C/q sinh dôc phô C¬ thÓ H×nh 1-6: §iÒu tiÕt thÇn kinh thÓ dich ®èi víi qu¸ tr×nh sinh tinh C¸c kÝch thÝch cña ngo¹i c¶nh nh- ¸nh s¸ng, thøc ¨n, hµnh vi vµ mïi vÞ cña con c¸i, kÝch thÝch cña con ng-êi (xoa bãp) th«ng qua thi gi¸c, thÝnh gi¸c, khøu gi¸c, xóc gi¸c truyÒn vµo trung khu thÇn kinh sinh dôc ë vïng d-íi ®åi. Trung khu nµy ®iÒu phèi thuú
tr-íc tuyÕn yªn ph©n tiÕt c¸c kÝch tè FSH vµ LH. Hãc-m«n FSH thóc ®Èy qu¸ tr×nh h×nh thµnh tinh trïng, cßn LH thóc ®Èy tÕ bµo kÎ (Leydig) ph©n tiÕt hãc m«n androgen, ®Æc biÖt lµ testosteron. Hocm«n nµy cã t¸c dông kÝch thÝch ho¹t ho¸ tÕ bµo th-îng b× èng sinh tinh mÉn c¶m víi kÝch thÝch cña FSH ®Ó sinh ra tinh trïng. Testosteron cßn cã t¸c dông xóc tiÕn sù ph¸t triÓn tæ chøc c¬ n¨ng cña c¸c tuyÕn sinh dôc phô, duy tr× søc sèng cña tinh trïng vµ kh¶ n¨ng thô thai cña chóng. 3. Ph¶n x¹ sinh dôc ChØ cã thÓ thu ®-îc tinh dÞch cã chÊt l-îng cao nÕu ë bß ®ùc cã biÓu hiÖn ph¶n x¹ sinh dôc b×nh th-êng. Cã thÓ thu ®-îc tinh dÞch kh«ng tèt (sè l-îng Ýt, nång ®é tinh trïng thÊp, ho¹t lùc kÐm...) kh«ng ph¶i do rèi lo¹n sinh tinh mµ do rèi lo¹n qu¸ tr×nh ph©n tiÕt vµ vµ bµi xuÊt tinh trïng tõ bé m¸y sinh dôc bß ®ùc. C¸c qu¸ tr×nh nµy chÞu sù chi phèi cña ph¶n x¹ sinh dôc d©y chuyÒn phøc t¹p vµ c¸c ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn ®-îc thµnh lËp trªn c¬ së ph¶n x¹ sinh dôc ®ã. C¸c ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn dÔ dµng bÞ øc chÕ do t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kh¸c nhau vµ mét øc chÕ m¹nh ®èi víi ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn cã thÓ kÐo theo øc chÕ ngay c¶ ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn c¬ së cña ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn ®ã. Do sù øc chÕ c¸c ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn mµ tÊt c¶ c¸c kh©u cña ph¶n x¹ sinh dôc cã thÓ bÞ øc chÕ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau lµm cho sù bµi xuÊt tinh dÞch bÞ gi¶m vµ kÐm chÊt l-îng. Kh¾c phôc ®-îc c¸c t¸c nh©n øc chÕ cho phÐp thu ®-îc tinh dÞch tèt tõ bß ®ùc gièng. iv. NH÷NG NH©N Tè ¶NH H-ëNG ®ÕN Sè L-îNG Vµ CHÊT L-îNG TINH dÞch 1. Gièng Tuú tõng gièng, tÇm vãc to hay nhá, c-êng ®é trao ®æi chÊt m¹nh hay yÕu, kh¶ n¨ng thÝch nghi víi thêi tiÕt khÝ hËu tèt hay kh«ng mµ cã sè l-îng vµ chÊt l-îng tinh dÞch s¶n xuÊt kh¸c nhau. VÝ dô, bß ®ùc gièng «n ®íi (800-1000kg) mçi lÇn lÊy tinh cã thÓ cho 8-9 ml hay thËm chÝ 10-15 ml, cßn bß néi cña ta chØ cho ®-îc 3-5 ml. Bß «n ®íi nhËp vµo n-íc ta do thÝch nghi víi khÝ hËu mïa hÌ kÐm nªn l-îng tinh dÞch gi¶m vµ tÝnh h¨ng còng kÐm. 2. Thøc ¨n Thøc ¨n lµ mét trong nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n cã ¶nh h-ëng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp ®Õn sè l-îng vµ chÊt l-îng tinh dÞch. Trao ®æi chÊt cña bß ®ùc gièng cao h¬n bß th-êng 10- 12%, thµnh phÇn tinh dÞch còng ®Æc biÖt h¬n c¸c s¶n phÈm kh¸c. V× vËy nhu cÇu thøc ¨n cho ®ùc gièng ®ßi hái ®Çy ®ñ c¶ vÒ sè l-îng vµ chÊt l-îng. - Tiªu chuÈn ¨n hîp lý, khÈu phÇn c©n b»ng th× th× chÊt l-îng tinh dÞch sÏ tèt. NÕu ¨n qu¸ nhiÒu con vËt sÏ qu¸ bÐo vµ ph¶n x¹ tÝnh sÏ kÐm nªn cho tinh kh«ng tèt. - Gi¸ trÞ sinh vËt häc cña ®¹m vµ l-îng ®¹m trong khÈu phÇn cã ¶nh h-ëng râ rÖt ®Õn chÊt l-îng tinh dÞch. ThÝ nghiÖm cho bß ®ùc gièng ¨n trªn ®ång cá hä ®Ëu (protein chiÕm trªn 35% VCK) th× tinh dÞch hÇu nh- kh«ng cã kh¶ n¨ng thô thai.
