Đa đạng sinh học và nhận thức của người dân sống ở vùng đệm khu bảo tồn về đa dạng sinh học: trường hợp nghiên cứu ở bản khe trăn, việt nam - phần 2

8.  Kiến thức về dân tộc thực vật học<br /> <br /> 8.1.  Vấn đề sử dụng các loài thực vật<br /> <br /> Vấn đề sử dụng các loài thực vật xác định được từ kết quả điều tra thực địa trùng hợp<br /> với kết quả điều tra bằng phương pháp PDM (Bảng 7, chương 6). Bên cạnh các hạng<br /> mục sử dụng quen thuộc, một hạng mục sử dụng hỗn tạp khác đã được lập ra dành cho<br /> các hạng mục sử dụng không phổ thông khác. Mục này gồm các loại hình sử dụng:<br /> phân bón, trụ tiêu, chất nhuộm vải, dầu gội đầu, thuốc nhuộm răng, trầm hương và<br /> chất đánh bóng đồ dùng. Tương tự kết quả của PDM, không có loài nào được xếp vào<br /> các hạng mục sử dụng cho tương lai và địa điểm săn bắn.<br /> Kết quả phân tích mẫu thực vật cho thấy 71% các loài thu được là có ích. Các loài<br /> này thuộc 81 họ, 164 chi (bảng 24). Phụ lục 3 cho biết công dụng của các loài này đối<br /> với người dân địa phương, cũng như tên khoa học, họ, và tên địa phương của chúng.<br /> Cây thân gỗ rất hữu ích đối với người dân ở Khe Trăn (bảng 25). Trong tổng số<br /> 98 loài cây thân gỗ tìm thấy trong 11 ô điều tra có 94 loài có ít nhất một công dụng.<br /> Tất cả các loài cây tìm thấy (dbh ≥10 cm) ở vườn nhà và rừng trồng đều được đánh<br /> giá là có ích, điều này cho thấy những loại đất này được canh tác tương đối tốt, nên<br /> chỉ có các loài cây thân gỗ có ích mới được giữ lại trồng ở đây. Ở ruộng lúa nước và<br /> Bảng 24.  Tóm tắt mẫu thực vật thu thập và việc nhận diện loài từ 11 ô điều tra<br /> Họ<br /> <br /> Giống<br /> <br /> Loài<br /> <br /> Tổng số<br /> mẫu thực<br /> vật thu<br /> thập được<br /> <br /> 108<br /> Xác định được = 84<br /> Không xác định<br /> được = 24<br /> <br /> 260<br /> Xác định được = 199<br /> Không xác định được<br /> = 61<br /> <br /> 439<br /> Hoàn toàn xác định được = 261<br /> Xác định được đến sp. = 117<br /> Không xác định được = 61<br /> <br /> Tổng số<br /> mẫu thực<br /> vật hữu<br /> ích<br /> <br /> 81<br /> Xác định được = 72<br /> Không xác định<br /> được = 9<br /> <br /> 202<br /> Xác định được = 164<br /> Không xác định được<br /> = 38<br /> <br /> 312<br /> Hoàn toàn xác định được = 202<br /> Xác định được đến sp. = 72<br /> Không xác định được = 38<br /> <br /> 59<br /> <br /> 60  |  Kiến thức về dân tộc thực vật học<br /> Bảng 25.  