Cộng đồng với việc giải quyết trẻ em lang thang trên Đèo Ngang - Nguyễn Thiết

Diễn đàn.... Xã hội học, số 4 - 1997 100<br /> <br /> <br /> Cộng đồng với việc giải quyết trẻ em lang thang trên Đèo Ngang<br /> NGUYỄN THIẾT<br /> Vài năm trước đây, nhiều phương tiện thông tin đại chúng và dư luận xã hội nói nhiều<br /> đến một tệ nạn bùng nổ ở Đèo Ngang - “dịch chặn xe xin ăn”. Trẻ em ra đường vái lạy xin ăn<br /> xuất hiện ở Đèo Ngang từ năm 1990-1991 và đặc biệt nghiêm trọng vào những năm sau đó.<br /> Những ngày cao điểm mỗi phía có tới bốn, năm chục em. Cả thảy hàng trăm em trên một<br /> quãng đường đèo gần 6 km. Bây giờ căn bệnh đã bị đẩy lùi.<br /> Hai xã Kỳ Nam thuộc Hà Tĩnh và Quảng Đông thuộc Quảng Bình đều mới thành lập<br /> từ năm 1965 à 1966. Cả hai xã đều nằm trên trục đường số 1, ba bề là rừng núi, một bên là<br /> biển cả, 2/3 diện tích đất tự nhiên là rừng núi, 1/3 là đất pha cát một phần nước lợ, nửa năm<br /> ngập úng. Nắng lắm, mưa nhiều, đất bị sói mòn chai sạn.<br /> Trước đây ở Đèo Ngang do địa hình hiểm trở và cách biệt nên cư dân thưa thớt. Điều<br /> kiện địa lý khí hậu khắc nghiệt, người dân thường xuyên phải đối mặt với thiên tai. Để tồn tại<br /> họ phải gắn bó với nhau trong cộng đồng làng xã.<br /> Theo số liệu thống kê ở Bắc Đèo Ngang có 3% số dân không biết chữ. Thế hệ cha mẹ<br /> học vấn cao hơn con cái, cha mẹ thường học hết cấp 2 và một số ít là cấp 3, nhưng con cái<br /> học hết cấp 2 quá ít. Năm học 1994-1995 chỉ có 11 em lớp 6, 22 em lớp 7 nhưng cả hai lớp<br /> chi tồn tại được hai tháng vì không có thầy. Ai muốn đi học thì phải đi xa hàng chục cây số.<br /> Đói nghèo như vậy hầu hết các em phải ở nhà giúp đỡ gia đình kiếm sống. Trẻ em không<br /> được đến trường là một trong những nguyên nhân của tệ nạn ăn xin.<br /> Với tình trạng độc canh cây lúa, sản xuất bấp bênh vì chịu ảnh hưởng sâu sắc của thời<br /> tiết, thu nhập lương thực bình quân đầu người hàng tháng chỉ có 11-13 kg thóc. Toàn vùng<br /> Bắc Đèo Ngang có 420 hộ thì 243 hội với 1.020 nhân khẩu thuộc diện nghèo, 67 hộ đói, 105<br /> hộ đủ ăn và chỉ có 5 hộ thuộc diện khá. Sản xuất chủ yếu là nông nghiệp nhưng diện tích đất<br /> nông nghiệp chỉ bằng 10% diện tích đất lâm nghiệp và bằng 8% tổng diện tích. Thế nhưng<br /> một thời gian dài chỉ định hướng phát triển cây lúa, con lợn mà quên đi đặc điểm địa lý kinh<br /> tế của tiểu vùng. Mặc khác cơ chế quản lý tập trung, bao cấp đã không chú ý phát huy quyền<br /> tự chủ và lợi ích của mỗi người xã viên, vì vậy, người nông dân không còn tha thiết với sản<br /> xuất và hợp tác xã. Thực trạng kinh tế xã hội như vậy trong khi chuyển đổi cơ cấu kinh tế<br /> thực sự gây nên không ít khó khăn. Hầu hết hộ nông dân thiếu vốn để mua sắm công cụ, tư<br /> liệu sản xuất làm cho người nông dân rơi vào vòng luẩn quẩn, không hòa nhập được với cơ<br /> chế mới, khả năng tụt hậu là điều chắc chắn.