- Tû lÖ protein/bét ®-êng cã ¶nh h-ëng ®Õn tiªu ho¸ nªn ¶nh h-áng tíi tinh dÞch. §èi víi bß ®ùc gièng th-êng yªu cÇu tû lÖ nµy lµ 1/1,2-1,5. - KhÈu phÇn thiÕu vitamin, ®Æc biÖt lµ vitamin A, cã ¶nh h-ëng nhiÒu ®Õn phÈm chÊt tinh dÞch. ThÝ nghiÖm víi khÈu phÇn chøa 120-130 mg caroten/®¬n vÞ thøc ¨n (§VTA) cho tinh trïng yÕu vµ Ýt, dÞch hoµn tho¸i ho¸, con vËt kÐm h¨ng. Khi n©ng lªn 640-774 mg/§VTA th× sau 21 ngµy phÈm chÊt tinh dÞch ®-îc phôc håi. Vitamin C còng cã ¶nh h-ëng trùc tiÕp tíi phÈm chÊt tinh dÞch. Tinh dich tèt cã 3- 8mg vitamin C/100ml. NÕu chØ cã 2 mg/100ml th× nhiÒu chØ tiªu tinh dÞch cã biÓu hiÖn xÊu. - C¸c chÊt kho¸ng, ®Æc biÖt lµ P, cã ¶nh h-ëng nhiÒu tíi tinh dÞch, bêi v× P cÇn cho sù trao ®æi ®-êng. MÆt kh¸c, nã cßn lµ thµnh phÇn cña axit nucleic vµ phètphatit hay lipophètphatit lµ nh÷ng chÊt cã rÊt nhiÒu trong tinh trïng. V× vËy thiÕu P th× qu¸ tr×nh h×nh thµnh tinh trïng sÏ gi¶m, tû lÖ thô thai thÊp. - CÊu tróc khÈu phÇn vµ lo¹i h×nh thøc ¨n còng cã ¶nh h-ëng rÊt râ rÖt ®Õn chÊt l-îng tinh dÞch. Nªn cho ®ùc gièng ¨n c¸c läai thøc ¨n toan tÝnh vµ dung tÝch nhá nh- thøc ¨n h¹t, c¸m, kh« dÇu, b· ®Ëu vµ c¸c thøc ¨n cã nguån gèc ®éng vËt. 3. Ch¨m sãc C¸ch cho ¨n, t¾m ch¶i, vËn ®éng, th¸i ®é cña ng-êi ch¨m sãc vµ lÊy tinh sÏ cã ¶nh h-ëng rÊt lín ®Õn sè l-îng vµ chÊt l-îng tinh khai th¸c. Cã thÓ kh«ng lÊy ®-îc mét tý tinh nµo trong mét thêi gian dµi vµ cã thÓ lµm háng bß ®ùc gièng nÕu ch¨m sãc qu¶n lý kh«ng tèt. Mét nghiªn cøu ®· cho thÊy trong sè 2254 con bß ®ùc bÞ ®µo th¶i th× chØ cã 10% lµ do kh¶ n¨ng di truyÒn cho ®êi sau kÐm, cßn l¹i lµ do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c. 4. ChÕ ®é lÊy tinh Qu¸ tr×nh h×nh thµnh tinh trïng lµ qu¸ tr×nh liªn tôc. NÕu khai th¸c th-a qu¸ th× tinh trïng kh«ng ®-îc lÊy ra kÞp thêi nªn phÈm chÊt gi¶m vµ cã thÓ lµm cho con ®ùc th- d©m. Ng-îc l¹i, nÕu khai th¸c th¸c qu¸ nÆng th× tinh trïng non trong tinh dÞch sÏ nhiÒu vµ cã chÊt l-îng kÐm. Qua thÝ nghiÖm ng-êi ta thÊy r»ng khai th¸c tinh 1lÇn/ngµy kh«ng ¶nh h-ëng xÊu ®Õn sù h×nh thµnh tinh trïng vµ kh¶ n¨ng thô thai (B¶ng 1-1). Mét sè tµi liÖu cho r»ng lÊy tinh c¸ch nhau 2-3 ngµy nh-ng khai th¸c 2-3 lÇn/ngµy lÊy tinh th× sè l-îng tinh trïng còng kh«ng kÐm so víi lÊy 1 lÇn/ngµy.
B¶ng 1-1: ¶nh h-ëng cña chÕ ®é khai th¸c ®Õn sè l-îng vµ chÊt l-îng tinh dÞch cña bß ChÕ ®é khai th¸c ChØ tiªu ®¸nh gi¸ 1lÇn/ 1lÇn/ +/- tuÇn ngµy (%) L-îng tinh/lÇn (ml) 9,5 6,2 -35 L-îng tinh/tuÇn (ml) 9,5 43,3 +356 Tinh trïng ho¹t ®éng (%) 63 69 +6 MËt ®é tinh trïng (1000/ml) 1890 810 -57 Tæng sè tinh trïng/lÇn (triÖu) 17,8 4,8 -73 Tæng sè tinh trïng/tuÇn (triÖu) 17,8 33,8 +90 Sè tinh trïng ho¹t ®éng/lÇn 11,1 3,4 -69 (triÖu) Sè lÇn dÉn tinh thø nhÊt 42136 7108 Tû lÖ thô thai (%) 70 73 5. Thêi tiÕt-khÝ hËu ë c¸c n-íc «n ®íi chÊt l-îng tinh dÞch kÐm nhÊt lµ vµo mïa ®«ng, tèt nhÊt lµ vµo mïa hÌ vµ mïa thu. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do ¸nh s¸ng. Nh-ng ë n-íc ta tinh dÞch th-êng kÐm nhÊt vµo mïa hÌ do qu¸ n¾ng nãng. Bß ®ùc d-íi 4 tuæi chÞu ¶nh h-ëng cña ngo¹i c¶nh râ rÖt h¬n so víi bß lín tuæi, nhÊt lµ nhiÖt ®é. L-îng tinh dÞch tèt nhÊt lµ vô ®«ng xu©n, mïa hÌ gi¶m nhiÒu, mïa thu l¹i t¨ng lªn. 6. Tuæi Tuæi thä cña bß ®ùc gièng cã thÓ ®¹t 18-20 n¨m, nh-ng do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nªn th-êng chØ ®-îc sö dông 5-8 n¨m. Cµng giµ phÈm chÊt tinh dÞch cµng kÐm. Tuy vËy d-íi 15 tuæi, ¶nh h-ëng cña tuæi kh«ng lín, mµ chñ yÕu lµ do nh÷ng nh©n tè kh¸c. v. nu«i d-ìng bß ®ùc gièng 1. Tiªu chuÈn ¨n Thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ hoÆc kh«ng c©n b»ng còng nh- qu¸ thõa sÏ lµm gi¶m ho¹t tÝnh sinh dôc, chÊt l-îng tinh dÞch vµ rót ng¾n thêi gian sö dông bß ®ùc. Trao ®æi c¬ b¶n cña ®ùc gièng cao h¬n bß ®ùc thiÕn 15-20%. Do ®ã khi nu«i d-ìng bß ®ùc gièng ph¶i c¨n cø vµo c-êng ®é sö dông, møc nu«i d-ìng ph¶i ®¶m b¶o cho bß ®ùc khoÎ m¹nh, nh-ng