Trung bình của các loài và các loài hữu ích thu thập được từ mỗi một loại<br /> đất<br /> ------------ Cây gỗ ------------<br /> <br /> Loại đất<br /> <br /> Các ô (n = 11)<br /> Vườn nhà (n = 2)<br /> Rừng trồng (n = 2)<br /> Rừng nguyên sinh (cây lớn)<br /> (n = 1)<br /> Ruộng lúa nước (n = 1<br /> Rừng thứ sinh (cây nhỏ) (n<br /> = 3)<br /> Đồi cây bụi (đồi trọc) (n = 2)<br /> <br /> Số loài<br /> trung<br /> bình<br /> hữu ích<br /> <br /> Tỷ lệ<br /> phần<br /> trăm<br /> hữu ích<br /> <br /> 98*<br /> 2<br /> 2<br /> <br /> 94*<br /> 2<br /> 2<br /> <br /> 96<br /> 100<br /> 100<br /> <br /> 29<br /> 0<br /> <br /> 27<br /> 0<br /> <br /> 25<br /> 0<br /> <br /> 22<br /> 0<br /> <br /> Số loài<br /> trung<br /> bình<br /> <br /> ---------- Cây phi gỗ ---------Số loài<br /> trung<br /> bình<br /> hữu ích<br /> <br /> Tỷ lệ<br /> phần<br /> trăm<br /> hữu ích<br /> <br /> 292*<br /> 37<br /> 33<br /> <br /> 175*<br /> 27<br /> 21<br /> <br /> 60<br /> 73<br /> 62<br /> <br /> 93<br /> 0<br /> <br /> 33<br /> 31<br /> <br /> 11<br /> 24<br /> <br /> 33<br /> 77<br /> <br /> 87<br /> 0<br /> <br /> 41<br /> 27<br /> <br /> 15<br /> 17<br /> <br /> 37<br /> 61<br /> <br /> Số loài<br /> trung<br /> bình<br /> <br /> *Tổng số loài từ tất cả các ô<br /> <br /> đồi trọc không có sự hiện diện của cây thân gỗ vì những loài này thường bị chặt khi<br /> mới là cây con.<br /> Vào thời điểm chúng tôi tiến hành nghiên cứu, ruộng lúa nước đang ở thời điểm<br /> khô hạn. Đây là thời điểm bỏ hoá tạm thời trước khi mùa mưa đến để bắt đầu một vụ<br /> mùa mới. Đất lúa nước có tỷ lệ cây phi gỗ hữu ích cao nhất (77%, 24 loài) trong tất cả<br /> các loại đất. Ngược lại, rừng nguyên sinh có tỷ lệ cây phi gỗ hữu ích thấp nhất (33%,<br /> 11 loài).<br /> Đối với các loài cây phi gỗ, tỷ lệ phần trăm các loài cây có ích ở đất canh tác<br /> (ruộng lúa nước, đất vườn, và rừng trồng) cao hơn ở các loại đất khác, bao gồm cả<br /> rừng tự nhiên. Điều này phản ánh khoảng cách và khã năng tiếp cận của người dân địa<br /> phương đến các khu vực khác nhau. Do người dân thường xuyên đi đến các khu đất<br /> canh tác hơn rừng tự nhiên nên họ quen thuộc với các loại cây mọc gần khu dân cư. So<br /> sánh với kết quả đánh giá tầm quan trọng các loại sản phẩm bằng phương pháp PDM,<br /> cây trồng được đánh giá cao hơn cây hoang dã (Biểu đồ/Hình 12, chương 6).<br /> Các hạng mục sử dụng có số lượng loài nhiều nhất là củi đốt, thức ăn gia súc, và<br /> thức ăn cho người. Củi đốt được thu nhặt chủ yếu ở rừng tự nhiên. Thức ăn gia súc<br /> chủ yếu được thu gom ở vườn nhà và ruộng lúa nước (sau khi lúa đã được thu hoạch),<br /> trong khi đó, thức ăn cho người chỉ yếu là ở vườn nhà. Vì vậy, cho dù rừng được đánh<br /> giá là quan trọng ở hầu hết các hạng mục sử dụng, các loại đất gần khu dân cư như<br /> vườn nhà, rừng trồng và ruộng lúa nước vẫn quan trọng nhất cho các hạng mục sử<br /> dụng chính (bảng 26).