<br /> Từ năm 1990 bắt đầu xuất hiện tình trạng một số người lớn và tẻ em “vái lạy xin ăn”<br /> có lúc cao điểm lên đến hàng trăm người. Tìm hiểu hoàn cảnh 37 em thường xuyên xin ăn<br /> thuộc 26 hộ, chúng tôi thấy nhưa sau:<br /> 1) 42% gia đình đông con, bố mẹ già yếu hoặc gia đình có những biến động về xã hội<br /> như đi vùng kinh tế mới không trụ được phải về, di chuyển chỗ ở và sinh hoạt chưa ổn định.<br /> 2) 58% gia đình không hoản chỉnh, bố mẹ mất sớm hoặc ly dị.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  101<br /> Nguyễn Thiết<br /> <br /> Số hộ gia đình có 2 con chiếm 34%, số hộ 3 con trở lên 66%. Trong đó 26% có từ 5<br /> đến 7 con, 6 hộ có từ 2 đến 3 con thường xuyên lên đèo.<br /> 3) Về tuổi của các em thường lên đèo xin ăn: 7 tuổi chiếm 8%; 8 tuổi chiếm 10%; 9<br /> tuổi chiếm 5%; 10 tuổi chiếm 13,5%; 11 tuổi chiếm 5%; 12 tuổi chiếm 19%; 13 tuổi chiếm<br /> 13,5%; 14 tuổi chiếm 20%; 15 tuổi chiếm 5%.<br /> Trong số này có 32% là trẻ em gái, độ tuổi từ 10 đến 14 tuổi; 68% là nam tuổi từ 7 đến<br /> 15. Các em nữ 13-14 tuổi thường không muốn tiếp tục công việc này vì đã biết xấu hổ. Nhưng<br /> các em nam ở độ tuổi ấy thì vẫn tiếp tục lang thang và có nhiều hành vi gây mất trật tự an<br /> toàn giao thông.<br /> 4) Về học vấn 81% các em chỉ học lớp 1 và lớp 2, 2% học lớp 3 và 16,2% chưa từng<br /> đến trường. Tình trạng học vấn thấp như vậy đã ảnh hưởng trực tiếp đến nhận thức xã hội của<br /> các em. Trở lại lớp học là một việc khó khăn vì tuổi các em đã lớn so với tuổi vào lớp mà các<br /> em đã bỏ qua.<br /> Nhận xét chung về các em lang thang ăn xin trên Đèo Ngang là khác với trẻ em lang<br /> thang ở thành phố và nơi du lịch. Gần 100% trẻ em lang thang trên Đèo Ngang không tách rời<br /> gia đình. Hầu hết các em trả lời số tiền xin được đều đưa cho bố mẹ mua gạo, rất ít đứa trẻ đã<br /> chi tiêu số tiền đó cho nhu cầu riêng của mình.<br /> 5) Nhận thức của các em về nguyên nhân “vái lạy ăn xin”<br /> Đa số các em được hỏi đều trả lời: nguyên nhân do kinh tế gia đình khó khăn, nhiều<br /> gia đình thất bát trở về từ những vùng kinh tế mới Tây Nguyên; hầu hết là đông anh em, mất<br /> mùa liên tục nên sự cưu mang của cộng đồng cũng hạn chế, không ít trường hợp bố mất sớm,<br /> còn mình mẹ. Nhiều hộ loại này có đến 2-3 em thường xuyên lên đèo.<br /> Nguyên nhân thứ hai: có nhiều trẻ em trả lời theo bạn bè, thấy người ta làm em cũng<br /> làm – số này thường dễ quay trở về nhà nếu được khuyên nhủ kịp thời của các Tổ chức xã<br /> hội.<br /> 6) Nguyện vọng của các em<br /> Tuyệt đại đa số các em mong muốn gia đình sớm ổn định để phát triển sản xuất, các<br /> em có cơ hội để giúp đỡ gia đình theo khả năng của mình. Hầu hết các em đã từng lên đèo nay<br /> không lên nữa nhưng nhiều em vẫn chưa được đến trường, các em phải đi lấy củi hoặc làm<br /> thuê.