kh«ng ®-îc tÝch mì nhiÒu, ph¶i cã tÝnh h¨ng cao vµ chÊt l-îng tinh dÞch tèt. NÕu chÊt l-îng tinh dÞch gi¶m sót cÇn kiÓm tra l¹i chÕ ®é nu«i d-ìng. - Nhu cÇu n¨ng l-îng vµ protein Theo ph-¬ng ph¸p tÝnh hiÖn hµnh ë n-íc ta, nhu cÇu n¨ng l-îng cho bß ®ùc gièng cã thÓ tÝnh theo B¶ng 1-2. B¶ng 1-2 : Nhu cÇu n¨ng l-îng vµ protein cña bß ®ùc gièng ThÓ träng Møc ®é khai th¸c (kg) NghØ phèi Trung b×nh Phèi nhiÒu Nhu cÇu n¨ng l-îng (§VTA) 400 4,8-5,3 5,2-5,8 5,6-6,1 500 5,4-6,1 6,0-6,6 6,4-7,0 600 6,1-6,4 6,7-7,5 7,2-8,0 700 6,7-7,6 7,3-8,2 7,9-8,7 800 7,3-8,3 7,8-8,9 8,5-9,5 900 7,9-8,9 8,6-9,5 9,2-10,2 1000 8,4-9,4 9,1-10,0 9,8-10,8 Nhu cÇu protein tiªu ho¸ (g/§VTA) 100 120-125 140-145 Bß ®ùc t¬ hoÆc bß gÇy mçi ngµy t¨ng thªm 0,5-1 §VTA. NÕu mçi ngµy bß ®ùc lao t¸c 2-3 giê th× ph¶i cho ¨n thªm 0,5-1 §VTA n÷a. - Nhu cÇu kho¸ng: Ca: 7-8g, P: 6-7g/§VTA NaCl: 7-8g/100kg P C¸c kho¸ng vi l-îng cã vai trß lín ®èi víi bß ®ùc gièng lµ Co, Cu, Zn, I, Mn. Hµm l-îng c¸c lo¹i kho¸ng nµy trong thøc ¨n phô thuéc vµo mïa, ®Êt, ph©n bãn. CÇn chó ý ®¶m b¶o nhu cÇu cña ®ùc gièng vÒ vitamin A vµ D: 100mg/caroten/100kg P. Khi khÈu phÇn thiÕu caroten th× bæ sung chÕ phÈm vitmin A (1mg caroten = 500-533 UI vitamin A). Chó ý cung cÊp vitamin D trong mïa ®«ng. Cã thÓ bæ sung men chiÕu x¹ còng nh- c¸c chÕ phÈm vitamin D2 hoÆc D3. 2. KhÈu phÇn KhÈu phÇn ph¶i ®¶m b¶o tiªu chuÈn ¨n, bao gåm nhiÒu lo¹i thøc ¨n chÊt l-îng cao, cã hÖ sè cho¸n thÊp vµ dÔ tiªu ho¸. Thøc ¨n ®¹m ph¶i cã 50% cã nguån gèc ®éng vËt.
CÊu tróc khÈu phÇn cã thÓ nh- sau: - Mïa ®«ng: th« 25-40%, nhiÒu n-íc 20-30%, tinh 40-45%. - Mïa hÌ: th« 15-20%, cá xanh 35-45%, tinh 35-45%. 3. C¸ch cho ¨n Mçi ngµy cho ¨n 2 lÇn thøc ¨n tinh vµ bæ sung. Cho ¨n tinh tr-íc th« sau. Khi chuyÓn lo¹i thøc ¨n ph¶i cã chÕ ®é chuyÓn tiÕp trong 7-8 ngµy ®Ó cho khu hÖ vi sinh vËt d¹ cá thÝch nghi dÇn víi thøc ¨n míi. vi. qu¶n lý vµ ch¨m sãc ®ùc gièng C¸c ®iÒu kiÖn ch¨m sãc bß ®ùc gièng ph¶i t¹o ®iÒu kiÖn gi÷ ®-îc søc khoÎ ch¾c ch¾n, tÝnh h¨ng cao, linh ho¹t, c¸c chøc n¨ng cña bé m¸y sinh dôc vµ bèn ch©n ®-îc b×nh th-êng. 1. Ch¨n th¶ Thêi kú ch¨n th¶ trong n¨m phô thuéc vµo khÝ hËu vµ ®ång cá. Trong mïa hÌ ph-¬ng ph¸p tèt nhÊt ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn b×nh th-êng c¸c chøc n¨ng sinh s¶n cña ®ùc gièng lµ ch¨n th¶ tù do, kh«ng cét buéc, ch¨n th¶ theo nhãm suèt ngµy trªn ®ång cá ph©n l« lu©n phiªn. Trªn ®ång cá ph¶i cã hÖ thèng cung cÊp n-íc uèng, c©y hay l¸n che m¸t, ®¸ liÕm. VÒ mïa ®«ng do l¹nh vµ thiÕu cá nªn nu«i theo nhãm tù do trong s©n ®Æc biÖt víi diªn tÝch 100-120 m2/con. Th¶ bß trªn c¸c s©n ®ã vµo ban ngµy vµ cho ¨n trong m¸ng ¨n theo nhãm. §Ó chuyÓn vµo nu«i nhèt tù do trong s©n, b-íc ®Çu cÇn lËp nhãm trong 12-20 ngµy. Trong thêi gian nµy treo vµo mòi mçi con mét ®o¹n xÝch (dµi 30-40cm phô thuéc khèi l-îng bß) nÆng 3-6kg ®Ó ng¨n ngõa chóng hóc vµ ®¸nh nhau g©y chÊn th-¬ng. 2. VËn ®éng VËn ®éng cã nh÷ng t¸c dông sau: - Lµm cho kÕt cÊu hÖ x-¬ng v÷ng ch¾c, - T¨ng tÝnh h¨ng, - T¨ng c-êng trao ®æi chÊt, gi¶m tÝch luü mì. Yªu cÇu mçi ngµy Ýt nhÊt bß ®-îc vËn ®éng c-ìng bøc 30 phót-1 giê (kho¶ng 2km). Cã nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng c-ìng bøc: - VËn ®éng kÕt hîp ch¨n th¶: hµng ngµy dån bß ®ùc gièng ra b·i ch¨n trªn ®-êng dµi kho¶ng 2 km. - Th«ng qua lao t¸c nhÑ: cµy kÐo 2-3 giê/ngµy. - VËn ®éng trªn ®-êng riªng hay xung quanh cét quay hµng ngµy vµo lóc 7-8 giê s¸ng vµ 4-5 giê chiÒu.