<br /> <br /> Đa dạng sinh học và nhận thức của người dân địa phương  |  61<br /> <br /> 4<br /> 6 1<br /> 1<br /> Rừng trồng<br /> 5 1<br /> Rừng nguyên sinh 7 3<br /> Ruộng lúa nước<br /> 10<br /> 3<br /> Rừng thứ sinh<br /> 9 4<br /> 11 3<br /> 2<br /> Đồi cây bụi<br /> 8<br /> Tổng số<br /> 12<br /> Vườn nhà<br /> <br /> 1 24 8 2<br /> 6 9 11 1<br /> 4 12 5 1<br /> 13 12 8 3<br /> 23 1 5 15<br /> 19 5<br /> 19 5 8 11<br /> 29 2 5 11<br /> 24<br /> 8 3<br /> 7 11 5 1<br /> 5 11 3 1<br /> 117 89 57 44<br /> <br /> 8.2.  Các loài đa dụng<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1<br /> 3<br /> 1<br /> 1<br /> <br /> 5<br /> <br /> 5<br /> 5<br /> 5<br /> 2<br /> 6 1 1<br /> 4 1<br /> 4 2 1<br /> 2<br /> 1<br /> 11<br /> 2 4 4<br /> 2<br /> 1 4 3<br /> 1 1 3 1<br /> 1 2 1<br /> 1 1 2 1 1<br /> 21 16 29 15 18<br /> 2<br /> 1<br /> 2<br /> 4<br /> <br /> 1<br /> 3<br /> 3<br /> 4<br /> 1<br /> 2<br /> 2<br /> <br /> 1<br /> 1<br /> <br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> 2<br /> 2<br /> 1<br /> <br /> 1<br /> 2<br /> <br /> 11<br /> <br /> 38<br /> 25<br /> 25<br /> 35<br /> 39<br /> 24<br /> 50<br /> 49<br /> 39<br /> 22<br /> 22<br /> 318<br /> <br /> Trung bình cộng<br /> của tổng số loài<br /> <br /> Tổng số loài<br /> <br /> Dụng cụ<br /> <br /> Giải trí<br /> <br /> Các sử dụng khác<br /> <br /> Trang trí trong nhà<br /> <br /> Thuốc chữa bệnh<br /> <br /> Bán lấy tiền mặt<br /> <br /> Xây dựng nhẹ<br /> <br /> Chức năng săn bắn<br /> <br /> Xây dựng nặng<br /> <br /> Thức ăn (cho người)<br /> <br /> Thức ăn cho gia súc<br /> <br /> Củi đốt<br /> <br /> Đan lát/dây buộc<br /> <br /> Loại đất<br /> <br /> Ô số<br /> <br /> Bảng 26.  Phân bố của các loài thực vật hữu ích trên một ô điều tra và trên các hạng<br /> mục sử dụng<br /> <br /> 32<br /> 30<br /> 39<br /> 24<br /> 46<br /> 22<br /> <br /> Một số loài được người dân sử dụng cho nhiều mục đích khác nhau (Bảng 27) như đề<br /> cập ở một số ví dụ sau. Loài đa dụng nhất là Gigantochloa sp. (tre lớn), được sử dụng<br /> trong việc đan lát, củi đốt, thức ăn cho người (măng), thức ăn gia súc (lá), hàng rào<br /> chuồng gia súc, chế biến để bán lấy tiền (đũa ăn) và làm các vật dụng khác. Ở khu vực<br /> dân cư, loài tre lớn chỉ hiện diện gần vườn mít, tuy nhiên, ở các khu vực ngoài dân<br /> cư, loài này hiện diện phổ biến ở mọi nơi. Imperata cylindrica (Cogon grass) được sử<br /> dụng làm đồ gia vị (sử dụng rễ), làm thuốc (sử dụng rễ), làm mái lợp (lá), và thức ăn<br /> cho gia súc (lá). Macaranga trichocarpa, một loài tiên phong, chỉ thị mức độ bị tàn<br /> phá của rừng, được người dân sử dụng rất phổ biến. Loài này không phong phú lắm<br /> (mỗi ô điều tra ở rừng thứ sinh chỉ hiện diện một cá thể của loài này), mặc dù ở rừng<br /> thứ sinh loài này khá phổ biến. Thức uống chế biến từ lá cây của loài này được cho là<br /> tốt cho sức khỏe. Ngoài ra, thân của nó còn được sử dụng để làm củi đốt. Trước đây,<br /> loài này được sử dụng để làm giường. Artocarpus heterophyllus (cây mít) được sử<br /> dụng để làm củi đốt, làm nhà cửa, cầu cống, và thức ăn (quả).