<br /> Nhìn chung các hộ nông dân Đèo Ngang đều ít ruộng, không có vốn, thiếu khả năng<br /> thâm canh, mở rộng ngành nghề nên đã hạn chế khả năng tham gia vào các hoạt đọng kinh tế<br /> và xã hội của các em.<br /> Khi được hỏi về nguyện vọng học tập, nhìn chung các em rất ít trả lời. một số em ngại<br /> trở lại lớp vì lớn tuổi, các em rất tự ti về trình độ học vấn của mình, vì vậy mà chưa chủ động<br /> được định hướng học tập và công việc của mình. Điều đó đang tiếp tục nêu lên những vấn đề<br /> xã hội cần sớm có sự đầu tư hỗ trợ của nhà nước và các tổ chức quần chúng, xã hội.<br /> Chúng tôi cho rằng những nguyên nhân chính tạo nên tình trạng đó là:<br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 102 Cộng đồng với việc giải quyết trẻ em lang thang trên Đèo Ngang<br /> <br /> 1) Nguyên nhân thứ nhất là do thiên nhiên khắc nghiệt, thiên tai đe dọa thường xuyên.<br /> Từ năm 1961 đến 1991 – trong 30 năm, Đèo Ngang gặp 37 cơn bão. Chỉ riêng ba năm 1988-<br /> 1991 bị liên tục 9 cơn bão tàn phá, để lại hậu quả nặng nề. Tuy là nguyên nhân khách quan<br /> nhưng trong trường hợp cụ thể này đôi khi lại là yếu tố quyết định mọi vấn đề kinh tế xã hội<br /> dẫn đến tình trạng trẻ em lên đèo.<br /> 2) Nguyên nhân thứ hai là do nghèo đói triền miên dẫn đến sự tha hóa, con người phải<br /> đối mặt với miếng ăn hàng ngày để sinh tồn.<br /> 3) Tỷ lệ tăng dân số trước năm 1990 quá cao xấp xỉ 3%. Hậu quả của nó đang tác<br /> động xấu trong thời kỳ này.<br /> 4) Địa phương nhiều năm chưa có trường cấp 2, chưa đủ giáo việ, cơ sở vật chất cho<br /> giáo dục còn hạn chế, tình trạng bỏ học là phổ biến.<br /> Kết quả nghiên cứu cho thấy hiện tượng trẻ em vái lạy xin ăn chỉ là dấu hiệu bên<br /> ngoài, thực ra bên trong nó đã tích tụ biết bao nhiêu mâu thuẫn về kinh tế- xã hội nhiều năm<br /> chưa có biện pháp khắc phục.<br /> Dự án “Hỗ trợ phát triển kinh tế hộ nông dân nghèo giúp trẻ em lang thang tái hòa<br /> nhập với cộng đồng” được áp dụng ở hai xã đã nêu trong tình hình đó. Mục tiêu của dự án là<br /> đưa trẻ em lang thang vái lạy ăn xin trên Đèo Ngang hòa nhập trở lại với cộng đồng, bằng hai<br /> biện pháp chính:<br /> Một là: Giúp đỡ nhân đạo tức thời cho những em đặc biệt khó khăn để các em trở về<br /> với cộng đồng và tham gia vào lớp học tình thương.<br /> Hai là: Cho vay vốn quay vòng giúp các gia đình nghèo phát triển sản xuất, nâng cao<br /> đời sống, duy trì lâu dài việc hòa nhập của các trẻ em lang tháng với cộng đồng.