3. T¾m ch¶i T¾m ch¶i ®¶m b¶o cho da ®-îc s¹ch sÏ gióp t¨ng c-êng trao ®æi chÊt, trao ®æi nhiÖt, tr¸nh bÖnh tËt. Mïa hÌ: t¾m mçi ngµy mét lÇn. Mïa ®«ng: nÕu kh«ng t¾m ®-îc th× nªn ch¶i mçi ngµy mét lÇn. Cã nhiÒu ph-¬ng ph¸p t¾m: - T¾m trªn hå, s«ng suèi tù nhiªn, - T¾m b»ng vßi n-íc m¸y, - T¾m d-íi vßi hoa sen, Thêi gian t¾m kh«ng nªn v-ît qu¸ 30 phót. Ph-¬ng ph¸p ch¶i: Ch¶i tõ trªn xuèng d-íi, tr-íc ra sau theo chiÒu l«ng. 4. KiÓm tra søc khoÎ ViÖc kiÓm tra cÇn chi tiÕt ®Ó ®¶m b¶o r»ng bß ®ùc cã søc khoÎ vµ thÓ tr¹ng tèt. Nãi chung viÖc nµy ®-îc tiÕn hµnh b»ng quan s¸t. Bß ®ùc kh«ng ®-îc qu¸ gÇy hoÆc qu¸ bÐo. Bß ®ùc nªn ®-îc kiÓm tra mét c¸ch cã hÖ thèng, c¶ quan s¸t lÉn sê kh¸m, tõ mâm ®Õn hµm vµ m¾t, chi tr-íc, ngùc vµ bông, vïng l-ng, m«ng vµ ch©n sau. M¾t Víi bß ®ùc cÇn kiÓm tra nh÷ng vÊn ®Ò vÒ m¾t hiÖn cã còng nh- nh÷ng vÊn ®Ò cã thÓ ph¸t triÓn trong thêi gian tíi. CÇn kiÓm tra nh÷ng tæn th-¬ng g©y nªn suy gi¶m thÞ lùc nh- loÐt gi¸c m¹c nÆng vµ sÑo kÕt hîp víi “m¾t ®á” (viªm tiÕp hîp sõng nhiÔm trïng). CÇn kiÓm tra c¶ 2 mÝ m¾t vµ s¾c tè. Quan s¸t thùc tÕ cho thÊy m¾t cã gê cao che ch¼ng nh÷ng b¶o vÖ tèt cho m¾t mµ cßn lµm gi¶m bít ¸nh s¸ng chãi, ch¾n bít ¸nh s¸ng tia cùc tÝm vµ h¹n chÕ ruåi b©u. M¾t låi cã thÓ dÔ bÞ ung th- hoÆc tæn th-¬ng. R¨ng vµ hµm R¨ng ph¶i c¾m s¸t vµo lîi. NÕu kh«ng biÕt tuæi bß ®ùc, cã thÓ ®o¸n tuæi qua kiÓm tra r¨ng cöa. Kh«ng nªn sö dông nh÷ng bß ®ùc cã x-¬ng hµm nh« ra hoÆc thôt vµo qu¸ møc. CÇn chó ý tr¹ng th¸i c¸c lç mòi, h¬i thë cã mïi cã thÓ lµ dÊu hiÖu cã vÊn ®Ò vÒ ®-êng h« hÊp. HÖ thèng c¬-x-¬ng S-ng khíp cã thÓ g©y nªn nh÷ng khã kh¨n cho vËn ®éng vµ ph¶n x¹ nh¶y, nhÊt lµ trong mïa phèi gièng. NÕu c¸c khíp ®Çy dÞch, nhÊt lµ khíp khoeo, nh-ng kh«ng ®i khËp khiÔng hoÆc ®au, nh÷ng tr-êng hîp nhÑ nµy bß cã thÓ chÞu ®ùng ®-îc. H×nh d¸ng cña ch©n vµ bµn ch©n Hai ch©n sau v÷ng ch¾c lµ lý t-ëng ®èi víi kh¶ n¨ng phèi gièng cña bß ®ùc v× trong khi giao phèi, phÇn lín søc nÆng cña bß ®ùc ®-îc 2 ch©n sau chèng ®ì. Mét con bß ®ùc cã khiÕm khuyÕt ch©n sau còng cã thÓ bÞ ®au lóc di chuyÓn hoÆc khi giao phèi vµ nh- vËy cã thÓ h¹n chÕ sù ham muèn giao phèi cña nã. Nh÷ng con bß ®ùc cã sai sãt vÒ h×nh d¸ng, khi lín tuæi, c¸c khuyÕt tËt lé râ h¬n vµ cã xu h-íng c¶n trë nhiÒu h¬n ®èi víi n¨ng lùc giao phèi.
Bß ®ùc non th-êng cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ch©n nh- sau (H×nh 1-7):  Khoeo ch©n sau cong h×nh l-ìi liÒm vµ ch©n sau th¼ng ®øng cét nhµ (1-7b vµ 1- 7c)  Ch©n vßng kiÒng (1-8b)  Khoeo ch©n sau gÇn ch¹m nhau (1-8c) H×nh 1-7: KÕt cÊu chi sau: a) B×nh th-êng; b) Khoeo ch©n sau cong h×nh l-ìi liÒm; c) ch©n sau th¼ng ®øng cét nhµ; d) ch©n s-ng H×nh 1-8: KÕt cÊu chi sau: a) b×nh th-êng; b) ch©n vßng kiÒng; c) khoeo ch©n sau gÇn ch¹m nhau C¸c ch©n sau th¼ng ®øng nh- cét nhµ lµ do s-ng khíp khoeo, viªm khíp h¸ng. Nh÷ng bß ®ùc cã khoeo ch©n sau cong h×nh l-ìi liÒm sÏ vông vÒ, nhÊt lµ khi giao phèi vµ lóc tôt xuèng sau khi nh¶y xong. Mçi tr-êng hîp cã thÓ t¸c ®éng xÊu ®Õn n¨ng lùc giao phèi cña bß ®ùc vÒ l©u dµi. MÆt kh¸c, bß ®ùc sÏ suy nh-îc sím h¬n nÕu cã c¸c ch©n sau th¼ng ®øng nh- cét nhµ hoÆc khoeo ch©n sau cong h×nh l-ìi liÒm nh- ®· nªu trªn. Trong nhiÒu tr-êng hîp, nh÷ng khuyÕt tËt nµy cã thÓ di truyÒn vµ g©y nªn nh÷ng stress nÆng nÒ lªn c¸c chi sau trong lóc giao phèi. Nh÷ng bß ®ùc víi nh÷ng khuyÕt tËt nh- vËy th-êng ®au ®ín trong c¸c khíp, dÉn ®Õn viªm khíp, nhÊt lµ ë nh÷ng bß ®ùc giµ. Nh÷ng vÊn ®Ò phæ biÕn vÒ mãng gåm: C¶ 2 mãng kh«ng ®èi xøng vÒ kÝch cì vµ h×nh d¸ng (H×nh 1-10). Mãng ng¾n, mßn ë ®Çu mãng, th-êng kÕt hîp víi c¼ng ch©n sau th¼ng ®øng cét nhµ (H×nh 1-7c, 1-9c). C¸c mãng dµi, hÑp víi gãt ch©n n«ng, th-êng kÕt hîp víi khoeo vµ c-êm ch©n yÕu (H×nh 1-9b, 1-10b) vµ ®«i khi t¹o nªn mãng h×nh kÐo (H×nh 1-10d).
H×nh 1-9. Gãc c-êm gi÷a c¼ng ch©n tr-íc vµ c¼ng ch©n sau víi mãng: a) b×nh th-êng; b) c-êm ch©n yÕu; c) qu¸ th¼ng ®øng Tr¸nh nh÷ng con cã mãng ph¸t triÓn qu¸ møc thµnh h×nh kÐo hoÆc mãng nhän cong. Mãng nhän cong cã thÓ lµ do ®Êt mÒm hoÆc ¨n qu¸ møc. Mãng nhän ph¸t triÓn qu¸ møc th-êng chøng tá cÊu tróc cña chi yÕu hoÆc nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn cña viªm khíp h¸ng. H×nh 1-10. Bµn ch©n vµ c¸c kiÓu mãng a) CÊu tróc ®óng; b) Gãc qu¸ réng; c) Qu¸ th¼ng ®øng Khi ch¨m sãc bß ®ùc gièng cÇn chó ý mãng cña chóng vµ c¾t bít khi qu¸ dµi v× nÕu ®Ó mãng tråi ra sÏ lµm mÊt t- thÕ b×nh th-êng cña ch©n vµ hay dÉn ®Õn bÞ bÖnh. D¸ng ®i Khi ®i l¹i, toµn bé søc nÆng cña c¬ thÓ cÇn ®-îc ph©n bè c©n ®èi lªn c¸c chi. Sù ph©n bè søc nÆng nµy c©n ®èi sÏ lµm gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu hiÖn t-îng nøt x-¬ng, khíp vµ mãng vµ do ®ã gi¶m nguy c¬ ®i khËp khiÔng. CÇn kiÓm tra d¸ng ®i l¹i cña bß ®ùc tõ hai bªn vµ tõ phÝa sau. B×nh th-êng, khi ®i l¹i, bß ®ùc cÇn ®Æt ch©n bµn ch©n sau trïng vµo dÊu bµn ch©n tr-íc vµ hµng dÊu ch©n ph¶i th¼ng khi ®i tù do ngoµi trêi. Khi nh×n tõ phÝa sau con bß ®ùc, nh÷ng c¼ng ch©n ph¶i th¼ng tõ trªn xuèng d-íi vµ kh«ng qu¸ vßng kiÒng (H×nh 1-8b). HiÖn t-îng b-íc ch©n sau dµi h¬n hoÆc ng¾n h¬n b-íc ch©n tr-íc cã liªn quan ®Õn n¨ng lùc giao phèi cña bß ®ùc. Bß ®ùc cã b-íc ch©n sau ng¾n h¬n b-íc ch©n tr-íc th-êng cã ch©n sau th¼ng ®øng nh- cét nhµ vµ khã cho d-¬ng vËt vµo ©m ®¹o hoÆc cã khã kh¨n khi thóc tíi tr-íc ®Ó xuÊt tinh. Nh÷ng khuyÕt tËt nµy kÐo dµi g©y nªn viªm khíp vµ thiÕu n¨ng lùc giao phèi. Mãng bÞ vÑt, chøng tá bß kÐo lª mãng, thÓ hiÖn c¸c ch©n sau th¼ng ®øng nh- cét nhµ (H×nh 1-9c). Nh÷ng ngãn ch©n khÊp khÓnh cã thÓ do viªm khíp h¸ng hoÆc khíp kh¸c. 5. KiÓm tra d-¬ng vËt vµ bao qui ®Çu CÇn kiÓm tra tói bäc d-¬ng vËt vµ bao qui ®Çu ®èi víi bß ®ùc cã biÓu hiÖn thóc xuÊt tinh khã kh¨n. Cã thÓ sê kh¸m toµn bé tói bäc d-¬ng vËt vµ bao qui ®Çu. Chó ý nh÷ng bÊt b×nh th-êng vÒ ®é s©u tói bäc d-¬ng vËt, ®é dµy d©y rèn vµ hiÖn t-îng lén bÝt tÊt cña bao
qui ®Çu. Nh÷ng hiÖn t-îng nµy cã thÓ c¶n trë viÖc giao phèi hoÆc lµm cho bß ®ùc cã thÓ bÞ th-¬ng. NÕu bao qui ®Çu bÞ lén bÝt tÊt (H×nh 1-11c) vµ lñng l¼ng (H×nh 1-11b) lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm cho bß ®ùc dÔ bÞ tæn th-¬ng. H×nh d¸ng vµ gi¶i phÉu häc cña bao qui ®Çu cã thÓ di truyÒn, viÖc chän gièng ®Ó lo¹i trõ cÊu tróc kÐm cña bao qui ®Çu ®Òu cã lîi (tr-íc m¾t vµ l©u dµi) v× lµm gi¶m nguy c¬ g©y th-¬ng tæn cho bao qui ®Çu. (a ) D¹ng mong muèn (b) D¹ng kh«ng mong muèn (c) Bao quy ®Çu lén bÝt tÊt dÔ bÞ tæn th-¬ng H×nh 1-11. C¸c vÝ dô vÒ cÊu tróc bao qui ®Çu bß ®ùc Cã thÓ sê kh¸m d-¬ng vËt qua líp da bao quy ®Çu. PhÇn lín bß ®ùc thß d-¬ng vËt ra nÕu ng-êi phô viÖc cho mét tay cã ®eo g¨ng vµo trùc trµng. Nãi chung c¬ co d-¬ng vËt d·n ra vµ nh- vËy cho phÐp ng-êi thao t¸c n¾m nhÑ nh¸ng d-¬ng vËt tõ phÝa sau c¸c tuyÕn d-¬ng vËt qua líp v¶i g¹c ®Ó ®Ò phßng n¾m tr-ît. Do ®ã cã thÓ dïng dông cô kÝch thÝch xuÊt tinh b»ng ®iÖn vµ d-¬ng vËt thß ra (nh-ng kh«ng nªn th-êng xuyªn). Cã thÓ ph¸t hiÖn phÇn lín nh÷ng th-¬ng tæn cña d-¬ng vËt vµ bao qui ®Çu b»ng c¸ch nµy, trõ tr-êng hîp nh- lÖch xo¾n ch-a thµnh thôc cña d-¬ng vËt. HiÖn t-îng nµy chØ cã thÓ ph¸t hiÖn trong khi kiÓm tra giao phèi trùc tiÕp.
6. KiÓm tra b×u d¸i vµ nh÷ng bé phËn bªn trong Sê kh¸m cÈn thËn b×u d¸i vµ nh÷ng bé phËn sinh dôc bªn trong c¬ thÓ b»ng c¸ch ®øng sau bß ®ùc ®· ®-îc cè ®Þnh cÈn thËn. C¸ch sê kh¸m b×u d¸i 1. Sê kh¸m cæ b×u d¸i. Cæ b×u d¸i ph¶i hÑp h¬n c¸c dÞch hoµn. NÕu cã mì ®äng trong cæ b×u d¸i chøng tá bß ®ùc qu¸ bÐo. T×m xem liÖu trong cæ b×u d¸i cã hiÖn t-îng sa ruét hay kh«ng. 2. C¸c dÞch hoµn ph¶i chuyÓn ®éng tù do bªn trong b×u d¸i. Dïng ngãn c¸i vµ ngãn trá cña c¶ 2 bµn tay ®Ó sê kh¸m tõng dÞch hoµn vÒ tr-¬ng lùc vµ ®é ®ång ®ªï. Tr-¬ng lùc dÞch hoµn thÓ hiÖn møc ®é dµy ®Æc cña c¸c èng sinh tinh. Tr-¬ng lùc tèt lµ khi Ên vµo mét vÞ trÝ nµo ®ã, c¶m nhËn t¹i ®ã cã mét ph¶n lùc vµ mçi dÞch hoµn ®Òu kh«i phôc l¹i h×nh d¹ng ban ®Çu ngay sau bá ngãn tay ra. Tr-¬ng lùc kÐm khi c¸c dÞch hoµn nh·o hoÆc cøng nh- ®¸. Nh÷ng bß ®ùc cã tr-¬ng lùc dÞch hoµn nh·o hoÆc r¾n mét c¸ch kh«ng b×nh th-êng cÇn ®-îc kiÓm tra tiÕp vÒ chÊt l-îng tinh dÞch. 3. Sê kh¸m ®Çu, th©n vµ ®u«i dÞch hoµn phô. 4. Nh÷ng tæn th-¬ng ë da chøng tá cã chÊn th-¬ng hoÆc bÞ viªm. Sèt hoÆc ngé ®éc cã thÓ t¹m thêi lµm cho tr-¬ng lùc dÞch hoµn bÊt th-êng. Kh«ng nªn lo¹i th¶i nh÷ng con bß ®ùc cã gi¸ trÞ di truyÒn cao nÕu tr-êng hîp nµy x¶y ra. Nh÷ng bß ®ùc khoÎ m¹nh cã tr-¬ng lùc dÞch hoµn tèt, nãi chung cã tinh dÞch chÊt l-îng tèt, nh-ng th-êng lµ hiÕm. H×nh d¹ng cña b×u d¸i Cã sù kh¸c nhau lín vÒ h×nh d¹ng cña b×u d¸i (H×nh 1-12). B×u d¸i cña bß ®ùc Bos indicus th-êng dµi vµ hÑp h¬n (H×nh 1-12a) so víi bß Bos taurus (H×nh 1-12b). Mét sè bß ®ùc Bos indicus cã hiÖn t-îng dÞch hoµn xoay sang bªn (H×nh 1-12c- c¸c dÞch hoµn xoay theo trôc b¾c-nam), ®iÒu nµy cã thÓ kh«ng ¶nh h-ëng g× ®Õn chøc n¨ng sinh dôc. HiÖn t-îng t¸ch rêi kh«ng hoµn toµn cña v¸ch b×u d¸i (H×nh 1-12d) còng thØnh tho¶ng gÆp vµ nã lµm háng vÎ ®Ñp h¬n lµ ¶nh h-ëng ®Õn chøc phËn sinh dôc. Nh÷ng bß ®ùc cã c¸c dÞch hoµn co lªn s¸t víi c¬ thÓ cÇn ®-îc tiÕp tôc kiÓm tra kh¶ n¨ng sinh s¶n vÒ sau. DÞch hoµn bÐ th-êng kÌm theo chÊt l-îng tinh dÞch kÐm vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n thÊp, ®iÒu ®ã cã thÓ ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ nhiÖt cña dÞch hoµn bÞ suy gi¶m. VÒ mïa l¹nh, víi mét sè bß ®ùc mÉn c¶m, b×u d¸i th-êng co lªn nh- lµ mét c¬ chÕ ®Ó b¶o vÖ.