<br /> <br /> 62  |  Kiến thức về dân tộc thực vật học<br /> <br /> Dụng cụ<br /> <br /> Thuốc chữa bệnh<br /> <br /> Bán lấy tiền mặt<br /> <br /> Xây dựng nhẹ<br /> <br /> Xây dựng nặng<br /> <br /> Thức ăn (cho người)<br /> <br /> Tên địa<br /> phương<br /> Abung<br /> Pa nây<br /> Ki re<br /> A séc/Cá tranh<br /> Cà pai<br /> A tang/Ilatuvia<br /> Clem<br /> A cê lem<br /> <br /> Thức ăn cho gia súc<br /> <br /> Họ<br /> Poaceae<br /> Moraceae<br /> Arecaceae<br /> Poaceae<br /> Euphorbiaceae<br /> Poaceae<br /> Myrtaceae<br /> Chưa xác định<br /> <br /> Củi đốt<br /> <br /> Tên loài thực vật<br /> Gigantochloa sp.<br /> Artocarpus heterophyllus<br /> Calamus sp.1<br /> Imperata cylindrica<br /> Macaranga trichocarpa<br /> Schizostachyum cf. gracile<br /> Chưa xác định sp. 4<br /> Chưa xác định sp. 22<br /> <br /> Đan lá/Dây buộc<br /> <br /> Bảng 27.  Các loài có ít nhất 4 công dụng<br /> <br /> 8.3.  Vấn đề sử dụng các loài cây gỗ<br /> <br /> Theo người dân địa phương, cây gỗ ở rừng nguyên sinh và rừng thứ sinh được sử<br /> dụng vào các mục đích: làm củi đốt, thức ăn, xây dựng nhẹ (lặt vặt) và xây dựng nặng<br /> (đại sự), thuốc chữa bệnh, công cụ và các mục đích khác (thuốc nhuộm, dầu gội đầu,<br /> trụ tiêu; bảng 28). Cây ở rừng trồng được sử dụng chủ yếu cho mục đích bán lấy tiền<br /> mặt như bán mủ từ cây Hevea brasiliensis (cao su), gỗ từ Acacia auriculiformis, A.<br /> mangium, và lõi từ A. siamensis. Người dân cũng sử dụng những loài này để làm nhà<br /> cửa và củi đốt.<br /> Đối với vườn nhà, các loài cây như Artocarpus heterophyllus và các loài không<br /> xác định được (số 30 và 31) được sử dụng làm củi đốt, thức ăn (quả), gỗ cho xây dựng<br /> nhẹ và xây dựng nặng, và làm trụ tiêu. Barringtonia macrostachya, loài cây chủ yếu<br /> ở rừng thứ sinh, được sử dụng làm củi đốt, ngoài ra, trái của nó còn là nguồn lương<br /> thực trong thời gian chiến tranh.<br /> <br /> 8.4.  Vấn đề sử dụng các loài cây phi gỗ<br /> <br /> Dựa vào kết quả PDM, vật nuôi được đánh giá quan trọng hơn động vật hoang dã và<br /> mua. Điều may mắn là có nhiều loài thực vật ở Khe Trăn (89 loài) có thể sử dụng để<br /> làm thức ăn cho gia súc (Biểu đồ/Hình 20). Người dân chủ yếu sử dụng cây phi gỗ cho<br /> mục đích này. Ngay cả khi rừng thứ sinh và rừng nguyên sinh có thể cung cấp nhiều<br /> loài thực vật có thể sử dụng để làm thức ăn cho gia súc, người dân cũng không cần vào<br /> rừng để lấy vì các sản phẩm này rất dễ kiếm ở ruộng lúa nước, vườn nhà, rừng trồng,<br /> và đồi trọc. Số lượng loài ở ruộng lúa nước có thể sử dụng để làm thức ăn cho gia súc<br /> là cao nhất vào thời điểm sau thu hoạch (19 loài, bảng 29).