<br /> Mục tiêu dự án đề ra là lớn và chắc chắn phải vượt qua nhiều khó khăn. Thực tế lúc<br /> đầu cũng đã diễn ra như vậy. Số tiền đợt một tháng 5/1993 có 15 triệu đồng. Quỹ đã dành 4<br /> triệu để mua sách vở, bút mực, quần áo mở lớp học tình thương cho 47 em, trong đó có các<br /> em thường xuyên lên đèo vái lạy xin ăn. Phần còn lại Quỹ và ban chỉ đạo dự án động viên 8<br /> gia đình khó khăn nhất mạnh dạn vay với thời hạn 3 năm không thu lãi.<br /> Có vốn của Quỹ lại được cộng đồng quan tâm, số hộ nghèo phấn khởi nhắc nhở con<br /> cái của họ làm việc, học hành, không lên đèo vái lạy ăn xin nữa. Sau khi làm thử đợt một, số<br /> em lên đèo giảm hẳn. Nhiều hộ nghèo đã bỏ công sức cải tạo ruộng đất vườn, đào ao, khoanh<br /> hồ chuẩn bị nuôi trồng thủy sản, chăn nuôi gia súc.<br /> Sau kết quả đó, Quỹ Bảo trợ trẻ em Việt Nam đã củng cố thêm quyết tâm mở rộng dự<br /> án vay vốn quay vòng với tổng số tiền là 50 triệu đồng.<br /> Song song với hoạt động phát triển kinh tế là hoạt động xã hội bằng việc thành lập câu<br /> lạc bộ những người vay vốn quay vòng của Quỹ. Nội dung sinh hoạt câu lạc bộ là giúp nhau<br /> kinh nghiệp phát triển sản xuất, quản lý và khuyên bảo con em không lên đèo, giúp các cháu<br /> học tậ và những vấn đề khác nảy sinh trong đời sống xã hội. Những hộ vay vốn sẵn có tiềm<br /> lực và kinh nghiệm hơn phải có trách nhiệm giúp đỡ kinh nghiệm cho cả nhóm sử dụng vốn<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  103<br /> Nguyễn Thiết<br /> <br /> làm ăn có hiệu quả, đồng thời chịu lãi suất 2% tháng (thời điểm này lãi suất ngân hàng 2,6%).<br /> 43 hộ nghèo mỗi hộ được vay 500.000đ không phải trả lãi. Nếu vay nhiều hơn 500.000đ thì<br /> phải trả lãi phần vượt quá 500.000đ đó. Số lãi thu được từ vốn cho vay Quỹ Bảo trợ Trẻ em<br /> Việt Nam không thu về Quỹ mà giành toàn bộ cho công tác quản lý và phúc lợi cho trẻ em tại<br /> địa phương, trong đó ưu tiên cho tẻ em đã đến các lớp học tình thương.<br /> Sang giai đoạn 2 của dự án, mục tiêu phát triển kinh tế hộ gia đình theo cơ chế cho<br /> vay không lấy lãi hoặc lấy lãi một phần được gắn liền với biện pháp chuyển giao kỹ thuật<br /> được tổ chức hoạt động trên cơ sở hộ gia đình và câu lạc bộ những người vay vốn của Quỹ.<br /> Việc thành lập Câu lạc bộ có ý nghĩa quan trọng đối với thành công của dự án và tọa nên tác<br /> động kép giữa kinh tế và yếu tố tích cự của truyền thống tâm lý làng xã trong cư dân nông<br /> nghiệp, nhằm khơi dậy tinh thần cộng đồng sẵn có của một vùng dân cư đặc biệt do lịch sử và<br /> địa lý kinh tế quy định như đã nêu ở phần trên.<br /> Tuy dự án nhỏ triển khai trong phạm vi hẹp nhưng những nguyên tắc trên đây thực<br /> chất là việc hình thành thể chế mới trong cộng đồng làm cho sự phối hợp của dân chúng được<br /> dễ dàng, bằng cách giúp họ hình thành các nguyện vọng mà mọi người có thể tuân thủ một<br /> cách hợp lý khi thực hiện những nhiệm vụ kinh tế, xã hội có tính cộng đồng.