H×nh 1-12. H×nh d¹ng b×u d¸i: (a) b×nh th-êng (kÐo dµi); (b) b×nh th-êng (trßn); (c) t¸ch b×u h-íng b¾c-nam; (d) t¸ch b×u h×nh ch÷ Y; (e) sa ®×; (f) d¸i kÐm ph¸t triÓn mét bªn. B×u d¸i mét sè con bÞ treo n»m ngang s¸t c¬ thÓ. Nh÷ng bß ®ùc nh- vËy cã thÓ vÉn giao phèi b×nh th-êng nh-ng cÇn ®-îc kiÓm tra kü vÒ thó y vµ tinh dÞch. Nh÷ng bß ®ùc cã cuèng b×u d¸i rÊt dµi, cã thÓ sa xuèng tËn c¼ng ch©n, nh- vËy rÊt dÔ bÞ th-¬ng tæn cho dÞch hoµn, cÇn ph¶i lo¹i th¶i. B×u d¸i ng¾n, th¾t, hay qu¸ dµi cã thÓ lµ nh÷ng khuyÕt tËt di truyÒn. Mét bªn dÞch hoµn bÐ (H×nh 1-12f) hoÆc c¶ hai bªn ®Òu bÐ lµ 2 tr-êng hîp bÊt b×nh th-êng phæ biÕn ë bß ®ùc Bos indicus non. Héi chøng nµy cã thÓ di truyÒn vµ lµm gi¶m kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh trïng. D¸i Èn mét phÇn hoÆc d¸i Èn hoµn toµn lµ hiÕm thÊy khi kiÓm tra. Nh÷ng tr-êng hîp d¸i Èn hoµn toµn cã thÓ di truyÒn vµ kh«ng nªn dïng chóng ®Ó phèi gièng. Sa ®× b×u d¸i (H×nh 1-12e) tuy kh«ng phæ biÕn nh-ng t-¬ng ®èi dÔ ph¸t hiÖn. §o kÝch th-íc b×u d¸i KÝch th-íc b×u d¸i cã liªn quan chÆt chÏ víi l-îng tinh trïng s¶n xuÊt h»ng ngµy. B×u d¸i cã chu vi bÐ thÓ hiÖn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh trïng thÊp, ®ång thêi cã t-¬ng quan di truyÒn gi÷a chu vi b×u d¸i bß ®ùc vµ tuæi thµnh thôc tÝnh dôc cña c¸c con g¸i sinh ra. Do vËy viÖc ®o kÝch th-íc (chu vi) b×u d¸i cã ý nghÜa quan träng trong viÖc ®¸nh gi¸ ®ùc gièng. §Ó ®o chu vi b×u d¸i, dïng mét bµn tay dån chÆt 2 dÞch hoµn xuèng phÇn thÊp cña b×u d¸i (H×nh 1-13A). Dïng th-íc d©y ®o chu vi b×u d¸i t¹i vÞ trÝ cã ®-êng kÝnh lín nhÊt. Ngãn c¸i vµ ngãn trá nªn ®Æt hai bªn b×u d¸i chø kh«ng ®Æt gi÷a hai dÞch hoµn nh- h×nh B ®Ó ®Ò phßng tr-êng hîp lµm t¸ch rêi hai dÞch hoµn vµ ®o kh«ng chÝnh x¸c.
H×nh 1-13. Kü thuËt ®o chu vi b×u d¸i Tèt nhÊt nªn x¸c ®Þnh nh÷ng tiªu chuÈn tèi thiÓu cã thÓ chÊp nhËn ®èi víi chu vi b×u d¸i cho c¸c løa tuæi cña bß ®ùc. VÝ dô, chu vi tèi thiÓu ®èi víi bß ®ùc Bos taurus lµ 32 cm vµ ®èi víi bß ®ùc Bos indicus 30 cm lóc 2 n¨m tuæi. Sê kh¸m nh÷ng c¬ quan sinh dôc bªn trong Kh¸m qua trùc trµng cã thÓ ph¸t hiÖn mét sè tr-êng hîp bÊt b×nh th-êng nh-: viªm tinh nang; cã khèi u; vµ ®-êng sinh dôc nhá bÐ mét c¸ch bÊt th-êng hoÆc thiÕu mét bé phËn. Bß sÏ c¶m thÊy ®au khi sê kh¸m nh÷ng bé phËn kh«ng b×nh th-êng, ®Æc biÖt lµ do viªm. vii. khai th¸c vµ ®¸nh gi¸ tinh dÞch 1. Ph-¬ng ph¸p lÊy tinh nh©n t¹o Cã 3 c¸ch lÊy tinh nh©n t¹o chÝnh ¸p dông ®èi víi bß ®ùc: Dïng ©m ®¹o gi¶ Dïng dông cô lÊy tinh b»ng kÝch thÝch ®iÖn Matxa phång èng tinh. Chän lùa c¸ch lÊy tinh nµo lµ tuú thuéc hoµn c¶nh cô thÓ, kinh nghiÖm cña c¸n bé kü thuËt vµ møc ®é tin cËy cña ph-¬ng ph¸p. ViÖc ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c nång ®é tinh trïng vµ tæng sè tinh trïng trong mét lÇn xuÊt tinh cña bß chØ cã thÓ thùc hiÖn ®-îc th«ng qua lÊy tinh b»ng ©m ®¹o gi¶. LÊy tinh bß th«ng qua dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn hoÆc matxa sÏ lµm biÕn ®éng râ rÖt vÒ nång ®é tinh trïng vµ tæng sè tinh trïng do ph¶n øng kh¸c nhau cña mçi c¸ thÓ vµ nh÷ng sai kh¸c trong kü thuËt lÊy tinh. a. LÊy tinh b»ng ©m ®¹o gi¶ §©y lµ mét kü thuËt th«ng dông hiÖn nay. Ng-êi ta thiÕt kÕ mét dông cô (b»ng chÊt dÎo vµ cao su) ®¹t c¸c yªu cÇu vÒ nhiÖt ®é (38-39OC), vÒ ¸p lùc, ®é nhên... t-¬ng tù nh- ©m ®¹o cña con c¸i vµ ®-îc gäi gäi lµ ©m ®¹o gi¶. Ng-êi ta l¾p ©m ®¹o gi¶ vµo m« h×nh
con c¸i hoÆc cÇm ©m ®¹o gi¶ ®øng c¹nh gi¸ nhÈy cã con vËt lµm gi¸ ®øng trong råi khÐo lÐo cho d-¬ng vËt cña con ®ùc vµo ©m ®¹o gi¶ khi nã cã ph¶n x¹ nh¶y vµ phãng tinh. Qua tËp luyÖn, con ®ùc sÏ nhÈy lªn gi¸ nhÈy, giao phèi víi m« h×nh con c¸i hoÆc con c¸i lµm gi¸ vµ ng-êi ta thu ®-îc tinh dÞch trong ©m ®¹o gi¶. Xem chi tiÕt vÒ ©m ®¹o gi¶, c¸ch huÊn luyÖn vµ lÊy tinh ë c¸c gi¸o tr×nh thô tinh nh©n t¹o hay c¸c s¸ch chuyªn kh¶o ®-îc giíi thiÖu ë phÇn Tµi liÖu tham kh¶o ë cuèi s¸ch nµy. b. LÊy tinh b»ng kÝch thÝch ®iÖn ViÖc lÊy tinh vµ ®¸nh gi¸ tinh dÞch cña nh÷ng bß ®ùc h-íng thÞt cho thÊy r»ng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn, nÕu sö dông ®óng c¸ch, lµ mét ph-¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ vµ ®¬n gi¶n ®Ó cã ®-îc mÉu tinh dÞch dïng kiÓm tra qua kÝnh hiÓn vi. Tuy nhiªn, v× nh÷ng mÉu tinh dÞch kÐm cã thÓ do kü thuËt lÊy tinh kÐm, do bß kh«ng cã ho¹t ®éng tÝnh dôc hoÆc do tinh dÞch bÞ nhiÔm bÈn (®Æc biÖt lµ n-íc tiÓu), cho nªn Ýt nhÊt ph¶i cã 3 lÇn xuÊt tinh cã chÊt l-îng ®-îc ®¸nh gi¸ lµ kÐm th× míi kÕt luËn bß ®ùc ®ã kh«ng thÝch hîp cho lµm gièng. Cã thÓ lÊy tinh dÞch c¸ch nhau 5 ®Õn 10 phót b»ng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. CÇn cè ®Þnh bß cÈn thËn khi dïng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. Bß ®ùc cÇn ®-îc cè ®Þnh sao cho nã kh«ng thÓ cö ®éng qua l¹i hay tíi lui ®-îc. CÇn chó ý khi cè ®Þnh bß ®ùc trong rãng cã bé phËn khèng chÕ ®Çu bß. Th-êng cã thÓ cè ®Þnh bß ®ùc ®-îc ngay lËp tøc ë trong rãng b»ng c¸ch ®Æt phÝa sau bß mét chÊn song ch¾c ®Ó gh×m chÆt bß l¹i nh-ng chó ý kÎo bß ®¸ bËt chÊn song. MÆc dï ®· cã nh÷ng c¶i tiÕn râ rÖt trong thiÕt kÕ mÉu dông cô lÊy tinh b»ng kÝch thÝch ®iÖn, nh-ng trong khi sö dông, th-êng cã hiÖn t-îng kÝch thÝch ®èi víi thÇn kinh vËn ®éng c¸c chi sau, lµm cho chi sau duçi ra. Do ®ã cÇn cã mÆt nÒn tèt hoÆc nÒn cã khÝa chèng tr-ît. §Ó ®¹t kÕt qu¶ tèt nhÊt, nªn dïng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn víi lo¹i èng c¾m trùc trµng cì lín nhÊt ®Ó cho bß ®ùc c¶m thÊy tho¶i m¸i (th-êng dïng lo¹i cã ®-êng kÝnh 75 ®Õn 90 mm). Mçi c¸ thÓ bß ®ùc cã ph¶n øng kh¸c nhau ®èi víi dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. Tuy nhiªn, c¸ch tiÕn hµnh nªn nh- sau: B¾t ®Çu kÝch thÝch víi dßng ®iÖn thÊp nhÊt. Nªn kÝch thÝch theo nhÞp ®iÖu. Nãi chung, víi bß ®ùc nªn kÝch thÝch 2-3 gi©y, sau ®ã ngõng qu·ng 1 gi©y. T¨ng dßng ®iÖn tõ tõ cho ®Õn khi bß ®ùc thß d-¬ng vËt ra vµ tiÕt ra tinh thanh. Sau ®ã cã thÓ t¨ng dßng ®iÖn nhanh h¬n ®Õn ®iÓm xuÊt tinh. NÕu bß ®ùc b¾t ®Çu bÞ kÝch ®éng, ngõng kÝch thÝch vµ sau ®ã t¨ng dßng ®iÖn chËm h¬n so víi tr-íc. NÕu kh«ng lÊy ®-îc mÉu tinh dÞch ®¹i diÖn, h·y nghØ 5-10 phót, sau ®ã lÊy l¹i. Nªn høng tinh dÞch vµo trong èng thuû tinh (hoÆc èng nhùa) ®-îc ñ Êm s½n (370C). ChØ lÊy tinh cña pha xuÊt tinh ®Ëm ®Æc. §iÒu quan träng nhÊt lµ ph¶i ®Ò phßng tinh dÞch