<br /> Có 39 và 22 loài phi gỗ tương ứng được sử dụng để làm thức ăn và làm thuốc<br /> (Biểu đồ/Hình 20). Centella asiatica (Rau ma/Pahy), một loài rau dại phổ biến được<br /> sử dụng làm thức ăn, làm thuốc, và bán ở chợ.<br /> <br /> Đa dạng sinh học và nhận thức của người dân địa phương  |  63<br /> <br /> Rừng thứ sinh<br /> Đồi cây bụi<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3<br /> 23<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3<br /> 13<br /> <br /> 3<br /> <br /> 17<br /> 23<br /> 18<br /> <br /> 2<br /> 1<br /> 1<br /> <br /> 8<br /> 9<br /> 2<br /> <br /> Dụng cụ<br /> <br /> 1<br /> 1<br /> <br /> Các sử dụng<br /> khác<br /> <br /> 1<br /> 1<br /> <br /> Thuốc chữa<br /> bệnh<br /> <br /> 1<br /> <br /> Bán lấy tiền mặt<br /> <br /> Xây dựng nhẹ<br /> <br /> Rừng nguyên sinh<br /> Ruộng lúa nước<br /> <br /> Xây dựng nặng<br /> <br /> Rừng trồng<br /> <br /> 2<br /> 1<br /> 1<br /> 3<br /> 29<br /> 0<br /> 25<br /> 30<br /> 20<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> Thức ăn cho<br /> người<br /> <br /> 4<br /> 6<br /> 1<br /> 5<br /> 7<br /> 10<br /> 3<br /> 9<br /> 11<br /> 2<br /> 8<br /> <br /> Vườn nhà<br /> <br /> Củi đốt<br /> <br /> Loại đất<br /> <br /> Tổng số loài cây<br /> gỗ<br /> <br /> Ô số<br /> <br /> Bảng 28.  Phân bố của các loài cây gỗ hữu ích trên một ô điều tra và trên một hạng<br /> mục sử dụng<br /> <br /> 2<br /> 1<br /> 3<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> 2<br /> <br /> 5<br /> 2<br /> <br /> 1<br /> 2<br /> <br /> Gi i trí<br /> Ch c năng săn b n<br /> D ng c<br /> Hạng mục sử dụng<br /> <br /> Đan lát/Dây bu c<br /> Trang trí trong nhà<br /> <br /> Loài cây g<br /> <br /> Bán l y ti n m t<br /> <br /> Loài cây phi g<br /> <br /> Các s d ng khác<br /> <br /> Loài đa d ng<br /> <br /> Xây d ng nh<br /> Thu c ch a b nh<br /> Xây d ng n ng<br /> Th c ăn cho ngư i<br /> <br /> Th c ăn cho gia súc<br /> C iđ t<br /> 0<br /> <br /> 10<br /> <br /> 20<br /> <br /> 30<br /> <br /> 40<br /> <br /> 50<br /> <br /> 60<br /> <br /> 70<br /> <br /> 80<br /> <br /> 90<br /> <br /> 100<br /> <br /> 110<br /> <br /> 120<br /> <br /> 130<br /> <br /> Tổng số loài<br /> <br /> Biểu đồ (hình) 20.  Hạng mục sử dụng của các loài thực vật hữu ích đối với người<br /> dân ở Khe Trăn<br /> *Bao gồm cây con, cây non, cây một lá mầm hoặc cây bụi của các loài thân gỗ và phi gỗ<br /> <br />