<br /> Dự án Đèo Ngang gợi ý cho nông dân nói riêng va dân cư nông nghiệp nói chung xây<br /> dựng cho mình những hình thức hoạt động cộng đồng để giải quyết những nhu cầu của chính<br /> mình. Thông qua các hoạt động cộng đồng này xuất hiện những điều kiện mới, môi trường<br /> mới từ đó này sinh nhu cầu hợp tác lại giữa các hộ nông dân. Nhà nước nên có sự chú ý thích<br /> đáng để giúp đỡ nông dân và những vùng nông thôn nghèo hơn theo hướng tác động kích<br /> thích để cộng đồng tự tổ chức phát triển, từng bước từ thấp tới cao. Những chuyển biến trong<br /> cộng đồng dân cư được triển khai dự án là rất rõ rệt.<br /> 1) Điều dễ nhận thấy là các gia đình có hoàn cảnh khó khăn được vay vốn đã có biến đổi<br /> tích cực về sản xuất và đời sống. Tuyệt đại bộ phận những người được vay vốn đều đánh giá<br /> đời sống gia đình mình khá hơn trước: 25,31% khá hơn nhiều, 58,37% khá hơn một chút,<br /> 2,75% vẫn như cũ, 6,78% cho rằng kém hơn. Tất cả những hộ được vay vốn đều rất phấn<br /> khởi và đều muốn giới thiệu với khách những thành quả do vay vốn mà có của mình.<br /> Điều không kém phần quan trọng là dự án đã tập trung vốn cho mục đích phát triển sản<br /> xuất, tạo công ăn việc làm cho gia đình, tạo được lợi nhuận và sự phấn khởi ngay từ đầu. Vì lẽ<br /> đó sau 2 năm, 84.04% số người được hỏi ý kiến trả lời cuộc sống của họ khá hơn do được vay<br /> vốn; 50% số hộ được hỏi khẳng định vốn có hữu ích; 44.4% hộ khẳng định có ích nhưng vốn<br /> còn ít. Như vậy 94.4% ý kiến khẳng định vốn có ích cho gia đình là một xác nhận thành công<br /> tốt đẹp về biện pháp kinh tế xã hội này của Quỹ.<br /> Dự án cho vay vốn còn đặt ra mục tiêu xa hơn là tạo tiền đề cho các hộ nghèo có điều<br /> kiện tự mình vượt qua khó khăn bằng chính các nguồn lực của mình, tạo ra sự biến đổi trong<br /> suy nghĩ, tổ chức sản xuất, tổ chức cuộc sống của gia đình theo yếu cầu mới của sự phát triển<br /> kinh tế và xã hội trong đó có việc chăm sóc trẻ em. Người dân tự tin hơn, có trách nhiệm hơn<br /> trong quá trình sử dụng vốn: 77,7% người trả lời cuộc sống tốt hơn là do có vốn; 22,2% trả<br /> lời do mạnh dạn đầu tư; 27,7% trả lời trong cuộc sống đã tính toán chặt chẽ hơn và 42,7% cho<br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 104 Cộng đồng với việc giải quyết trẻ em lang thang trên Đèo Ngang<br /> <br /> rằn họ lo lắng đến sản xuất chăn nuôi từ vốn dự án hơn trước đây. Vì vậy, nhiều gia đình ở<br /> Đèo Ngang đã có nguồn vui và toàn cộng đồng đang có những niềm vui mới, nhận thức của<br /> nhân dân đã có những biến đổi lớn, đó là những yếu tố đảm bảo tính bền vững của dự án.<br /> 2) Từ khi dự án triển khai kinh tế bắt đầu có sự thay đổi đã tạo cơ hội cho người nông<br /> dân có hoàn cảnh khó khăn tham gia vào quá trình hòa nhập với cơ chế thị trường: 86% người<br /> ngheo có trẻ con vái lạy xin ăn được vay vốn tham gia sinh hoạt Câu lạc bộ thường xuyên.<br /> Khi được hỏi nội dung sinh hoạt Câu lạc bộ gồm những vấn đề gì? 47% trả lời trao đỏi kinh<br /> nghiệm sử dụng vốn cho sản xuất, 42% trả lời trao đổi kinh nghiệm giáo dục cho con cái và<br /> trên 10% trả lời bàn những vấn đề khác có liên quan.<br /> Hoạt động của lớp học tình thương, nhà trường ở hai phía đèo đã đóng vai trò tích cực<br /> trong quán trình triển khai dự án. Các thầy, cô giáo hình thành các “nhóm tâm sự” để phát<br /> hiện những khó khăn trong tâm lý trẻ em, để động viên các em đến trường và khắc phục<br /> những mặc cảm. Thái độ đúng đắn của thầy, cô làm cho nhiều em vượt qua được những khó<br /> khăn để theo học.<br /> Có thể khẳng định rằng biện pháp hỗ trợ đầu tư vốn phát triển kinh tế hộ gia đình thực<br /> sự là một khởi động, khơi dậy tính tích cực của cộng đồng để giải quyết các vấn đề xã hội của<br /> chính mình tại Đèo Ngang.<br /> Những khó khăn cần tiếp tục khắc phục:<br /> 1) Dự án được triển khai ở một vùng nông thôn, dân trí chưa cao, nhận thức của người<br /> dân còn rất giản đơn, lại bắt đầu tiếp cận với một cách tổ chức thực hiện dự án hoàn toàn mới<br /> nên mục tiêu trợ giúp để phát huy năng lực sẵn có của bà con có khi được hiểu là trợ cấp, là<br /> làm thay như trước đây vẫn làm nên tốc độ vận hành dự án rất chậm.<br /> 2) Dự án từ thiện trên đây có quy mô nhỏ nhưng phải giải quyết cùng lúc nhiều vấn đề<br /> kinh tế- xã hội với nhiều tác động ngược chiều khá quyết liệt như hậu quả phát triển dân số<br /> cao (thập kỷ 80 gần 30%, nay 2.27%), thiếu trường, thiếu thầy nên nhiều trẻ em mất cơ hội<br /> đến trường. Nhiều em muốn học tiếp nhưng đành phải bỏ vì không có cấp 2. Những khó khăn<br /> này bản thân dự án không giải quyết nổi nếu không có ngành giáo dục giúp đỡ.<br /> 3) Dự án được triển khai tại một vùng thời tiết, khí hậu khắc nghiệt – nắng lắm mưa<br /> nhiều. Thành công đó, nhưng cũng có thể bị thất bại do bão lụt bị cuốn trôi xóa đi tất cả! Dự<br /> án không thể tồn tại nếu như không có những đầu tư cơ bản về hạ tầng từ phía nhà nước.<br /> Là một dự án từ thiện, bằng vốn đóng góp của hàng triệu người dân, mỗi người vài ba<br /> ngàn đồng nhằm mục đích giúp đỡ trẻ em lang thang. Đầu tư qua gia đình là nhằm mục đích<br /> tìm kiếm sự bền vững hơn sự trợ cấp truyền thống. Mong muốn của dự án chỉ là khởi đầu thể<br /> nghiệm một phương pháp đầu tư hỗ trợ từ vốn vận động xã hội, sau 4 năm đã có kết quả. Tuy<br /> nhiên, dự án chỉ bền vững khi tăng cường sự hỗ trợ của nhà nước, kết hợp với sự phát huy tự<br /> quản cộng đồng, tự chủ của gia đình và từng thành viên trong cộng đồng đó.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />