Chương 3 : Đa dạng sinh học và bảo tồn đa dạng sinh học ở Việt Nam

Chia sẻ: Trinh Van Hoang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:24

Thêm vào BST

Báo xấu

454
lượt xem 135
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 3: Đa Dạng Sinh Học Và Bảo Tồn ĐDSH ở Việt Nam Mục đích: cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản về đa dạng sinh học ở việt nam và có thái độ cần thiết trước thực trạng suy thoái đa dạng sinh học góp phần nâng cao nhận thức và tham gia tích cực vào hoạt động bảo tồn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chương 3 : Đa dạng sinh học và bảo tồn đa dạng sinh học ở Việt Nam

Ch−¬ng 3: §a D¹ng Sinh Häc Vμ B¶o Tån §DSH ë ViÖt Nam Môc ®Ých: cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ®a d¹ng sinh häc ë viÖt nam vμ cã th¸i ®é cÇn thiÕt tr−íc thùc tr¹ng suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc gãp phÇn n©ng cao nhËn thøc vμ tham gia tÝch cùc vμo ho¹t ®éng b¶o tån. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: +Gi¶i thÝch ®−îc cë së t¹o nªn §DSH ë ViÖt Nam vμ m« t¶ ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm §DSH ë ViÖt Nam . +Ph©n tÝch ®−îc thùc tr¹ng vμ nguyªn nh©n g©y suy tho¸i §DSH ë ViÖt Nam. +Tr×nh bμy ®−îc c¬ së luËt ph¸p, ho¹t ®éng vμ ®Þnh h−íng trong b¶o tån §DSH ë ViÖt Nam. Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian Bμi 7: Giíi Gi¶i thÝch ®−îc - C¬ së t¹o nªn + Tr×nh bμy + Tμi liÖu ph¸t tay 5 tiÕt thiÖu §DSH c¬ së t¹o nªn §DSH ë ViÖt Nam + OHP ë ViÖt Nam §DSH ë ViÖt + B¶n ®å Nam M« t¶ ®−îc ¸c - Møc ®é §DSH ë + Tr×nh bμy + Tμi liÖu ph¸t tay ®Æc ®iÓm §DSH ViÖt Nam + Phillip + OHP ë ViÖt Nam - TÝnh ®a d¹ng trong + Slides, b¶n ®å c¸c vïng ®Þa lý sinh + ThÎ mμu, A0, vËt ViÖt Nam b¶ng ghim/lËt Bμi 8: Suy Ph©n tÝch ®−îc - Thùc tr¹ng suy tho¸i + Tr×nh bμy + Tμi liÖu ph¸t tay 4 tiÕt tho¸i §DSH thùc tr¹ng suy §DSH ë ViÖt Nam + §éng n·o + OHP ë ViÖt Nam tho¸i §DSH + Xem h×nh + Slides, b¨ng ¶nh video (nÕu cã) Gi¶i thÝch ®−îc - Nguyªn nh©n g©y - Th¶o luËn + ThÎ mμu , A0 nguyªn nh©n suy tho¸i §DSH ë nhãm + OHP suy tho¸i ViÖt Nam + Tr×nh bμy + Slides, b¨ng + Xem h×nh video ¶nh Bμi 9: B¶o Tr×nh bμy ®−îc - LuËt ph¸p ViÖt Nam + Tr×nh bμy + OHP 4 tiÕt tån §DSH ë c¬ së luËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån + Th¶o luËn + ThÎ mμu, b¶ng ViÖt Nam liªn quan, ho¹t §DSH + Xem h×nh + Slides, h×nh ®éng vμ ®Þnh - Ho¹t ®éng b¶o tån ¶nh ¶nh, b¨ng video h−íng trong b¶o §DSH tån §DSH - §Þnh h−íng trong b¶o tån §DSH Bμi 7: Giíi thiÖu vÒ ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam Môc tiªu: KÕt thóc bμi häc sinh viªn cã kh¶ n¨ng: + Gi¶i thÝch ®−îc c¬ së ®Ó t¹o nªn ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam + M« t¶ ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam 1. C¬ së t¹o nªn ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam ViÖt Nam ®−îc coi lμ mét trong nh÷ng trung t©m ®a d¹ng sinh häc cña vïng §«ng Nam ¸. Tõ kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ khoa häc c¬ b¶n trªn l·nh thæ ViÖt Nam, nhiÒu nhμ khoa häc trong vμ ngoμi n−íc ®Òu nhËn ®Þnh r»ng ViÖt Nam lμ mét trong 10 quèc gia ë Ch©u ¸ vμ mét trong 16 quèc gia trªn thÕ giíi cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao do cã sù kÕt hîp cña nhiÒu yÕu tè. ViÖt Nam lμ mét trong nh÷ng quèc gia n»m ë phÇn ®«ng b¸n ®¶o §«ng D−¬ng, thuéc trung t©m 32 cña khu vùc §«ng Nam ¸ víi tæng diÖn tÝch phÇn ®Êt liÒn lμ 330.541km2, kÐo dμi 15 vÜ ®é tõ B¾c
xuèng Nam (tõ vÜ tuyÕn 8030’ - 23022’ ®é vÜ B¾c) vμ tr¶i réng trªn 7 kinh tuyÕn (tõ 102010’ - 109021’ ®é kinh §«ng). PhÝa B¾c gi¸p Trung Hoa, T©y gi¸p Lμo vμ Campuchia, §«ng Nam lμ biÓn §«ng, bê biÓn ViÖt Nam dμi 3.260km. Bªn c¹nh c¸c loμi ®Æc h÷u mang tÝnh b¶n ®Þa cßn cã nhiÒu loμi thuéc c¸c trung t©m l©n cËn di c− sang. C¸c hÖ sinh th¸i ë ViÖt Nam ®−îc tiÕp nhËn 3 luång di c− chÝnh: + Luång tõ Nam Trung Quèc + Luång tõ d·y nói Himalaya - Mianma + Luång tõ Indonesia - Malaysia §Þa h×nh ViÖt Nam kh¸ ®a d¹ng, trong ®ã ba phÇn t− diÖn tÝch lμ ®åi nói vμ cao nguyªn. Khèi nói cao nhÊt lμ d·y Hoμng Liªn S¬n, ph©n chia B¾c bé lμm hai phÇn T©y B¾c vμ §«ng B¾c cã ®iÒu kiÖn sinh th¸i kh¸c biÖt nhau, tiÕp ®Õn lμ d·y Tr−êng S¬n kÐo dμi ch¹y suèt tõ Trung Bé ®Õn vïng cùc nam, tiÕp nèi víi ®ång b»ng Nam Bé. Vïng B¾c Bé, khu vùc nói §«ng B¾c h×nh vßng cung ch¹y theo h−íng §«ng B¾c - T©y Nam, ®é cao trung b×nh 1000m, chØ ë ®Çu nguån c¸c con s«ng L«, Ch¶y, G©m míi cã nh÷ng ®Ønh nói cao nhÊt n−íc, ®é cao trung b×nh 2000m, cao nhÊt lμ ®Ønh PhanXi P¨ng, thuéc d·y nói Hoμng Liªn S¬n, cao 3.143m, h−íng nói chñ yÕu lμ T©y B¾c - §«ng Nam, gièng nh− m¸i nhμ khæng lå dèc xuèng phÝa ®ång b»ng s«ng Hång. Vïng nói B¾c Bé vμ Trung Bé cã nhiÒu d·y nói ®¸ v«i víi nhiÒu hang ®éng. Kho¶ng gi÷a d·y Tr−êng S¬n lμ vïng nói trung b×nh, cã ®é cao tõ 800 - 1000m. Vïng cao nguyªn trung phÇn cã nhiÒu cao nguyªn ®Êt ®á bazan. LiÒn kÒ víi cao nguyªn trung phÇn lμ vïng ®åi ®Êt x¸m §«ng Nam Bé. Gê nói phÝa ®«ng cña hÖ cao nguyªn rÊt phøc t¹p vÒ ®Þa h×nh vμ dèc ®øng vÒ phÝa biÓn. Mét phÇn t− diÖn tÝch cßn l¹i lμ ®ång b»ng víi hai ®ång b»ng ch©u thæ réng lín ®ã lμ ®ång b»ng B¾c Bé (s«ng Hång) vμ Nam Bé (s«ng Cöu Long), ë gi÷a lμ d¶i hÑp cña c¸c ®ång b»ng vïng duyªn h¶i miÒn Trung. HÖ thèng s«ng ngßi ViÖt Nam dμy ®Æc, chØ tÝnh nh÷ng con s«ng dμi trªn 10km ®· cã trªn 2.500 s«ng. Trung b×nh cø c¸ch 20km l¹i cã mét con s«ng ch¶y ra biÓn. Hai con s«ng lín lμ s«ng Hång vμ s«ng Mª K«ng. HÇu hÕt c¸c con s«ng ®æ ra biÓn, mét vμi con s«ng ë ph¸i B¾c ®æ vÒ phÝa Trung Quèc (s«ng Na R×, Kú Cïng) vμ mét sè s«ng ë cao nguyªn miÒn Trung ®æ ra phÝa T©y vμo l−u vùc s«ng Mª K«ng. PhÇn lín c¸c con s«ng ®Òu dèc m¹nh, ch¶y xiÕt. L−îng m−a trung b×nh 1.700 - 1.800mm/n¨m, khu vùc miÒn nói cã n¬i trªn 3.000mm nh−ng mét sè n¬i l−îng m−a chØ 500mm. §é Èm kh«ng khÝ t−¬ng ®èi lín, kho¶ng 80%. Sè ngμy m−a nhiÒu, trung b×nh trªn 100 ngμy/n¨m, cã n¬i trªn 150 ngμy/n¨m. Do ¶nh h−ëng cña chÕ ®é giã mïa nªn l−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu, h×nh thμnh 2 mïa: mïa kh« vμ mïa m−a. Mïa m−a kÐo dμi 6 -7 th¸ng/n¨m, l−îng m−a mïa nμy chiÕm 80 - 85% l−îng m−a c¶ n¨m. MÆc dï n»m trong vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi, song v× vÞ trÝ ®Þa lý kÐo dμi 15 ®é tõ B¾c xuèng Nam, l¹i ¶nh h−ëng cña ®é cao, ®Þa h×nh phøc t¹p nªn khÝ hËu kh«ng ®ång nhÊt trong c¶ n−íc. NhiÖt ®é trung b×nh hμng n¨m t¨ng dÇn tõ B¾c xuèng Nam vμ cμng lªn cao th× nhiÖt ®é cμng gi¶m. §Æc ®iÓm næi vËt cña khÝ hËu ViÖt Nam lμ nãng Èm vμ m−a nhiÒu theo mïa. VÞ trÝ ®Þa lý, ®Þa h×nh vμ chÕ ®é giã mïa ®· t¹o cho thêi tiÕt ë tõng vïng rÊt kh¸c nhau. MiÒn b¾c cã mïa hÌ nãng Èm, l−îng m−a lín, mïa ®«ng Ýt m−a vμ rÊt l¹nh do chÞu ¶nh h−ëng cña giã mïa §«ng B¾c, mïa xu©n cã m−a phïn. MiÒn Trung cã mïa ®«ng ng¾n vμ Ýt l¹nh h¬n MiÒn B¾c, m−a tËp trung vμo nh÷ng th¸ng cuèi n¨m, mïa hÌ chÞu ¶nh h−ëng cña giã mïa T©y Nam rÊt nãng vμ kh«. MiÒn Nam nãng quanh n¨m, cã hai mïa m−a vμ kh« râ rÖt. Tãm l¹i: ®Æc ®iÓm vÒ vÞ trÝ ®Þa lý, ®Þa h×nh, khÝ hËu, ®Êt ®ai vμ c¸c nh©n tè sinh th¸i kh¸c ®· h×nh thμnh nªn c¸c hÖ sinh th¸i ®a d¹ng. Mçi mét hÖ sinh th¸i mang ®Æc thï riªng, tÊt c¶ t¹o nªn nguån tμi nguyªn sinh vËt phong phó, ®a d¹ng vμ rÊt ®éc ®¸o. ViÖt Nam ®−îc thiªn nhiªn −u ®·i vÒ nguån tμi nguyªn sinh vËt rÊt phong phó vμ ®−îc thÕ giíi c«ng nhËn lμ mét trong nh÷ng trung t©m ®a d¹ng sinh häc cña vïng §«ng Nam ¸. 2. Møc ®é ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam 2.1. §a d¹ng di truyÒn 33
BiÕn dÞ di truyÒn tån t¹i trong tÊt c¶ c¸c loμi sinh vËt, trong c¸c quÇn thÓ cã sù ng¨n c¸ch ®Þa lý vμ ë c¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ nh−ng cã thÓ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. §a d¹ng di truyÒn quan träng vμ cÇn thiÕt ®èi víi bÊt kú mét loμi sinh vËt nμo, nã cho phÐp c¸c loμi thÝch øng ®−îc víi sù thay ®æi cña m«i tr−êng. HiÖn nay ë ViÖt Nam ®a d¹ng loμi vμ ®a d¹ng hÖ sinh th¸i ®· b−íc ®Çu ®−îc x¸c ®Þnh nh−ng ®a d¹ng di truyÒn (gen) ch−a thÓ ®Þnh l−îng ®−îc. Tuy nhiªn cã thÓ kÓ ra ®©y mét sè vÝ dô minh ho¹ minh chøng cho tÝnh ®a d¹ng di truyÒn cña sinh vËt ë ViÖt Nam. - Th«ng ba l¸ (Pinus kesiya) lμ loμi c©y b¶n ®Þa cña ViÖt Nam, cã ph©n bè t¹i nhiÒu ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau nh− Hμ Giang, Lai Ch©u, T©y Nguyªn. Rõng ®Æc dông Th−îng §a Nhim (nay lμ khu b¶o tån Bidoup) míi chØ cã kh¶ n¨ng l−u gi÷ c¸c nguån gen cña loμi t¹i L©m §ång, cßn c¸c nguån gen cña loμi t¹i c¸c vïng kh¸c cña T©y Nguyªn, Lai Ch©u, Hμ Giang hiÖn ch−a ®−îc quan t©m b¶o vÖ. Riªng t¹i L©m §ång. Th«ng ba l¸ cã ph©n bè kÐo dμi suèt tõ ®é cao 900 - 2000m, v× vËy viÖc b¶o vÖ mäi d¹ng biÕn dÞ di truyÒn theo ®é cao còng cÇn ®−îc quan t©m. - Lim xanh (Erythrophloeum fordii) lμ loμi c©y hä ®Ëu næi tiÕng tõ nhiÒu n¨m tr−íc ®©y, cã ph©n bè tù nhiªn t¹i nhiÒu tØnh phÝa B¾c ViÖt Nam, tËp trung chÝnh ë c¸c tØnh Qu¶ng Ninh, B¾c Ninh, B¾c Giang, L¹ng Giang, Phó Thä, VÜnh Phóc, Hμ T©y, Hoμ B×nh, Thanh Ho¸, NghÖ An, Hμ TÜnh, Qu¶ng B×nh vμ mét quÇn thô lim xanh n÷a còng ®· ®−îc t×m thÊy ë §«ng Giang (B×nh ThuËn). - Nh÷ng loμi quý hiÕm, ph©n bè hÑp th−êng ®¬n ®iÒu vÒ gen so víi nh÷ng loμi phæ biÕn, ph©n bè réng vμ hËu qu¶ lμ nh÷ng loμi nμy th−êng rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng vμ dÔ bÞ tuyÖt chñng. T¹i ViÖt Nam mét sè loμi c©y rõng cã ph©n bè hÑp, ®ang n»m trong t×nh tr¹ng ®e do¹ vÉn cã ph©n bè ë mét sè ®Þa ph−¬ng nh−: Thuû tïng (Glyptostrobus pensilis), th«ng hai l¸ dÑt (Ducampopinus krempfii), th«ng 5 l¸ §μ L¹t (Pinus dalatensis), sÕn mËt (Madhuca pasquieri); B¸ch xanh (Calocedrus macrolepis), P¬ mu (Fokienia hodginsii) ph©n bè r¶i r¸c ë ®é cao tõ 900 - 2500m, Hång Tïng (Dacrydium pierrei) ph©n bè ë V−ên quèc gia B¹ch M· (Thõa Thiªn HuÕ) ë ®é cao 1000 - 1450m, ë vïng Bidoup (L©m §ång) ë ®é cao >1500m, TrÇm h−¬ng (Aquilaria crassna), Th«ng ®á (Taxus chinensis), Kim giao (Podocarpus fleuryi), mét sè loμi tre tróc ( luång, tróc sμo, tróc cÇn c©u, tróc v«ng, tróc ho¸ long) 2.2. §a d¹ng loμi ë ViÖt Nam §a d¹ng loμi cã tÇm quan träng ®Æc biÖt v× nã t¹o cho c¸c quÇn x· sinh vËt kh¶ n¨ng ph¶n øng vμ thÝch nghi tèt h¬n ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. Sù ®a d¹ng vÒ loμi ®−îc biÓu hiÖn b»ng tèng sè loμi cã trong c¸c nhãm ®¬n vÞ ph©n lo¹i. TÝnh chÊt ®a d¹ng sinh häc ®−îc thÓ hiÖn bëi cÊu tróc quÇn thÓ cña c¸c loμi. B¶ng 5: §a d¹ng thμnh phÇn loμi ë ViÖt Nam so víi thÕ giíi Nhãm ®éng thùc vËt Sè loμi ë ViÖt Nam Sè loμi trªn thÕ giíi Tû lÖ (%) 1. Thùc vËt (a) + NÊm 600 70.000 0,8 + T¶o 1.000 26.900 3,7 + Thùc vËt bËc cao 11.080 302.750 3,6 2. §éng vËt (b) + C«n trïng 5.000 751.000 0,7 + C¸ 3.109 19.056 16,3 + Õch nh¸i 82 4.184 1,9 + Bß s¸t 258 6.300 4,1 + Chim 828 9.040 9,2 + Thó 276 4.629 5,9 (Nguån: (a) Wilson, 1988; NguyÔn NghÜa Th×n, 1999; (b): Mai §×nh Yªn, 1995; NguyÔn V¨n S¸ng, Hå Thu Cóc, 1995; Vâ Quý, NguyÔn Cö, 1995; §Æng Huy Huúnh vμ nnk, 1994. (trong bμi gi¶ng " b¶o tån ®a d¹ng sinh häc" ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH, 2002). 2.2.1. §a d¹ng loμi thùc vËt MÆc dï bÞ nh÷ng tæn thÊt nghiªm träng vÒ diÖn tÝch rõng trong mét thêi gian do chiÕn tranh kÐo dμi nh−ng hÖ thùc vËt ViÖt Nam vÉn cßn phong phó vÒ thμnh phÇn loμi. Tuy34
®Õn nay ch−a cã mét tμi liÖu nμo thèng kª m« t¶ mét c¸ch chi tiÕt thμnh phÇn loμi thùc vËt nh−ng theo sè liÖu trong phÇn ®Þa lý thùc vËt ViÖt Nam cña NguyÔn NghÜa Th×n (1999) th× hÖ thùc vËt ViÖt Nam ®· thèng kª ®−îc 11.428 chi vμ 395 hä thùc vËt bËc cao, 600 loμi nÊm, 1000 loμi t¶o. Nh− vËy sè loμi thùc vËt ®· biÕt hiÖn nay ë ViÖt Nam lμ 12.680 loμi. B¶ng 6: Thμnh phÇn loμi trong c¸c ngμnh thùc vËt ë ViÖt Nam Sè l−îng STT Ngμnh thùc vËt bËc cao Hä Chi Loμi 1 Rªu (Bryophyta) 60 182 793 2 L¸ Th«ng (Psilotophyta) 1 1 2 3 Th«ng ®¸ (Lycopodiophyta) 2 4 56 4 Cá th¸p bót (Equisetophyta) 2 2 3 5 D−¬ng xØ (Polypodiophyta) 26 170 713 6 H¹t trÇn (Gymnospermae) 8 23 51 7 H¹t kÝn (Angiospermae) 296 2.046 9.462 Tæng céng 395 2428 11080 Nguån: NguyÔn NghÜa Th×n, 1999 C¸c nhμ ph©n lo¹i häc thùc vËt dù ®o¸n r»ng nÕu ®iÒu tra tØ mØ th× thμnh phÇn loμi thùc vËt ViÖt Nam cã thÓ lªn tíi 15.000 loμi (NguyÔn NghÜa Th×n, 1999). Møc ®é ®a d¹ng loμi cña hÖ thùc vËt ViÖt Nam cßn thÓ hiÖn qua c¸c hä giμu loμi nhÊt (trªn 100 loμi). NhiÒu hä cã Ýt loμi nh−ng giμu vÒ sè l−îng c¸ thÓ biÓu thÞ møc ®é tËp trung cña mçi loμi. §ã lμ nh÷ng hä gi÷ vai trß quan träng trong thμnh phÇn loμi c©y cña c¸c th¶m thùc vËt nh− hä DÇu (Dipterocarpaceae), hä Xoan (Meliaceae), hä Bå hßn (Sapindaceae) TÝnh ®a d¹ng sinh häc cña thùc vËt nhiÖt ®íi ViÖt Nam cßn thÓ hiÖn ë sù phong phó vÒ c¸c loμi d©y leo vμ thùc vËt nöa phô sinh (kho¶ng 750 loμi, thùc vËt phô sinh (kho¶ng 600 loμi), thùc vËt ký sinh (kho¶ng 50 loμi). B¶ng 7: C¸c hä giμu loμi nhÊt cña hÖ thùc vËt ViÖt Nam Hä thùc vËt STT Tªn ViÖt Nam Tªn khoa häc Sè loμi 1 Lan Orchidaceae 800 2 §Ëu Fabaceae 557 3 Hä phô lóa Gramineae 467 4 ThÇu dÇu Euphorbiaceae 425 5 Hoμ th¶o Poaceae 400 6 Cμ phª Rubiaceae 400 7 Cãi Cyperaceae 304 8 Cóc Asteraceae 291 9 Long n·o Lauraceae 246 10 DÎ Fagaceae 211 11 ¤ r« Acanthaceae 177 12 Na Annonaceae 173 13 Tróc ®μo Apocynaceae 171 14 Hoa m«i Lamiaceaae 144 15 D©u t»m Moraceae 140 16 Mâm sãi Scrophulariaceae 131 17 TÕch Verbenaceae 120 18 D−¬ng xØ Polypodiaceae 113 19 §inh L¨ng Araliaceae 110 20 Sim Myrtaceae 107 21 Cam Rutaceae 100 35
22 Hoa Hång Rosaceae 100 Nguån: NguyÔn NghÜa Th×n, 1999. Bªn c¹nh ®ã, hÖ thùc vËt ViÖt Nam cßn cã møc ®é ®Æc h÷u cao. Tuy hÖ thùc vËt ViÖt Nam kh«ng cã c¸c hä ®Æc h÷u nh−ng cã kho¶ng 3% sè chi vμ 27,5% sè loμi ®Æc h÷u. C¸c loμi vμ chi ®Æc h÷u ph©n bè chñ yÕu ë c¸c vïng cã hÖ sinh th¸i ®éc ®¸o nh− : Khu vùc nói cao Hoμng Liªn S¬n, Phan Xi P¨ng ë miÒn B¾c, khu vùc nói cao Ngäc Linh (Kon Tum) ë miÒn Trung, Cao nguyªn - vïng Ch− Yang Sin vμ d·y Bi Doup (L©m §ång) ë phÝa nam vμ khu vùc rõng Èm nói thÊp ë phÇn B¾c Trung bé (§Æng Huy Huúnh, 1998) ChØ tÝnh riªng mét cïng ë phÝa t©y Qu¶ng Nam, trong n¨m 1997 ®· ph¸t hiÖn thªm c¸c loμi thùc vËt míi nh−: Chß chØ lμo (Parashorea buchananii), NghiÕn Qu¶ng Nam (Burretiodendron sp), Nøa lãng dμi (Cephalostachyum sp), Tre qu¶ thÞt (Dinochloa maclellandii), Giang ®Æc (Melocalamus sp). NhiÒu loμi ®Æc h÷u ®Þa ph−¬ng chØ gÆp trong mét vïng hÑp víi sè l−îng c¸c c¸ thÓ Ýt nh−: Th«ng 5 l¸ §μ L¹t (Pinus dalatensis), th«ng 2 l¸ dÑt (Ducampopinus krempfii), Thuû tïng (Glyptotrobus pensilis), M¾c niÔng (Ebehardtis tonkinensis), Chß ®·i (Amorasia tonkiensis) Thùc vËt rõng n−íc ta cßn nhiÒu loμi cã gi¸ trÞ cao nh− Gç ®á (Afzelia xylocarpa), Gô mËt (Sindora cochinchinensis), Hoμng ®μn (Cupressus turulosa), P¬ mu (Fokienia hodginsii), Hoμng liªn ch©n gμ (Coptis chinensis), Ba kÝch (Morinda officinalis). 2.2.2 §a d¹ng loμi ®éng vËt HÖ ®éng vËt ViÖt Nam còng hÕt søc phong phó vμ ®a d¹ng. MÆc dï cho ®Õn nay ch−a cã mét tμi liÖu nμo thèng kª ®Çy ®ñ sè loμi trong c¸c líp ®éng vËt cña khu hÖ ®éng vËt ViÖt Nam, song trªn c¬ së c¸c th«ng b¸o vÒ thμnh phÇn c¸c nhãm ph©n loμi cña mét sè t¸c gi¶ cã thÓ ghi nhËn thμnh phÇn cña c¸c nhãm ph©n lo¹i ®éng vËt ë ViÖt Nam nh− sau: B¶ng 8: Thμnh phÇn loμi ë c¸c nhãm cña hÖ ®éng vËt ViÖt Nam Nhãm ph©n lo¹i Hä Loμi (a) C«n trïng 121 5.000 C¸ (b) 3.109 Õch nh¸i (c) 8 82 (c) Bß s¸t 21 258 (d) Chim 81 1.026 C¶ ph©n loμi (e) Thó 39 276 Nguån: (a): Mai Quý vμ nnk; (b): Mai §×nh Yªn, 1995; (c): NguyÔn V¨n S¸ng, Hå Thu Cóc, 199 (d); Vâ Quý - NguyÔn Cö, 1995; (e): §Æng Huy Huúnh vμ nnk, 1994 Ngoμi nh÷ng nhãm ®−îc thèng kª ë trªn cßn cã hμng ngμn loμi ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng kh¸c. §iÒu ch¾c ch¾n r»ng sè l−îng loμi thèng kª trong b¶ng 8 lμ ch−a ph¶n ¸nh hÕt tÝnh ®a d¹ng cña khu hÖ ®éng vËt ViÖt Nam. V× sau gÇn 60 n¨m kÓ tõ khi ph¸t hiÖn loμi Bß x¸m (Bos sauveli) n¨m 1937, c¸c nhμ ®éng vËt häc nghÜ r»ng ®ã lμ loμi thó lín cuèi cïng ph¸t hiÖn trªn thÕ giíi, th× trong 5 n¨m gÇn ®©y (1992 - 1997) c¸c nhμ khoa häc ViÖt Nam cïng phèi hîp víi Quü ®éng vËt hoang d· quèc tÕ ph¸t hiÖn thªm 3 loμi thó lín vμ 2 loμi thó nhá n÷a lμ Sao la (Pseudoryx nghetinhensis), Mang lín (Megamutiacus vuquangensis) t¹i Hμ TÜnh vμ NghÖ An, Mang Tr−êng S¬n (Canninmuntiacus truongsonensis), Bß sõng xo¾n (Pseunovibos spiralis) vμ cÇy T©y Nguyªn cïng mét sè loμi c¸ ë khu vùc s«ng lam. NÕu kÓ c¶ c¸c loμi ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng (c«n trïng, ký sinh trïng) th× trong thêi gian trªn, c¸c nhμ khoa häc trong vμ ngoμi n−íc ®· ph¸t hiÖn thªm hμng tr¨m loμi míi cho khoa häc. n¨m 2007 ph¸t hiªn thªm 1 loμi r¾n, 1 loμi th»n l»n, 2 loμi Õch nh¸i, ®©y ®Òu lμ nh÷ng loμi ®Æc h÷u cña VN. N¨m 2008 ph¸t hiÖn thªm 1 loμi r¾n. Còng gièng nh− thùc vËt, giíi ®éng vËt ViÖt Nam cã nhiÒu loμi vμ ph©n loμi ®Æc h÷u, trong sè loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë c¹n ®· biÕt th× cã h¬n 100 loμi vμ ph©n loμi chim, 78 loμi vμ ph©n loμi thó, 33 loμi bß s¸t, 21 loμi Õch nh¸i vμ 35 loμi c¸ n−íc ngät lμ ®Æc h÷u (§Æng Huy Huúnh vμ nnk, 1994). T−¬ng tù trong vïng phô §«ng D−¬ng cã 21 loμi Linh tr−ëng th× ViÖt Nam cã 15 loμi trong ®ã cã 7 loμi vμ ph©n loμi ®Æc h÷u; cã 49 loμi chim ®Æc h÷u trong vïng phô nμy th× ViÖt Nam cã36 33 loμi, trong ®ã cã 11 loμi lμ ®Æc h÷u cña ViÖt Nam, so s¸nh víi MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, M·
Lai, H¶i Nam, mçi n¬i chØ cã 2 loμi, Lμo 1 loμi vμ Campuchia kh«ng cã loμi ®Æc h÷u. C¸c trung t©m ph©n bè cña c¸c loμi chim vμ thùc vËt b¶n ®Þa th−êng tËp trung chñ yÕu ë vïng nói cao, däc theo d·y nói Hoμng Liªn S¬n, d¶i Tr−êng S¬n vμ cao nguyªn ë T©y Nguyªn. Theo HiÖp héi quèc tÕ b¶o vÖ chim (ICBP), 1992 th× ViÖt Nam cã 3 khu vùc chim ®Æc h÷u trong tæng sè 221 khu vùc ®Æc h÷u trªn toμn thÕ giíi. NhiÒu loμi vμ ph©n loμi lμ ®Æc h÷u hÑp nh− Voäc mòi hÕch (Rhinopithecus avunculus), Voäc ®Çu tr¾ng (Trachypithecus francoisi poliocephalus), Voäc g¸y tr¾ng (Trachypithecus francoisi hatinhensis), gμ l«i lam mμo ®en (Lophura edwarsi), gμ l«i lam ®u«i tr¾ng (Lopphura hatinhensis), gμ l«i lam mμo tr¾ng (Lophura imperialis). NhiÒu loμi kh¸c cã gi¸ trÞ b¶o tån kh«ng chØ trong n−íc mμ c¶ trªn thÕ giíi nh− Voi (Elephas maximus), Tª gi¸c 1 sõng (Rhinoceros sondaicus), Bß x¸m (Bos sauveli), Bß rõng (Bos javanicus), Bß tãt (Bos gaurus), Tr©u rõng (Bubalus bubalis), Hæ (Panthera tigris), b¸o hoa mai (Panthera pardus), nai cμ t«ng (Cervus eldi), Chμ v¸ (Pygathryx nemaeus), SÕu cæ trôi (Grus antigon), Cß qu¾m c¸nh xanh (Pseudibis davisoni), c¸ sÊu n−íc ngät (Crocodylus siamensis) 2.3. §a d¹ng hÖ sinh th¸i Víi ®Æc ®iÓm ®Þa lý, tÝnh ®a d¹ng vÒ ®Þa h×nh, khÝ hËu ph©n ho¸ phøc t¹p ®· t¹o ra c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau ë ViÖt Nam nh−: hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn, vïng c¸t ven biÓn, h¶i ®¶o, trung du rõng Èm th−êng xanh, rõng nöa rông l¸, Mçi mét hÖ sinh th¸i mang ®Æc thï riªng, thÓ hiÖn bëi c¸c yÕu tè m«i tr−êng sinh th¸i quyÕt ®Þnh ®Õn sù h×nh thμnh ®a d¹ng sinh häc. ChØ tÝnh riªng c¸c hÖ sinh th¸i rõng còng rÊt phong phó vμ ®a d¹ng. Th¸i V¨n Trõng (1978) ®· ph©n th¶m thùc vËt rõng ViÖt Nam thμnh 14 kiÓu (quan ®iÓm hÖ sinh th¸i): 1. Rõng kÝn th−êng xanh m−a Èm nhiÖt ®íi 2. Rõng kÝm nöa rông l¸ Èm nhiÖt ®íi 3. Rõng kÝn rông l¸ h¬i Èm nhiÖt ®íi 4. Rõng kÝn l¸ cøng h¬i Èm nhiÖt ®íi 5. Rõng th−a c©y l¸ réng h¬i kh« nhiÖt ®íi 6. Rõng th−a c©y l¸ kim h¬i kh« nhiÖt ®íi 7. Tr¶ng c©y to, c©y bôi, cá cao kh« nhiÖt ®íi 8. Tru«ng bôi c©y gai h¹n nhiÖt ®íi 9. Rõng kÝn th−êng xanh m−a Èm ¸ nhiÖt ®íi nói thÊp 10. Rõng kÝn hçn hîp c©y l¸ réng, l¸ kim, Èm ¸ nhiÖt ®íi nói thÊp. 11. Rõng th−a c©y l¸ kim m−a Èm «n ®íi 12. Rõng th−a c©y l¸ kim h¬i kh« ¸ nhiÖt ®íi nói thÊp 13. Rõng kh« vïng cao 14. Rõng l¹nh vïng cao Lª Méng Ch©n vμ Vò V¨n Dòng (1992) ®· tãm t¾t vμ giíi thiÖu 9 kiÓu rõng chÝnh ë ViÖt Nam nh− sau: 1. KiÓu rõng kÝn l¸ réng th−êng xanh nhiÖt ®íi: cã diÖn tÝch lín, ph©n bè réng kh¾p trong c¶ n−íc ë ®é cao d−íi 700m ë miÒn B¾c vμ d−íi 1000m ë miÒn Nam. Thùc vËt rõng ë ®©y chñ yÕu lμ c¸c c©y nhiÖt ®íi, tÝnh ®a d¹ng loμi cao. Rõng cã cÊu tróc tõ 3 - 5 tÇng. HÖ ®éng vËt ë kiÓu rõng nμy còng kh¸ phong phó vÒ thμnh phÇn loμi. 2. KiÓu rõng l¸ réng nöa rông l¸ nhiÖt ®íi: ph©n bè ë ®é cao d−íi 700m ë miÒn B¾c, d−íi 1000m ë miÒn Nam. Th−êng gÆp kiÓu rõng nμy ë vïng §«ng B¾c, B¾c Trung Bé, Nam Trung Bé (T©y Nguyªn). Rõng cã cÊu tróc phøc t¹p, nhiÒu c©y cao, cã tõ 25 - 75% c¸ thÓ c©y rõng rông l¸ trong tæ thμnh loμi c©y rõng. 3. KiÓu rõng kÝn l¸ réng rông l¸ nhiÖt ®íi: h×nh thμnh ë vïng cã l−îng m−a thÊp, tõ 1200- 2500mm, mïa kh« kÐo dμi. KiÓu nμy gÆp ë n¬i nh− Hμ B¾c, S¬n La, NghÖ An, Hμ TÜnh, §¾c L¾c, §ång Nai. Rõng cã cÊu tróc 2 tÇng cã trªn 75% c©y rông l¸ trong tæ thμnh. 4. KiÓu rõng th−a c©y l¸ réng nhiÖt ®íi: hay cßn gäi lμ rõng khép, tËp trung ë T©y Nguyªn vμ mét sè tØnh §«ng Nam Bé, n¬i cã khÝ hËu kh« nãng, mét mïa kh« kÐo dμi. CÊu tróc rõng ®¬n gi¶n, c©y cao to, mËt ®é thÊp, t¸n th−a, tæ thμnh loμi c©y kh«ng phøc t¹p. HÖ ®éng vËt ë ®©y ®Æc tr−ng bëi nhiÒu loμi thó37 cã guèc lín.
5. KiÓu rõng kÝn th−êng xanh Èm ¸ nhiÖt ®íi: ph©n bè ë ®é cao trªn 700m ë miÒn B¾c vμ trªn 1000m ë miÒn Nam, n¬i cã l−îng m−a 1200 - 2500mm/n¨m, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m 15 - 200C. KiÓu rõng nμy gÆp ë Lai Ch©u, Lμo Cai, Hμ Giang, Tuyªn Quang, Kon Tum Rõng th−êng cã 2 tÇng, c©y rõng −u thÕ thuéc khu hÖ thùc vËt b¶n ®Þa ViÖt Nam. Th−êng tËp trung nhiÒu loμi ®éng vËt, thùc vËt ®Æc h÷u. 6. KiÓu rõng ngËp mÆn h×nh thμnh trªn ®Êt míi båi tô vïng ven biÓn, cöa s«ng: tËp trung ë Nam Bé vμ mét Ýt ë B¾c Bé. Rõng mét tÇng, tæ thμnh loμi c©y ®¬n gi¶n, thμnh phÇn loμi ®éng vËt nghÌo. 7. KiÓu rõng nói ®¸ v«i: gåm c¸c kiÓu phô thuéc rõng kÝn th−êng xanh vμ nöa rông l¸ ph©n bè ë vμnh ®ai nhiÖt ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi trªn ®Êt ®¸ v«i ë c¸c tØnh phÝa B¾c. Rõng ®¸ v«i réng nhÊt lμ KÎ Bμng (Qu¶ng B×nh). Rõng th−êng cã 2 tÇng, loμi c©y −u thÕ th−êng lμ NghiÕn, Trai lý, May tÌo, ¤ r«... §éng vËt th−êng ®Æc tr−ng bëi S¬n D−¬ng, H−¬u x¹, c¸c loμi linh tr−ëng. 8. KiÓu rõng l¸ kim: ph©n bè tËp trung ë T©y Nguyªn vμ mét sè tØnh miÒn B¾c n¬i cã khÝ hËu t−¬ng ®èi kh« (l−îng m−a 600 - 1200mm/n¨m), ®Êt xÊu. Rõng cã cÊu tróc 2 -3 tÇng, −u hîp chñ yÕu lμ th«ng nhùa. Th«ng ba l¸, th«ng dÇu. 9. KiÓu rõng tre nøa: ®©y lμ kiÓu ®Æc thï th−êng ®−îc h×nh thμnh trªn ®Êt rõng tù nhiªn sau khai th¸c hoÆc sau n−¬ng rÉy vμ ph©n bè trªn toμn quèc. Ngoμi ra ë ViÖt Nam cßn cã kiÓu rõng Trμm. HÖ sinh th¸i rõng ®−îc h×nh thμnh trªn ®Êt chua phÌn ngËp óng th−êng xuyªn hoÆc ®Þnh kú víi Trμm (Melaleuca leucadendron) lμ loμi c©y chñ yÕu. Lo¹i hÖ sinh th¸i nμy chØ tËp trung ë U Minh, vïng ®Êt phÌn §ång Th¸p M−êi vμ Tø Gi¸c Long Xuyªn. TÝnh ®a d¹ng hÖ sinh th¸i ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng loμi ë c¸c lo¹i c¶nh quan. B¶ng 9 nªu mét sè vÝ dô vÒ tÝnh ®a d¹ng loμi ë c¸c kiÓu sinh c¶nh rõng ViÖt Nam. B¶ng 9: §a d¹ng loμi trong mét sè sinh c¶nh ë c¸c V−ên Quèc Gia vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn ViÖt Nam D. tÝch C¸c VQG & KBTTN KiÓu sinh c¶nh Thùc vËt Thó Chim Bß s¸t Õch nh¸i (ha) KBTTN Hoμng Liªn Rõng Hçn Giao 51.800 2.000 56 150 61 26 S¬n (Sa Pa) KBTTN M−êng NhÐ Rõng Hçn Giao 182.000 308 61 270 35 27 (Lai Ch©u) KBTTN Xu©n Nha Rõng Hçn Giao 60.000 48 160 35 27 (S¬n La) VQG Ba BÓ (B¾c K¹n)Rõng th−êng xanh trªn 7.610 417 38 111 30 16 nói ®¸ v«i VQG Tam §¶o (VÜnh Rõng th−êng xanh nhiÖt 36.883 904 64 239 76 28 Phóc) ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi KBTTN Xu©n S¬n Rõng th−êng xanh nhiÖt 5.488 314 48 160 44 14 (VÜnh Phóc) ®íi KBTTN Xu©n Thuû Rõng ngËp mÆn 7.200 140 (Nam §Þnh) VQG Cóc Ph−¬ng Rõng th−êng xanh 22.000 1.944 71 319 33 16 (Ninh B×nh) VQG BÕn En Rõng th−êng xanh + 38.153 597 66 195 39 29 nöa rông l¸ KBTTN Pï M¸t (NghÖ Rõng th−êng xanh nhiÖt 93.400 986 64 137 25 15 An) ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi KBTTN Vô Quang (Hμ Rõng th−êng xanh nhiÖt 55.950 307 60 187 38 26 TÜnh) ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi KBTTN Phong Nha Rõng th−êng xanh nhiÖt 41.132 577 65 120 60 35 (Qu¶ng B×nh) ®íi + rõng trªn nói ®¸ v«i VQG B¹ch M· (Thõa Rõng th−êng xanh nhiÖt 22.031 1.406 83 233 30 21 Thiªn) ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi KBTTN S¬n Trμ Rõng th−êng xanh Èm 4.370 285 30 51 15 6 (Qu¶ng Nam) nhiÖt ®íi 38
KBTTN Ch− Mom R©y Rõng th−êng xanh Èm 48.658 508 76 208 51 17 (Kon Tum) nhiÖt ®íi + nöa rông l¸ KBTTN Kon Cha Rõng th−êng xanh Èm 16.000 850 49 221 49 25 R¨ng (Gia Rai) nhiÖt ®íi VQG Yok®«n (§¨k Rõng rông l¸ + nöa 58.200 464 62 196 40 13 L¨k) rông l¸ KBTTN Nam Ca (§¨k Rõng kh« rông l¸ 56 140 34 16 L¨k) VQG C¸t Tiªn (§ång Rõng l¸ réng th−êng 73.878 1.362 62 121 22 13 Nai) xanh + nöa rông l¸ VQG Trμm Chim HÖ sinh th¸i rõng trμm 7.600 170 13 6 (§ång Th¸p) VQG C«n §¶o (Bμ RÞa Rõng th−êng xanh nhiÖt 19.998 882 28 69 39 8 - Vòng Tμu) ®íi Èm Nguån: Ph¹m NhËt - tæng hîp theo c¸c nguån t− liÖu C¸c v−ên Quèc gia vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn ViÖt Nam, 1995 ; Bæ sung thªm tõ t− liÖu c¸c V−ên Quèc gia ViÖt Nam , 2001. (sè liÖu ®−îc trÝch dÉn trong bμi gi¶ng " b¶o tån ®a d¹ng sinh häc" ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH, 2002) 3. TÝnh ®a d¹ng trong c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖt Nam 3.1. C¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh häc ë c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ®Òu dùa vμo 7 yÕu tè sau: 1. YÕu tè ®Þa h×nh 2. YÕu tè khÝ hËu 3. YÕu tè ph©n bè ®Þa lý 4. TÝnh thÝch nghi cña ®¬n vÞ loμi 5. Sù ph©n bè cña c¸c th¶m thùc vËt 6. Sù ph©n bè cña c¸c nhãm hoÆc líp ®éng vËt 7. Sù kh¸c nhau vÒ tæ hîp loμi vμ c¸c giíi h¹n ph©n bè cña c¸c loμi chØ thÞ Trong ®ã, yÕu tè thø b¶y ®−îc coi lμ yÕu tè c¬ b¶n nhÊt ®èi víi viÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt. ViÖt Nam còng ®−îc coi lμ mét trong nh÷ng n−íc cã sù ®a d¹ng cao vÒ vïng ®Þa lý sinh häc. C¨n cø vμo c¸c yÕu tè trªn c¸c nhμ sinh vËt ViÖt Nam (Th¸i V¨n Trõng, §μo V¨n TiÕn, Vâ Quý, §Æng Ngäc Thanh, Mai §×nh Yªn, Cao V¨n Sung, §Æng Huy Huúnh. TrÇn Kiªn, Phan KÕ Léc ) ®· chia ViÖt Nam thμnh 5 vïng ®Þa lý sinh häc nh− sau: 1. Vïng ®Þa lý sinh häc §«ng B¾c 2. Vïng ®Þa lý sinh häc T©y B¾c 3. Vïng ®Þa lý sinh häc B¾c Trung Bé 4. Vïng ®Þa lý sinh häc Nam Trung Bé vμ T©y Nguyªn 5. Vïng ®Þa lý sinh häc §«ng Nam Bé Khi nghiªn cøu vÒ c¸c vïng ®Þa lý sinh häc ViÖt Nam n¨m 1995, TiÕn sÜ John Mackinnon ®· chia vïng l·nh thæ ®Êt liÒn cña n−íc ta thμnh c¸c ®¬n vÞ sinh häc nhá h¬n bao gåm: 10 vïng ®Þa lý sinh häc 1. Vïng ®Þa lý sinh häc §«ng B¾c 2. Vïng ®Þa lý sinh häc Hoμng Liªn S¬n 3. Vïng ®Þa lý sinh häc B¾c Trung t©m §«ng D−¬ng 4. Vïng ®Þa lý sinh häc Ch©u thæ S«ng Hång 5. Vïng ®Þa lý sinh häc Nam Trung t©m §«ng D−¬ng 6. Vïng ®Þa lý sinh häc B¾c Trung Bé 7. Vïng ®Þa lý sinh häc Nam Trung Bé 8. Vïng ®Þa lý sinh häc T©y Nguyªn 9. Vïng ®Þa lý sinh häc Cao nguyªn §μ L¹t 10. Vïng ®Þa lý sinh häc Ch©u thæ s«ng Cöu Long(Mª K«ng). Theo Mackinnon th× c¸c vËt c¶n tù nhiªn ®· t¹o nªn sù h×nh thμnh c¸c trung t©m ®a d¹ng sinh39
häc cña ViÖt Nam vμ §«ng D−¬ng. Thø nhÊt, d·y nói chÝnh Tr−êng S¬n nh− mét barie ng¨n 2 vïng rõng Èm h¬n ë miÒn §«ng vμ kh« h¬n ë miÒn T©y, n¬i thuéc vïng ®Þa lý sinh häc l−u vùc s«ng Mª K«ng. Nh÷ng nói cao ë ®©y chøa ®ùng nhiÒu loμi vμ ph©n loμi ®Æc h÷u vμ n¬i cã thÓ ®−îc ph©n chia nhá h¬n thμnh 2 ®¬n vÞ ®Þa sinh häc phô lμ Cao nguyªn §μ L¹t vμ Trung t©m T©y Nguyªn. Vïng ®ång b»ng ch©u thæ s«ng Mª K«ng vÉn cßn nh÷ng nÐt ®Æc thï vÒ ph−¬ng tiÖn sinh häc tr¶i tõ nh÷ng vïng ®åi nói ra tËn phÝa §«ng. Mét yÕu tè tù nhiªn kh¸c ®−îc xem xÐt lμ ®Ìo B¹ch M· - H¶i V©n, ®Ìo nμy chia khu hÖ nhiÖt ®íi Nam Trung Bé ra khái vïng cËn nhiÖt ®íi B¾c Trung Bé. §Ìo H¶i V©n t¹o nªn mét ®¬n vÞ khÝ hËu vμ ph¶n ¸nh qua sù ph©n bè vÒ c¸c loμi thùc vËt, vμ ®éng vËt . MiÒn B¾c ViÖt Nam cã nhiÒu ®¬n vÞ ®Þa sinh häc kh¸c nhau ®−îc ph©n c¸ch bëi c¸c con s«ng. Sù ph©n bè cña c¸c ®¹ng thó Linh tr−ëng ®Æc h÷u vμ mét sè loμi chim ®· nãi lªn tÇm quan träng cu¶ c¸c con s«ng nμy nh− ranh giíi cho c¸c loμi ®éng vËt. Cuèi cïng lμ vïng nói thuéc d·y Hoμng Liªn S¬n ë T©y B¾c ViÖt Nam, nã ®−îc coi lμ mét ®¬n vÞ ®Æc thï nèi víi d·y Hemduan Trung Quèc ®Õn phÝa §«ng d·y Himalaya. Nh÷ng d·y nói nμy cao h¬n d·y nói cßn l¹i cña ViÖt Nam vμ cã sù kh¸c biÖt vÒ thùc vËt vμ ®éng vËt. C¸c sinh c¶nh thuû vùc còng ®−îc ph©n chia thμnh mét sè ®¬n vÞ ®Þa sinh häc. Cã hai vïng phô chÝnh cña vïng §«ng D−¬ng vμ ®ã lμ: vïng phô Nam Trung Quèc bao gåm toμn bé c¸c con s«ng phÝa B¾c ViÖt Nam cho ®Õn HuÕ vμ vïng phô §«ng D−¬ng hay cßn gäi lμ vïng phô Mª K«ng bao gåm c¶ ch©u thæ Mª K«ng, bê biÓn phÝa Nam vμ c¸c con s«ng trªn cao nguyªn §¾c L¾c ch¶y xuèng s«ng Mª K«ng. C¸c s«ng ë bê biÓn phÝa Nam HuÕ cã sù hçn hîp vÒ hÖ ®éng vËt cña hai vïng phô nãi trªn. Sù ph©n chia nμy kh«ng hoμn toμn gièng víi sù ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖt Nam cña c¸c nhμ khoa häc n−íc ta mÆc dï viÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ®Òu dùa vμo sù ph©n bè kh¸c nhau cu¶ th¶m thùc vËt, c¸c loμi thùc vËt, ®éng vËt mang tÝnh chØ thÞ. Khã cã thÓ nªu lý do t¹i sao vμ c¬ së nμo ®óng v× c¸c nghiªn cøu vμ sè liÖu thu ®−îc vÒ sinh vËt ë n−íc ta cßn qu¸ nghÌo. Tuy nhiªn, nh÷ng thùc tÕ tù nhiªn còng cã thÓ gióp ta dÔ dμng nhËn thÊy sù kh¸c biÖt. VÝ dô d·y B¹ch M· - H¶i V©n lμ chiÕc barie tù nhiªn ng¨n chia sù ph©n bè cña nhiÒu loμi thùc vËt vμ ®éng vËt gi÷a hai miÒn B¾c vμ nam, ®Æc biÖt lμ c¸c loμi thó. Bß x¸m (Bos sauveli), Bß rõng, H−¬u cμ toong, khØ ®u«i dμi chØ ph©n bè trong c¸c ®¬n vÞ ®Þa lý sinh vËt phÝa Nam B¹ch M· - H¶i V©n hoÆc c¸c ph©n loμi cña loμi Voäc ®en (Trachypithecus francoisi), Voäc mòi hÕch (Rhinopithcus avunculus), KhØ mèc (Macaca assmensis) chØ ph©n bè ë phÝa B¾c B¹ch M· - H¶i V©n. Chóng ta còng cã thÓ thÊy nhiÒu loμi thùc vËt chØ ph©n bè trong c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ë phÝa B¾c B¹ch M· - H¶i V©n nh− Lim xanh (Erythropholeum fordi), Giæi bμ (Michelia baviensis), Chß nhai (Anogeissus tonkinensis), Hoμng ®μn (Dacrydium pierei) hoÆc phÝa Nam B¹ch M· - H¶i V©n nh− CÈm lai (Dalbergia oliverii), CÈm lai Bμ RÞa (Dalbergia bariensis), CÈm liªn (Pentacme siamensis), Gi¸ng h−¬ng (Pterocarpus cambodianus), Chiªu liªu (Terminlia tomentosa) Tuy nhiªn, viÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh häc chØ mang tÝnh t−¬ng ®èi bëi v× c¸c loμi sinh vËt lu«n cã kh¶ n¨ng ph¸t t¸n vμ di c−, nhÊt lμ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, khi m«i tr−êng sèng bÞ t¸c ®éng vμ cã sù thay ®æi lín, tÝnh chÊt chØ thÞ cña c¸c loμi ®«i lóc ®· trë nªn mê nh¹t. 3.2. §Æc ®iÓm c¸c vïng ®a d¹ng sinh häc trªn c¹n vμ thuû vùc Víi viÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh häc nh− ®· nªu trªn thÓ hiÖn râ tÝnh phong phó cña ®a d¹ng sinh häc trong c¸c hÖ sinh th¸i trªn c¹n vμ c¸c thuû vùc ë ViÖt Nam. C¸c nghiªn cøu còng ®· x¸c ®Þnh ë ViÖt Nam hiÖn cã 4 trung t©m ®a d¹ng sinh häc chÝnh lμ: Hoμng Liªn S¬n, B¾c Tr−êng S¬n, T©y Nguyªn vμ §«ng Nam Bé. HiÖn nay chia thμnh 6 vïng chÝnh (2008) 3.2.1. C¸c vïng ®a d¹ng sinh häc trªn c¹n 1. Vïng §«ng B¾c: Cã c¸c hÖ sinh th¸i ®a d¹ng, bao gåm nói ®¸ v«i, vïng ®åi nói thÊp vμ ®ång b»ng ven biÓn hÑp. Vïng cã nhiÒu c¶nh quan cã gi¸ trÞ di s¶n quan träng nh− VÞnh H¹ Long, ®¶o C¸t Bμ rÊt giμu vÒ ®éng thùc vËt. Duy nhÊt lμ vïng cßn t×m thÊy c¸c loμi ®éng vËt ®Æc h÷u nh− Voäc mòi hÕch (Rhinopithcus avunculus), vμ voäc ®Çu tr¾ng (Rhinopithcus francoisi poliocephalus) lμ nh÷ng loμi ®éng vËt quý hiÕm cña c¶ thÕ giíi. §é che phñ rõng ë vïng nμy tr−íc ®©y chiÕm kho¶ng 50%, nh−ng hiÖn nay bÞ gi¶m nghiªm träng. 40 2. D·y Hoμng Liªn S¬n: lμ d·y nói quan träng nhÊt cña ViÖt Nam cã ®Ønh Phan Xi P¨ng cao
nhÊt c¶ n−íc (3.140m). Vïng nμy cã nguån tμi nguyªn sinh häc ®a d¹ng, nhÊt lμ c¸c loμi th¶o d−îc cã gi¸ trÞ kinh tÕ, còng lμ vïng cã nhiÒu phong c¶nh ®Ñp. 3. Ch©u thæ S«ng Hång: lμ mét trong hai ch©u thæ lín nhÊt cña ViÖt Nam, cã hÖ sinh th¸i ®Êt ngËp n−íc ®iÓn h×nh nh− Xu©n Thuû, mét ®iÓm Ramsar (vïng ®Êt ngËp n−íc/®Êt −ít) ®Çu tiªn cña ViÖt Nam, n¬i cã sè l−îng chim di tró lín nhÊt ë ViÖt Nam. 4. T©y B¾c: mÆc dï kh«ng réng nh− c¸c khu rõng trong vïng ph©n theo c¸c ®é cao kh¸c nhau t¹o nªn hÖ sinh th¸i ®Æc tr−ng. Møc ®é ®a d¹ng sinh häc thÊp, bëi v× diÖn tÝch rõng bÞ suy gi¶m nhanh chãng. HiÖn cã 38 loμi ®éng vËt quý hiÕm vμ mét sè loμi thùc vËt ®Æc h÷u quý hiÕm. 5. B¾c Trung Bé (B¾c Tr−êng S¬n): cã ®Æc ®iÓm hÑp vμ dμi, n»m kÑp gi÷a d¶i Tr−êng S¬n vμ biÓn. Rõng giμu, ®é che phñ ë møc ®é kh¸. §Þa h×nh biÕn ®æi ®a d¹ng, ®©y lμ c¬ së gi¶i thÝch tÝnh giμu cã vÒ ®a d¹ng sinh häc cña vïng. Lμ vïng cã ®é ®a d¹ng sinh häc cao ë ViÖt Nam. Vïng cã mét sè loμi ®Æc h÷u cã nguy c¬ tuyÖt chñng, nh− gμ l«i lam mμo tr¾ng (Lophura edwardsi) vμ voäc Hμ TÜnh (Trachypithecus francoisi hatinhensis). §· ph¸t hiÖn ®−îc 4 loμi ®éng vËt cã vó míi lμ Sao la (Pseudoryx nghetinhensis), Mang Tr−êng S¬n (Caninmuntiacus truongsonensis), Mang Pï Ho¹t (Muntiacus puhoatensis) vμ Mang lín (Megamuntiacus vuquangensis) ë trong vïng. 6. Trung Trung Bé (Trung Tr−êng S¬n): lμ vïng cã ®Æc ®iÓm chuyÓn tiÕp gi÷a nói ®¸ v«i cña miÒn B¾c víi nói ®Êt ë miÒn Nam, t¹o ra c¸c ®Æc ®iÓm ®a d¹ng sinh häc ®éc ®¸o, c¬ së nhiÒu loμi ®Æc h÷u, quý hiÕm. 7. Nam Trung Bé: ®Æc tr−ng lμ vïng b¸n kh« h¹n, cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc kh«ng cao nh− c¸c vïng kh¸c. 8. T©y Nguyªn: vïng rÊt giμu vÒ ®a d¹ng sinh häc, lμ ®Þa bμn cã ®é che phñ rõng lín nhÊt ViÖt Nam (61%). §©y lμ n¬i c− tró cña nhiÒu loμi ®éng vËt cã vó lín nh− voi, hæ, b¸o, tr©u rõng, bß rõng, bß x¸m. Cã nhiÒu lo¹i thùc vËt quý cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh− s©m Ngäc Linh, th«ng n−íc, th«ng l¸ dÑt, th«ng §μ L¹t, th«ng ®á vμ c¸c loμi gç quý kh¸c. 9. §«ng Nam Bé: lμ vïng chuyÓn tiÕp gi÷a T©y Nguyªn vμ ®ång b»ng Nam Bé, cã tiÒm n¨ng ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp. Trong vïng cßn tån t¹i mét quÇn thÓ Tª gi¸c mét sõng (Rhinoceros sondaicus) víi kho¶ng 5 -7 c¸ thÓ. 10. Ch©u thæ s«ng Cöu Long: lμ ch©u thæ s«ng lín nhÊt c¶ n−íc vμ lμ vïng cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc vÒ c¸c hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn vμ ®Êt ngËp n−íc, hiÖn lμ n¬i b¶o vÖ loμi sÕu ®Çu ®á (Grus antigone) ë §«ng Nam ¸. 3.2.2. C¸c vïng ®a d¹ng sinh häc biÓn vμ ven biÓn Víi bê biÓn dμi trªn 3.200 km, hÖ sinh th¸i biÓn ViÖt Nam rÊt ®a d¹ng víi h¬n 3.000 hßn ®¶o lín nhá, gåm nh÷ng quÇn ®¶o lín nh− Hoμng Sa, Tr−êng Sa, C« T«, v.v lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i ®éc ®¸o, cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao vμ ®Æc thï. Tuy vËy, c¸c nghiªn cøu vÒ ®a d¹ng sinh häc trong c¸c hÖ sinh th¸i biÓn cßn Ýt, nªn ë ®©y chØ cung cÊp mét l−îng th«ng tin c¬ b¶n vÒ ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña mét sè vïng cã tÇm quan träng ®èi víi ®a d¹ng sinh häc. ®−îc chia thμnh 8 vïng 1. Mãng C¸i ®Õn §å S¬n: lμ vïng cã thuû triÒu chiÕm −u thÕ, cã c¸c cöa s«ng ven bê vμ nÒn trÇm tÝch bïn. 2. §å S¬n ®Õn cöa s«ng L¹ch Tr−êng: lμ vïng cã ®éng th¸i tréi vÒ dßng ch¶y s«ng vμ sãng cã bê biÓn b»ng ph¼ng cã c¸t vμ trÇm tÝch c¸t. 3. L¹ch tr−êng ®Õn Mòi Ron: cã ®éng th¸i tréi lμ c¸c dßng ch¶y s«ng vμ bê biÓn b»ng ph¼ng cã c¸t vμ trÇm tÝch c¸t. 4. Mòi Ron ®Õn mòi H¶i V©n: cã ®éng th¸i tréi lμ c¸c dßng bê vμ sãng biÓn, bê biÓn gåm c¸c ®ôn c¸t vμ sau c¸c ®ôn c¸t lμ c¸c ®Çm ph¸. 5. Mòi H¶i V©n ®Õn mòi §¹i L·nh: biÓn cã nhiÒu mòi, ch©u thæ nhá, c¸c ®Çm ph¸ vμ c¸c vÞnh nhá 6. Mòi Vòng Tμu ®Õn mòi Cμ Mau: ®éng th¸i tréi lμ c¸c dßng ch¶y s«ng, bê biÓn lμ c¸c ch©u thæ cã c¸c rõng ®−íc. TrÇm tÝch biÓn lμ c¸t vμ bïn. 7. Mòi Cμ Mau ®Õn mòi Hμ Tiªn: ®éng th¸i tréi lμ c¸c dßng ch¶y s«ng. B·i båi ven biÓn cã c¸c rõng ®−íc vμ trÇm tÝch biÓn lμ c¸t vμ bïn. 8. QuÇn ®¶o Hoμng Sa vμ Tr−êng Sa: hÇu hÕt lμ c¸c ®¶o san h«. 41 Trong ®ã c¸c vïng 1, 5, 6 vμ 8 cã xu thÕ cã ®iÒu kiÖn m«i tr−êng æn ®Þnh h¬n vμ c¸c chØ sè ®a
d¹ng sinh häc cao h¬n c¸c vïng kh¸c. Bμi 8: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam Môc tiªu: Häc xong bμi nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Ph©n tÝch ®−îc thùc tr¹ng suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Gi¶i thÝch ®−îc nguyªn nh©n suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam 1. Thùc tr¹ng suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam 1.1. Suy tho¸i vÒ hÖ sinh th¸i HiÖn nay ViÖt Nam còng ®ang trong t×nh tr¹ng chung cña toμn cÇu lμ ®a d¹ng sinh häc bÞ ®e do¹, cã chiÒu h−íng suy gi¶m nghiªm träng. Rõng lμ hÖ sinh th¸i ®a d¹ng nhÊt trªn tr¸i ®Êt, nh−ng hiÖn nay rõng ®· vμ ®ang bÞ c¹n kiÖt. NhiÒu nhμ sinh häc nhËn ®Þnh r»ng: ë nh÷ng n¬i cã hÖ sinh th¸i rõng nguyªn sinh cßn nguyªn vÑn, th¶m thùc vËt phong phó, nhiÒu loμi gç quý, c¸c c©y cho qu¶ trong rõng cßn nhiÒu, d©n c− th−a thít chØ 8 - 10 ng−êi/1 km2 lμ m«i tr−êng tèt cho nhiÒu loμi ®éng vËt hoang d·. HÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi tuy rÊt phong phó ®a d¹ng nh−ng còng rÊt dÔ bÞ mÊt c©n b»ng; chØ cÇn mét thay ®æi do tù nhiªn hay do nh©n t¹o lμ c¶ hÖ sinh th¸i sÏ bÞ ¶nh h−ëng, thËm chÝ bÞ suy gi¶m nghÌo kiÖt. Trong thêi kú ®Çu cña lÞch sö, ng−êi ViÖt Nam tËp trung sinh sèng ë ch©u thæ s«ng Hång, sau ®ã ph¸t triÓn ®Õn c¸c vïng kh¸c ë phÝa §«ng vμ vμo ch©u thæ s«ng Mª K«ng. Thêi kú nμy rõng n−íc ta cßn bao phñ hÇu kh¾p ®Êt n−íc. Thêi kú Ph¸p thuéc, nhiÒu vïng ë miÒn Nam ®· bÞ khai ph¸ ®Ó trång c¸c lo¹i c©y c«ng nghiÖp nh− Cao su, Cμ phª, ChÌ Tuy rõng ®· bÞ khai ph¸ nh−ng ®é che phñ rõng cña n−íc ta thêi kú nμy vÉn cßn kho¶ng 43% (1943). Trong thêi kú chiÕn tranh, hμng triÖu ha rõng ViÖt Nam bÞ tμn ph¸. ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp cña chiÕn tranh còng kh«ng nhá do mét phÇn diÖn tÝch rõng bÞ khai th¸c ®Ó s¶n xuÊt n«ng nghiÖp phôc vô qu©n ®éi vμ nh©n d©n. Sau chiÕn tranh, diÖn tÝch rõng cña ViÖt Nam cßn kho¶ng 9,5 triÖu ha (b»ng 29% diÖn tÝch c¶ n−íc), cho ®Õn nay rõng ë n−íc ta còng chØ cßn trªn 9,4 triÖu ha rõng tù nhiªn (1999). ChØ riªng giai ®o¹n tõ 1975 ®Õn 1995 chóng ta ®· lμm mÊt 2,8 triÖu ha rõng, b×nh qu©n mÊt 140.000 ha rõng hμng n¨m. Tû lÖ che phñ rõng gi¶m xuèng tõ 38% (1975) xuèng cßn 28% (1995). Vïng T©y Nguyªn mÊt 600.000 ha rõng, §«ng Nam Bé mÊt 300.000 ha rõng, Trung bé mÊt 200.000 ha, §«ng B¾c mÊt 130.000 ha. §Æc biÖt trong vßng 15 n¨m (1976 - 1990) n−íc ta ®· ph¸ 2,6 triÖu ha rõng tù nhiªn, tøc lμ mÊt 1/4 diÖn tÝch rõng so víi n¨m 1975. Trong khi ®ã diÖn tÝch trång rõng giai ®o¹n (1976 - 1995) c¶ n−íc chØ cã 1 triÖu ha rõng, b×nh qu©n mçi n¨m chØ cã 50.000 ha. ViÖt Nam cã kho¶ng 210.000 ha b·i s×nh lÇy cã rõng ngËp mÆn. Cã thÓ nãi ®©y lμ sinh c¶nh cã møc ®é ®a d¹ng sinh häc cao, bao gåm gÇn 100 loμi c©y ngËp mÆn, lμ n¬i c− tró cña hÇu hÕt c¸c loμi c¸ vμ gi¸p x¸c cã gi¸ trÞ kinh tÕ. Sù khai th¸c qu¸ møc vμ bÊt hîp lý b·i s×nh lÇy nh− chÆt ph¸ rõng ngËp mÆn, ®¾p ®ª nu«i t«m ®· lμm gi¶m diÖn tÝch hÖ sinh th¸i kiÓu nμy, ®ång thêi g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc trong hÖ. HÖ thèng khu b¶o tån c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc vèn ®· Ýt l¹i th−êng xuyªn bÞ ®e so¹, trong ®ã khu b¶o tån Ngäc HiÓn víi diÖn tÝch 4.000 ha ®Õn nay coi nh− kh«ng tån t¹i (§Æng Huy Huúnh, 1998. Sù suy tho¸i vÒ hÖ sinh th¸i thÓ hiÖn qua sù suy gi¶m diÖn tÝch rõng vμ diÖn tÝch c¸c lo¹i rõng. B¶ng 10: BiÕn ®éng vÒ diÖn tÝch rõng ë ViÖt Nam N¨m 1943 1975 1995 1999 DiÖn tÝch rõng (ha) 14.300.000 11.200.000 9.300.000 >9.400.000 §é che phñ (%) 43,8 38 28 33 (Nguån: thu thËp tõ c¸c tμi liÖu cña TS.Phïng Ngäc Lan, TS. §Æng Huy Huúnh, Richard B.Primack, Ph©n héi c¸c V−ên Quocã gia vμ KBTTN ViÖt Nam trong bμi gi¶ng "b¶o tån ®a d¹ng sinh häc", ch−¬ng tr×nh LNXH, 2002) N¨m 2004 ®é che phñ n©ng 36,7% N¨m 2005 ®é che phñ n©ng 37% N¨m 2007 ®é che phñ n©ng 39% 42 C¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn bÞ thu hÑp lμm mÊt n¬i ph©n bè vμ c− tró cña c¸c loμi ®éng thùc vËt.
§Æc biÖt c¸c loμi quý hiÕm cã gi¸ trÞ kinh tÕ ®· gi¶m sót c¶ vÒ sè l−îng lÉn chÊt l−îng. ThËm chÝ mét sè loμi ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tiªu diÖt ngay trªn m¶nh ®Êt mμ chóng ®· sinh tån vμ ph¸t triÓn. 1.2. Suy tho¸i vÒ loμi NÕu nh− tr−íc nh÷ng n¨m 1970, c¸c kiÓu rõng vμ diÖn tÝch rõng cña n−íc ta cßn phong phó vμ ®a d¹ng víi nhiÒu loμi thùc vËt b¶n ®Þa vμ c¸c loμi ®éng vËt cã kÝch th−íc lín th× hiÖn nay, mét sè loμi thùc vËt ®· suy gi¶m vμ trë thμnh nguån gen quý hiÕm kh«ng nh÷ng ®èi víi n−íc ta mμ cßn c¶ ®èi víi thÕ giíi, vÝ dô nh− c¸c loμi: Th«ng l¸ dÑt (Pinus kremffii), Th«ng n−íc (Glyptostropus pensilis), Sam ®á (Taxus chinensis), TrÇm h−¬ng (Aquilaria crassna) Sam b«ng (Ametlotaxus argotaenia), B¸ch xanh(Calocedrus macrolepis), CÈm lai (Dalbergia oliveri), Cμ te (Afzelia xylocarpa), Gô (Sindora tonkinensis), Tr¾c (Dalbergia conchinchinensis), P¬ mu (Fokienia hodginsii), Mun (Diospyros mun), §inh (Markhamia stipulata), NghiÕn (Excentrodendron tonkinensis), Kim giao (Nageia fleuryi), §ã lμ nh÷ng loμi gç quý ®−îc ngμnh L©m nghiÖp ph©n h¹ng. Ngoμi ra cßn cã c¸c loμi c©y thuèc, c©y lμm c¶nh nh− c¸c loμi thuéc gièng Lan hμi (Paphiopedilum) còng cÇn ®−îc quan t©m b¶o vÖ. Mét sè loμi ®éng vËt lín ®· bÞ diÖt vong nh− : Tª gi¸c 2 sõng (Dicerorhynus sumatrensis), Heo vßi (Tapia indicus), H−¬u sao (Cervus nippon), Tr©u rõng (Bulalus bubalis), Bß x¸m (Bos sauveli), V−în tay tr¾ng (Hylobtes lar), CÇy n−íc (Cynogale bennettii). Mét sè loμi kh¸c th× sè l−îng cßn l¹i qu¸ Ýt, cã thÓ bÞ tuyÖt chñng trong t−¬ng lai gÇn nÕu nh− kh«ng cã biÖn ph¸p b¶o vÖ khÈn cÊp nh− c¸c loμi thó: Hæ (Panthera tigris), Voi (Elephas maximus), Tª gi¸c mét sõng (Rhynoceros sondaicus), Bß tãt (Bos gaurus), Bß rõng (Bos javanicus), Cheo cheo napu (Tragulus napu), Nai cμ t«ng (Cervus eldi), H−¬u vμng (Axis porcinus), Mang lín (Megamuntiacus vuquangensis), H−¬u x¹ (Moschus berezovski), Voäc m«ng tr¾ng (Trachipithecus francoisi delacouri), Voäc g¸y tr¾ng (T.f. hatinhensis), Voäc mòi hÕch (Rhinopithecus avunculus), Voäc ngò s¾c (Pygatrix nemaeus namaeus), C¸c loμi chim, bß s¸t vμ Õch nh¸i còng n»m trong t×nh tr¹ng t−¬ng tù nh−: H¹c cæ tr¾ng, Cß ¸ ch©u, Giμ ®Éy lín, Cß Qu¾m c¸nh xanh, Ngan c¸nh tr¾ng, Gμ so cæ hung, Gμ l«i lam mμo tr¾ng, Gμ l«i lam mμo ®en, Gμ l«i h«ng tÝa, C«ng, C¸ sÊu, C¸ cãc tam ®¶o Trong thùc tÕ, S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng vËt, xuÊt b¶n n¨m 1992 vμ phÇn thùc vËt, xuÊt b¶n n¨m 1996 ®· c«ng bè mét danh lôc gåm 365 loμi ®éng vËt vμ 356 loμi thùc vËt ®ang trong t×nh tr¹ng bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. Mét sè loμi ®éng thùc vËt quý hiÕm, cã gi¸ trÞ kinh tÕ ë ViÖt Nam ®· gi¶m sót nghiªm träng vÒ sè l−îng vμ ®−îc ®¸nh gi¸ ë c¸c møc ®é ®e do¹ kh¸c nhau. C¸c loμi c©y b¶n ®Þa phôc vô trång rõng còng gi¶m sót vÒ sè l−îng. §èi víi ®éng vËt, c¸c loμi quý hiÕm trong c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau còng ®· vμ ®ang gi¶m sót sè l−îng vμ cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ë ViÖt Nam. 1.3. Suy tho¸i vÒ di truyÒn Møc ®é suy gi¶m cña biÕn dÞ di truyÒn th−êng ®i cïng víi nguy c¬ ®e do¹ cña loμi. Tr−êng hîp cùc ®oan lμ khi mét loμi ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng th× l−îng biÕn dÞ di truyÒn cña loμi cã kh¶ n¨ng bÞ mÊt ®i hoμn toμn. Mét sè loμi ®éng thùc vËt chØ cßn l¹i víi sè l−îng c¸ thÓ rÊt Ýt nh−: Bß x¸m, Tª gi¸c mét sõng (®éng vËt); TrÇm h−¬ng, Hoμng ®μn, Mun, Thuû tïng, L¸t hoa, Sam ®á, Th«ng pμ cß, (thùc vËt). Cã nh÷ng loμi tr−íc ®©y ®· tõng ph©n bè réng ë ViÖt Nam nh−ng ®Õn nay ®· bÞ tiªu diÖt hoμn toμn nh− loμi Tª gi¸c hai sõng Suy tho¸i vÒ di truyÒn cßn thÓ hiÖn ë sù mÊt ®i biÕn dÞ di truyÒn cña loμi phô, c¸c xuÊt xø, c¸c quÇn thÓ quan träng, ch¼ng h¹n: • Thuû tïng lμ loμi ®· tõng cã ph©n bè kh¸ réng suèt tõ B¾c ®Õn nam (Vò V¨n CÇn, Vò V¨n Dòng, 1985), nh−ng hiÖn nay loμi nμy chØ cßn thÊy ë hai vïng hÑp cña tØnh §¨k L¨k, ®ã lμ TrÊp Ksor (Kr«ng N¨ng), vμ d−íi ch©n ®Ëp Ea Dra (x· Ea Vy, huyÖn Ea H’leo) víi sè l−îng c¸ thÓ cßn l¹i qu¸ Ýt. • Th«ng 5 l¸ §μ L¹t: tr−íc ®©y ph©n bè nhiÒu ë Tr¹i M¸t, c¸ch thμnh phè §μ L¹t kho¶ng 6 - 7 km vμ ®©y lμ n¬i thu ®−îc mÉu vËt ®Çu tiªn song hiÖn t¹i chØ cßn t×m thÊy 2 c¸ thÓ cuèi cïng t¹i khu vùc, ®ang trong tr¹ng th¸i bÞ ®e do¹ khã cã thÓ tån t¹i l©u dμi (NguyÔn Hoμng NghÜa, 1997). • Th«ng 5 l¸ Pμ Cß: loμi th«ng 5 l¸ thø 2 thuéc hä Th«ng (Pinaceae) hiÖn chØ cßn gÇn 100 c¸ thÓ trªn ph¹m vi c¶ n−íc vμ d−íi 50 c¸ thÓ trong mét ph¹m vi ph©n bè rÊt hÑp t¹i Pμ Cß, Mai Ch©u, Hoμ B×nh. 43
• Sam ®á thuéc hä Thanh Tïng (Taxaceae) hiÖn chØ cßn l¹i rÊt Ýt c¸ thÓ ph©n bè r¶i r¸c ë mét sè n¬i vμ còng ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. • Lim xanh thuéc hä §Ëu (Leguminosae) tr−íc ®©y cã ph©n bè tr¶i dμi suèt tõ Qu¶ng Ninh ®Õn Qu¶ng B×nh trong ®ã cã c¸c vïng ph©n bè næi tiÕng nh−: CÇu Hai (Phó Thä); Ba V×, S¬n T©y (Hμ T©y); Mai S−u (B¾c Giang), H÷u Lòng (L¹ng S¬n). Song ®Õn nay khã t×m thÊy nh÷ng quÇn tô Lim Xanh réng lín mμ chØ cßn gÆp nh÷ng c¸ thÓ sèng r¶i r¸c. • QuÇn thÓ Tª gi¸c 1 sõng t¹i V−ên Quèc gia C¸t Tiªn (§ång Nai), cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt víi quÇn thÓ tª gi¸c 1 sõng ë Indonexia (kÝch th−íc c¬ thÓ chØ b»ng 60 - 70% tª gi¸c ë Indonexia). §©y lμ mét dßng gen biÖt lËp cña Tª gi¸c 1 sõng nhá Ch©u ¸ nh»m thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn ë ViÖt Nam. §©y lμ quÇn thÓ cßn l¹i duy nhÊt cña ph©n loμi annamiticus. §iÒu nμy cã ý nghÜa quan träng cho b¶o tån vèn gen quý. Tª gi¸c 1 sõng ViÖt Nam ®· tõng cã sè l−îng vμ ph©n bè ë nhiÒu tØnh tõ B¾c vμo Nam. Do viÖc s¨n b¾n qu¸ møc ®Ó lÊy sõng, da vμ c¸c bé phËn kh¸c cïng víi sù huû diÖt cña bom ®¹n trong chiÕn tranh, viÖc ph¸ rõng mÊt n¬i c− tró nªn loμi Tª gi¸c nμy ®· bÞ gi¶m sót nghiªm träng vÒ sè l−îng vμ vïng ph©n bè. §Õn nh÷ng n¨m 1960, chóng hÇu nh− hoμn toμn v¾ng bãng ë miÒn B¾c. HiÖn nay, chØ cßn l¹i 1 quÇn thÓ nhá kho¶ng 7 - 8 c¸ thÓ sinh sèng t¹i khu vùc C¸t Léc cña v−ên Quèc gia C¸t Tiªn. §©y lμ mét quÇn thÓ qu¸ nhá nªn nguy c¬ diÖt vong rÊt cao. ChØ mét tai ho¹ bÊt ngê nh− dÞch bÖnh, lôt lín, ch¸y rõng lín cã thÓ sÏ xo¸ sæ quÇn thÓ nμy. • Nhãm thó Linh tr−ëng ë ViÖt Nam ®a d¹ng vÒ thμnh phÇn loμi vμ cã gi¸ trÞ cao vÒ tÝnh ®Æc h÷u, song v× nhiÒu lý do mμ nguån tμi nguyªn nμy ®· vμ ®ang bÞ suy gi¶m. Nguyªn nh©n quan träng lμ diÖn tÝch rõng tù nhiªn bÞ thu hÑp vμ thó Linh tr−ëng lμ nhãm thó chuyªn ho¸ víi ®êi sèng leo trÌo ë rõng. T¹i Héi nghÞ Thó Linh tr−ëng ViÖt Nam t¹i Hμ Néi (11/1998) ®· kÕt luËn r»ng c¸c loμi Linh tr−ëng ViÖt Nam ®Òu ®ang bÞ ®e do¹ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau: + Nhãm bÞ ®e do¹ cao: cã 7 loμi vμ ph©n loμi. + Nhãm nguy cÊp: cã 9 loμi vμ ph©n loμi. + Nhãm s¾p nguy cÊp: cã 7 loμi vμ ph©n loμi. + Nhãm bÞ ®e do¹ thÊp: cã 2 loμi vμ ph©n loμi. Mét vÊn ®Ò kh¸c liªn quan ®Õn viÖc chän gièng lμ xãi mßn di truyÒn. C¸c gièng cao s¶n, thuÇn nhÊt ®¹t ®é ®ång ®Òu cao ®−îc g©y trång réng r·i vμ thay thÕ c¸c gièng ®Þa ph−¬ng, c¸c gièng cò lμm cho nÒn t¶ng di truyÒn bÞ thu hÑp. NhiÒu gièng c©y trång n«ng l©m nghiÖp ®Þa ph−¬ng ®· bÞ mÊt ®i hoÆc bÞ thu hÑp ph©n bè. 2. Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ViÖt Nam Nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n lμm mÊt m¸t hoÆc suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam cã thÓ tËp trung trong hai nhãm nguyªn nh©n chñ yÕu lμ do thiªn tai vμ t¸c ®éng cña con ng−êi. Nhãm nguyªn nh©n g©y nªn bëi c¸c thiªn tai nh− ®éng ®Êt, sôt lë, b·o lò, h¹n h¸n, thay ®æi khÝ hËu bÊt lîi, löa rõng... ®Òu cã thÓ tμn ph¸ rõng trªn diÖn réng. §©y còng lμ nguyªn nh©n lμm gi¶m ®a d¹ng sinh häc. §iÒu ®¸ng lo ng¹i h¬n c¶ lμ sau khi bÞ tμn ph¸ lín, th× rõng hoÆc c¸c hÖ sinh th¸i kh«ng thÓ t¸i t¹o l¹i nh− cò ®−îc vμ nh− vËy th× c¸c gen vμ tËp hîp gen còng bÞ mÊt ®i. Nhãm nguyªn nh©n do t¸c ®éng cña con ng−êi bao gåm c¸c nguyªn nh©n trùc tiÕp, gi¸n tiÕp vμ c¸c nguyªn nh©n s©u xa vÒ kinh tÕ, x· héi vμ c¶ do chiÕn tranh. C¸c nhãm nguyªn nh©n nμy th−êng kh«ng ®øng riªng lÎ mμ cã liªn quan chÆt chÏ vμ t¸c ®éng lÉn nhau. Cã thÓ m« t¶ kh¸i qu¸t c¸c nguyªn nh©n lμm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam nh− sau: 2.1. M«i tr−êng sèng bÞ ph¸ huû Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do d©n sè t¨ng nhanh, do khai th¸c kh«ng hîp lý céng víi c¸c t¸c ®éng do thiªn tai ®· ph¸ huû nhiÒu m«i tr−êng sèng, lμm cho ®éng thùc vËt kÓ c¶ trªn c¹n vμ d−íi n−íc bÞ ®e do¹ nghiªm träng. Riªng ®èi víi rõng, do sù yÕu kÐm trong c«ng t¸c qu¶n lý nªn rõng ViÖt Nam vÉn tiÕp tôc bÞ tμn ph¸. Mét trong nh÷ng ho¹t ®éng cã ¶nh h−ëng m¹nh lμ khai th¸c gç, mÆc dï chØ tiªu khai th¸c, chñng lo¹i gç vμ ®Þa ®iÓm khai th¸c ®−îc h¹n chÕ rÊt nhiÒu. Khai th¸c tù ph¸t, khai th¸c gç trém lμ nh÷ng mèi lo nhÊt ë c¸c ®Þa ph−¬ng. MÆc dï Bé L©m nghiÖp cò (nay lμ Bé N«ng nghiÖp vμ Ph¸t triÓn n«ng th«n) ®· cã quy tr×nh khai th¸c, quy tr×nh phôc håi rõng khai th¸c nh−ng c¸c quy tr×nh nμy kh«ng ®−îc thùc hiÖn nghiªm tóc vμ c¸c c¬ quan chøc tr¸ch kh«ng kiÓm so¸t ®−îc.44
N¹n chÆt ph¸ rõng lμm n−¬ng rÉy hμng n¨m vÉn lín. ChØ tÝnh riªng 6 th¸ng ®Çu n¨m 1999, lùc l−îng kiÓm l©m ®· ph¸t hiÖn vμ xö lý 3.260 vô chÆt c©y ph¸ rõng lμm n−¬ng rÉy. DiÖn tÝch rõng tù nhiªn cña ViÖt Nam ®· rÊt Ýt (kho¶ng 9,3 ha) l¹i cßn bÞ chia c¾t thμnh c¸c vïng nhá. MÊt rõng vμ rõng bÞ chia c¾t ®· kÐo theo sù mÊt loμi, rõng kh«ng cßn ®ñ kh¶ n¨ng hç trî vμ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c loμi nh− ban ®Çu n÷a. NhiÒu loμi thùc vËt rõng quý hiÕm bÞ tæn th−¬ng vμ gi¶m nhanh sè l−îng, hμng tr¨m loμi ®éng vËt rõng kh«ng cßn chç tró ngô, ph¶i di c− hoÆc co côm l¹i vμ sèng trong t×nh tr¹ng thiÕu thèn vÒ thøc ¨n n¬i ë. Cuèi cïng c¸c loμi ®éng vËt nμy hoÆc bÞ chÕt v× ®ãi, hoÆc bÞ chÕt do s¨n b¾n. MÊt rõng vμ rõng bÞ chia c¾t cßn lμm cho ®Êt rõng bÞ xãi mßn, hμng ngh×n loμi sinh vËt ®Êt bÞ ®e do¹. Sè loμi thùc vËt, ®éng vËt bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng ®· vμ ®ang t¨ng dÇn theo thêi gian. S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng vËt (1992) ®· liÖt kª 365 loμi vμ S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn thùc vËt (1996) ®· liÖt kª 356 loμi ®ang bÞ ®e do¹ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng, thùc vËt (2004) 450 loμi thùc vËt vμ 407 loμi ®éng vËt. S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn thùc vËt (2007) ? loμi Ch¸y rõng còng lμm suy gi¶m diÖn tÝch rõng ë ViÖt Nam. Cã kho¶ng 56% diÖn tÝch rõng dÔ bÞ ch¸y trong sè diÖn tÝch rõng cßn l¹i cña ViÖt Nam. Hμng n¨m, n−íc ta bÞ ch¸y kho¶ng 20.000 - 30.000 ha rõng (cã n¨m ch¸y tíi 100.000 ha). ChØ tÝnh 6 th¸ng ®Çu n¨m 1999, n−íc ta ®· cã tíi 342 vô ch¸y rõng lμm thiÖt h¹i 1981 ha. Vô ch¸y rõng Trμm ë U Minh Th−îng vμo ®Çu n¨m 2001, ®· g©y tæn thÊt nghiªm träng trªn diÖn réng. N¨m 2007 cã 4739ha rõng bÞ ch¸y, 5 th¸ng ®Çu n¨m 2008 ®· ch¸y 693 ha trªn 71 tØnh trong c¶ n−íc (Côc KiÓm L©m) Mét vÝ dô kh¸c cho thÊy t¸c ®éng cña thiªn tai lμm ph¸ huû m«i tr−êng sèng nh−: sau c¸c trËn lôt lín ë miÒn Trung (1999), mét sè ®Þa ph−¬ng vïng ven biÓn ®· bÞ nhiÔm mÆn. §iÒu nμy ®· ¶nh h−ëng lín ®Õn m«i tr−êng trång c¸c c©y n«ng nghiÖp còng nh− c− tró cña mét sè loμi ®éng vËt d−íi n−íc..., mμ khã cã thÓ c¶i t¹o ®−îc. ViÖc nhiÔm mÆn nμy còng x¶y ra ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng kh¸c ë n−íc ta, nh−ng bëi t¸c ®éng cña con ng−êi lμ chÝnh nh−: mïa kh« n¨m 1997 - 1998, mét sè ®Þa ph−¬ng vïng ven biÓn thuéc tØnh Cμ Mau ®· tù ý dÉn n−íc mÆn vÒ ruéng ®Ó nu«i t«m v× lîi Ých tr−íc m¾t, nh−ng còng chØ ®−îc mét vμi n¨m, nh−ng l©u dμi sÏ g©y ra mÆn ho¸ m«i tr−êng ®Êt trång lóa. 2.2. Khai th¸c qu¸ møc Tμi nguyªn thiªn nhiªn ë n−íc ta ®· bÞ khai th¸c qu¸ møc ®Ó phôc vô cho nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. §©y lμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n trùc tiÕp g©y nªn t×nh tr¹ng suy gi¶m vμ nghÌo kiÖt ®a d¹ng sinh häc. §èi víi tμi nguyªn rõng: tr−íc ®©y, ViÖt Nam ®· khai th¸c kho¶ng 1,3 - 1,4 triÖu m3 gç cñi, 100.000 tÊn tre nøa hμng n¨m. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ChÝnh phñ ®· h¹n chÕ nhiÒu viÖc khai th¸c gç trßn. NhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· thùc hiÖn chñ tr−¬ng ®ãng cöa rõng ®Ó nh»m gi÷ l¹i nh÷ng diÖn tÝch rõng tù nhiªn Ýt ái cña m×nh. Khai th¸c cñi ®un hiÖn nay vÉn lμ vÊn ®Ò nghiªm träng vμ kho¶ng 22 - 23 triÖu tÊn cñi ®−îc khai th¸c hμng n¨m. Tμi nguyªn ®éng vËt rõng ®· bÞ khai th¸c qu¸ møc trong suèt mét thêi gian dμi qua. C¸c loμi ®éng vËt cì lín (Bß tãt, Bß rõng, Bß x¸m, Hæ...) ®· bÞ khai th¸c dÉn tíi t×nh tr¹ng c¹n kiÖt, kh¶ n¨ng phôc håi lμ rÊt khã kh¨n. Nai, Ho½ng, Lîn rõng lμ nh÷ng loμi cã sè l−îng lín ë hÇu hÕt c¸c ®Þa ph−¬ng miÒn nói trong nh÷ng n¨m tr−íc 1965 th× nay ®· trë nªn hiÕm. ThËm chÝ Nai ®· bÞ tuyÖt chñng ë c¸c tØnh vïng §«ng B¾c, hiÕm ë vïng T©y B¾c vμ B¾c Trung Bé. ChØ riªng n¨m 2007 theo thèng kª(Côc KiÓm l©m) Sè l−îng gç bÞ thu gi÷ trªn 71 tØnh thμnh trong c¶ n−íc: 17.759 M3 trong ®ã cã: - 1.176 M3 gç trßn thuéc c¸c nhãm quý hiÕm - 3.302 M3 gç xÎ(thμnh khÝ) thuéc c¸c nhãm quý hiÕm Kho¶ng tõ n¨m 1990 ®Õn nay, viÖc bu«n b¸n, xuÊt khÈu ®éng vËt vμ thùc vËt ph¸t triÓn rÊt nhanh. ThÞ tr−êng ViÖt Nam më cöa dÉn ®Õn hμng tr¨m loμi ®éng thùc vËt bÞ khai th¸c trém vμ b¸n qua biªn giíi. Tuy chóng ta míi b¾t gi÷ ®−îc mét phÇn nhá sè vô bu«n b¸n song sè l−îng ®éng vËt thu ®−îc còng cho thÊy ho¹t ®éng nμy ®ang diÔn ra rÊt nghiªm träng. VÝ dô n¨m 1995, tØnh S«ng BÐ b¾t gi÷ ®−îc 12650 c¸ thÓ ®éng vËt rõng; Hμ Néi gi÷ ®−îc 1892 con, 10 th¸ng ®Çu n¨m 1996 b¾t 8078 con, n¨m 1997 b¾t 4044 con... Kh«ng chØ ®éng vËt, gç còng bÞ khai th¸c d÷ déi. NhiÒu vô vËn chuyÓn gç tr¸i phÐp trªn bé, trªn s«ng vμ c¶ trªn tμu ho¶ còng ®−îc c¸c ph−¬ng tiÖn45
th«ng tin ®¹i chóng nªu ra. S¸u th¸ng ®Çu n¨m 1999, lùc l−îng kiÓm l©m ë c¸c ®Þa ph−¬ng ®· b¾t 1336 vô vËn chuyÓn gç tr¸i phÐp vμ 325 vô vËn chuyÓn bu«n b¸n ®éng vËt rõng quý hiÕm. N¹n ®¸nh b¾t c¸ qu¸ møc lμ mét vÝ dô dÔ thÊy nhÊt ë hÇu hÕt mäi n¬i. C¸ n−íc ngät ë c¸c vïng bÞ c¹n kiÖt do con ng−êi ®· ®¸nh b¾t c¸ víi mäi ph−¬ng tiÖn, mäi h×nh thøc, thËm chÝ c¸c h×nh thøc vμ ph−¬ng tiÖn ®¸nh b¾t mang tÝnh diÖt chñng nh− næ m×n, chÊt ®éc, rμ ®iÖn... ChØ riªng n¨m 2007 theo thèng kª(Côc KiÓm l©m) Sè l−îng ®éng vËt bÞ thu gi÷ ®−îc trªn 71 tØnh thμnh trong c¶ n−íc: - 7.701 con ®éng vËt rõng trong ®ã cã 1007 con thuéc loμi ®éng vËt quý hiÕm. - ThiÖt hai tÝnh ®−îc lμ 66..056 kg. nhiÒu loμi nh− Hæ, Tª tª, GÊu, B¸o Më réng ®Êt canh t¸c b»ng c¸ch lÊn rõng, lÊn biÓn còng gãp phÇn lμm gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc ë nhiÒu n¬i. Bê biÓn ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y bÞ suy tho¸i do viÖc lÊn biÓn, x©y dùng c¸c hå nu«i h¶i s¶n, x©y dùng c¸c c«ng tr×nh c«ng nghiÖp vμ chÊt th¶i tõ c¸c sinh ho¹t cña con ng−êi. C¸c ho¹t ®éng nμy lμm gi¶m diÖn tÝch vïng triÒu, t¨ng ®é chua phÌn, thay ®æi qu¸ tr×nh l¾ng bïn vμ « nhiÔm bê biÓn. Mét sè vïng cã ho¹t ®éng khai th¸c c¸t, ®¸ x©y dùng nhμ m¸y thuû tinh (vïng ven biÓn Trung Bé) còng dÉn ®Õn « nhiÔm vμ xãi mßn bê biÓn. Tãm l¹i: v× kh«ng cã kÕ ho¹ch khai th¸c tμi nguyªn mét c¸ch hîp lý, kh«ng kiÓm so¸t chÆt chÏ ®−îc chñng lo¹i vμ sè l−îng xuÊt khÈu, kh«ng kiÓm tra ®−îc ph−¬ng tiÖn còng nh− quy tr×nh khai th¸c nªn tμi nguyªn ®éng vËt, thùc vËt rõng, tμi nguyªn sinh vËt biÓn, tμi nguyªn sinh vËt ë c¸c s«ng hå ®· vμ ®ang bÞ suy gi¶m nhanh chãng. 2.3. ¤ nhiÔm m«i tr−êng C¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi nh− ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, khai kho¸ng; ph¸t triÓn c¸c lμng nghÒ, c¸c khu ®« thÞ, c¸c thμnh phè; ho¸ chÊt vμ chÊt th¶i n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp vμ sinh ho¹t;... ®· g©y ra « nhiÔm m«i tr−êng (®Êt, n−íc, kh«ng khÝ) ë nhiÒu n¬i, ®e do¹ cuéc sèng cña nhiÒu loμi sinh vËt vμ g©y h¹i trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ con ng−êi. N−íc th¶i c«ng nghiÖp, sö dông thuèc trõ s©u lμ nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lμm « nhiÔm c¸c s«ng hå n−íc ngät cña ViÖt Nam. C¸c ngμnh c«ng nghiÖp ViÖt Nam tuy hiÖn nay ®· ¸p dông mét sè biÖn ph¸p sö lý n−íc th¶i song ch−a triÖt ®Ó. N−íc th¶i cña c¸c nhμ m¸y ho¸ chÊt, xμ phßng... cïng víi n−íc th¶i sinh ho¹t ®· g©y « nhiÔm nÆng cho c¸c con s«ng. Trªn ®ång ruéng, viÖc l¹m dông c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng, chÊt diÖt cá ®· g©y « nhiÔm m«i tr−êng ®ång ruéng. C¸c s«ng hå còng bÞ « nhiÔm do c¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp vμ n−íc th¶i sinh ho¹t. ¤ nhiÔm biÓn ®−îc coi lμ hiÓm ho¹ lín nhÊt ®èi víi c¸c loμi sinh vËt biÓn. Giao th«ng vËn t¶i biÓn vμ th¨m dß dÇu khÝ lμ 2 nguyªn nh©n quan träng g©y ra « nhiÔm biÓn. Nguyªn nh©n nμy b¾t ®Çu tõ c¸c tμu thuyÒn ®¸nh c¸ dïng ®éng c¬, c¸c tμu chë hμng, chë dÇu. C¸c c¶ng biÓn H¶i Phßng, Qu¶ng Ninh, Cöa Lß, §μ n½ng, Vòng Tμu... ®Òu cã mét líp v¸ng dÇu trªn bÒ mÆt n−íc. Møc dÇu trong n−íc biÓn ë c¶ng H¶i Phßng, Qu¶ng Ninh lμ 0,4 - 1 mg/l n−íc. Th¨m dß vμ khai th¸c khÝ dÇu ë ViÖt Nam míi b¾t ®Çu tõ n¨m 1986, do kh«ng ®−îc theo dâi nªn kh«ng cã sè liÖu, nh−ng ®©y lμ nh÷ng ho¹t ®éng th−êng g©y nhiÒu ¶nh h−ëng nghiªm träng ®Õn m«i tr−êng sèng cña sinh vËt biÓn. Ngoμi hai nguyªn nh©n nªu trªn, vÊn ®Ò l¾ng ®äng bïn ë c¸c cöa s«ng, trong c¸c c¶ng vμ ho¹t ®éng n¹o hót bïn còng ®· g©y ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh ®a d¹ng sinh häc biÓn. ViÖc n¹o vÐt ®Ó khai th«ng cöa s«ng, h¶i c¶ng ®· khuÊy ®ôc n−íc, trong bïn l¾ng ®äng th−êng cã dÇu vμ chÊt ®éc lÉn vμo nªn ®· g©y nhiÒu tæn thÊt cho sinh vËt biÓn. 2.4. Du nhËp vμ x©m lÊn cña c¸c loμi sinh vËt ngo¹i lai Trong thêi gian qua viÖc trao ®æi, du nhËp mét sè gièng c©y trång, vËt nu«i ®· mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ to lín. Trong c¬ cÊy c©y trång ë nhiÒu n¬i sè gièng míi vμ cho n¨ng suÊt cao ®· chiÕm tíi 70 - 80%. Tuy nhiªn viÖc du nhËp nhiÒu gièng míi mét c¸ch trμn lan, thiÕu kiÓm so¸t lμ nguy c¬ tiÒm tμng lμm cho c¸c gièng b¶n ®Þa bÞ mai mét. C¸c gièng míi cã thÓ cã nh÷ng ®iÓm bÊt lîi vμ th−êng kh«ng bÒn v÷ng tr−íc t¸c ®éng cña ngo¹i c¶nh vμ s©u bÖnh. T¸c h¹i ngay lËp tøc vμ cã thÓ thÊy lμ mét sè loμi du nhËp vμo ViÖt Nam ®· ph¸t triÓn thμnh dÞch vμ g©y h¹i nghiªm träng. §iÒu nμy cßn liªn quan ®Õn sù thiÕu hiÓu biÕt vμ s¬ hë trong qu¶n lý. Cã thÓ nªu ra ®©y mét sè vÝ dô: • Trong c«ng t¸c trång rõng ë ViÖt Nam, chóng ta ®· sö dông thμnh c«ng kh¸ nhiÒu loμi c©y nhËp néi 46
nh− Phi lao trªn vïng c¸t ven biÓn, c¸c loμi Keo vμ B¹ch ®μn cho vïng ®åi thÊp vμ rõng c«ng nghiÖp. B¹ch ®μn trång thuÇn lo¹i ë mét sè vïng ë n−íc ta cã nh÷ng thêi ®iÓm bÞ bÖnh h¹i g©y chÕt hμng lo¹t. • T×nh tr¹ng t−¬ng tù còng x¶y ra víi c¸c loμi c©y n«ng nghiÖp, c¸c gièng míi nh− lóa, ng«, cμ phª, cao su, c©y ¨n qu¶... ®−îc nhËp néi, g©y trång réng r·i v× n¨ng suÊt cao. §iÒu nμy ®· lμm cho mét sè gièng c©y trång ®Þa ph−¬ng, cã chÊt l−îng nh−ng n¨ng suÊt thÊp bÞ mÊt ®i. • ViÖc nhËp vμ g©y nu«i èc b−¬u vμng ®¹i trμ ®· g©y h¹i cho ®ång ruéng trong mét thêi gian dμi... • ViÖc gÇn ®©y mét sè loμi c¸ hung r÷ nh− c¸ Piranha, c¸ hoμng ®Õ lμ lμ vÊn ®Ò ®¸ng lo ng¹i cho c¸c loμi c¸ b¶n ®Þa. 2.5. Sù nghÌo ®ãi vμ søc Ðp d©n sè N»m trong thùc tr¹ng chung cña thÕ giíi, ë ViÖt Nam c¸c mèi ®e do¹ do con ng−êi g©y ra ®èi víi ®a d¹ng sinh häc liªn quan mËt thiÕt ®Õn sù gia t¨ng d©n sè. D©n sè gia t¨ng kÐo theo sù gia t¨ng c¸c nhu cÇu sinh ho¹t vμ c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu kh¸c trong khi nguån tμi nguyªn cã h¹n, nhÊt lμ tμi nguyªn ®Êt cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. HÖ qu¶ tÊ yÕu sÏ dÉn ®Õn lμ ph¶i më réng ®Êt canh t¸c, x©m lÊn ®Êt rõng, c¸c khu ®Êt ngËp n−íc,... lμm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. ë mét sè ®Þa ph−¬ng ngoμi viÖc gia t¨ng d©n sè tù nhiªn, vÊn ®Ò di d©n còng lμ yÕu tè lμm gia t¨ng d©n sè c¬ häc vμ ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng sinh häc ë vïng nμy. Tõ nh÷ng n¨m 1960, thùc hiÖn chñ tr−¬ng cña ChÝnh phñ x©y dùng vμ ph¸t triÓn c¸c vïng kinh tÕ míi, c¸c ®Þa ph−¬ng ®· ®éng viªn kho¶ng 1,2 triÖu ng−êi tõ vïng ®ång b»ng lªn khai hoang vμ sinh sèng ë vïng nói. Cuéc vËn ®éng nμy ®· lμm thay ®æi c¬ cÊu d©n sè vμ tËp qu¸n canh t¸c ë miÒn nói. Tõ nh÷ng n¨m 1990, ®· cã nhiÒu ®ît di c− tù do tõ c¸c tØnh phÝa B¾c vμ B¾c Trung Bé vμo c¸c tØnh phÝa Nam. T¸c ®éng cña di d©n tù do ®Õn tμi nguyªn thiªn nhiªn ®· trë thμnh vÊn ®Ò bøc xóc ë mét sè tØnh phÝa Nam, ®Æc biÖt lμ lμ nh÷ng n¨m gÇn ®©y t×nh h×nh di c− cña ng−êi d©n lªn c¸c tØnh vïng T©y Nguyªn trång c¸c loμi c©y c«ng nghiÖp ®· lμm cho diÖn tÝch rõng tù nhiªn bÞ suy gi¶m ë møc b¸o ®éng. Víi gÇn 80% d©n sè sèng ë n«ng th«n, ViÖt Nam lμ mét n−íc n«ng nghiÖp cßn phô thuéc nhiÒu vμo nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn. ë c¸c vïng s©u, vïng xa 90% d©n ®Þa ph−¬ng sèng dùa vμo canh t¸c n«ng nghiÖp vμ khai th¸c tμi nguyªn rõng. D©n c− ë c¸c vïng nμy cã ®êi sèng rÊt thÊp vμ cã kho¶ng trªn 50% sè hé thuéc diÖn nghÌo ®ãi. Canh t¸c n−¬ng rÉy lμ tËp qu¸n cña nhiÒu d©n téc thiÓu sè miÒn nói ë ViÖt Nam. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do søc Ðp cña sù gia t¨ng d©n sè nªn canh t¸c n−¬ng rÉy ®· trë thμnh mét trong nh÷ng nguyªn nh©n gãp phÇn lμm mÊt rõng, tho¸i ho¸ ®Êt... Bμi 9: B¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: + Tr×nh bμy ®−îc c¬ së luËt ph¸p liªn quan, c¸c ho¹t ®éng vμ ®Þnh h−íng trong b¶o tån §DSH ë ViÖt Nam. 1. LuËt ph¸p ViÖt Nam liªn quan ®Õn b¶o tån §DSH NhËn thøc ®−îc tÇm quan träng cña nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn nãi chung vμ cña tÝnh ®a d¹ng sinh häc nãi riªng, ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· cã nh÷ng hμnh ®éng tÝch cùc trong c«ng t¸c b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc tõ nh÷ng n¨m 1960. NhiÒu v¨n b¶n luËt ph¸p vμ d−íi luËt ®· ®−îc ban hμnh. Ngoμi ra trong phong trμo chung cña toμn thÕ giíi vÒ b¶o tån vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng, ViÖt Nam còng tham dù hÇu hÕt c¸c Héi nghÞ toμn cÇu vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan, ®ång thêi còng ®· ký kÕt vμ phª chuÈn nhiÒu c«ng −íc cã liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. B¶ng 11. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vμ d−íi luËt ®· ban hμnh N¨m C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vμ d−íi luËt 1960 - ChØ thÞ 134/TTg cña Phñ Thñ t−íng vÒ cÊm s¨n b¾t Voi 1962 - QuyÕt ®Þnh 72/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ thμnh lËp V−ên quèc gia Cóc Ph−¬ng 1963 - NghÞ ®Þnh 39/CP cña Héi ®ång ChÝnh phñ ban hμnh §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ s¨n b¾t chim, thó rõng. 1972 - Ph¸p lÖnh b¶o vÖ rõng 1977 - QuyÕt ®Þnh 41/TTg cña ChÝnh phñ vÒ viÖc quy ®Þnh c¸c khu rõng cÊm 47
1986 - QuyÕt ®Þnh 194/CT cña Chñ tÞch Héi ®ång Bé tr−ëng vÒ c«ng nhËn 87 khu rõng cÊm 1987 - QuyÕt ®Þnh 582/Q§-NSY cña Chñ nhiÖm Uû ban KH-KT nhμ n−íc quy ®Þnh t¹m thêi vÒ nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña c¸c c¬ quan b¶o tån, l−u gi÷, sö dông nguån gen. - Khëi x−íng viÖc x©y dùng ch−¬ng tr×nh b¶o tån nguån gen quèc gia do Bé Khoa häc C«ng nghÖ vμ M«i tr−êng chñ tr×. 1988 - LuËt ®Êt ®ai ®−îc ban hμnh (cã söa ®æi n¨m 1993) 1989 - QuyÕt ®Þnh 276 cña Bé L©m nghiÖp cÊm s¨n b¾n 38 loμi hoang d· - QuyÕt ®Þnh 433 cña Bé L©m nghiÖp ®×nh chØ khai th¸c vμ xuÊt khÈu 7 lo¹i gç quý hiÕm (L¸t, NghiÕn, Gi¸ng h−¬ng, Tr¾c, CÈm lai, Gç ®á, Mun). - Thμnh viªn cña c«ng −íc RAMSAR 1991 - Chñ tÞch n−íc Céng hoμ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam c«ng bè LuËt B¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng - KÕ ho¹ch quèc gia vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. - KÕ ho¹ch Hμnh ®éng L©m nghiÖp nhiÖt ®íi 1992 - NghÞ ®Þnh 17/H§BT cña Héi ®ång Bé tr−ëng vÒ viÖc thi hμnh LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. - NghÞ ®Þnh 18/H§BT cña Héi ®ång Bé tr−ëng quy ®Þnh danh môc thùc vËt rõng, ®éng vËt rõng quý hiÕm vμ chÕ ®é qu¶n lý b¶o vÖ. - QuyÕt ®Þnh sè 1171/Q§ ban hμnh quy chÕ qu¶n lý rõng s¶n xuÊt, rõng phßng hé vμ rõng ®Æc dông cña Bé L©m nghiÖp. - XuÊt b¶n S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng vËt. 1993 - ChØ thÞ 130/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ qu¶n lý vμ b¶o vÖ ®éng thùc vËt quý hiÕm. - ChØ thÞ 283/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó qu¶n lý gç quý hiÕm. - ChØ thÞ 462/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ qu¶n lý chÆt chÏ viÖc khai th¸c, vËn chuyÓn vμ xuÊt khÈu gç. - Ký c«ng −íc §a d¹ng sinh häc 1994 - Ban hμnh LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng. - Ký c«ng −íc CITES - NghÞ ®Þnh 39/CP cña ChÝnh phñ vÒ hÖ thèng tæ chøc kiÓm l©m. 1995 - B¶n th¶o KÕ ho¹ch hμnh ®éng vÒ m«i tr−êng. - QuyÕt ®Þnh sè 845/TTg do Thñ t−íng ChÝnh phñ ban hμnh vÒ viÖc phª duyÖt KÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam. 1996 - XuÊt b¶n S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn thùc vËt. - ChØ thÞ 359/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ ban hμnh vÒ nh÷ng biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn ®éng vËt hoang d·. - C«ng v¨n 280KL/PC cña Côc KiÓm l©m vÒ kiÓm tra, xö lý vi ph¹m vÒ qu¶n lý, sö dông ®éng vËt hoang d·. - C«ng v¨n 2472 NN-KL/CV cña Bé NN & PTNT vª t¨ng c−êng b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn ®éng vËt hoang d·. 1997 - QuyÕt ®Þnh 2177/1997/Q§-BKHCNMT vÒ viÖc ban hμnh quy chÕ qu¶n lý vμ b¶o tån nguån gen thùc vËt, ®éng vËt vμ vi sinh vËt. - QuyÕt ®Þnh 301/1997/Q§-BNN & PTNT vÒ viÖc ban hμnh quy chÕ x¸c ®Þnh ranh giíi vμ c¾m cäc mèc c¸c lo¹i rõng. 1999 - QuyÕt ®Þnh 242/1999/Q§-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ ®iÒu hμnh xuÊt nhËp khÈu hμng ho¸ n¨m 2000, trong ®ã cã c¸c loμi ®éng vËt hoang d· vμ ®éng vËt quý hiÕm ®−îc liÖt vμo hμng cÊp xuÊt khÈu do Bé NN & PTNT h−íng dÉn. 2001 - QuyÕt ®Þnh 08/2001/Q§-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ viÖc ban hμnh Quy chÕ 48 qu¶n lý rõng ®Æc dông, rõng phßng hé vμ rõng s¶n xuÊt lμ rõng tù nhiªn
2002 NghÞ ®Þnh 48/2002/N§-CP ngμy 22/04/2002 vÒ viÖc söa ®æi bæ sung danh môc thùc vËt, ®éng vËt hoang d· quÝ hiÕm ban hμnh theo nghÞ ®Þnh 18/H§BT n¨m 1992 2004 LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng (Cã bæ xung) 2006 Nghi ®Þnh 32/2006/Q§ - CP ngμy 10/3/2006. Danh s¸ch Thực vật rừng, động vật rừng nghiêm cÊm vμ h¹n chÕ khai thác sử dụng vì mục đích thương mại 2007 - QuyÕt ®Þnh sè 79/2007/Q§ -TTg. KÕ ho¹ch hμnh ®éng Quèc Gia vÒ §DSH ®Õn n¨m 2010 vμ ®Þnh h−íng tíi n¨m 2020 thùc hiÖn c«ng −íc §DSH vμ nghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ an toμn sinh häc (KÕ ho¹ch §DSH lÇn 2) - Dù th¶o luËt §DSH ( QH ch−a th«ng qua) B¶ng 12: C¸c c«ng −íc liªn quan ®· ký kÕt vμ phª chuÈn N¨m ký C¸c c«ng −íc 1983 - C«ng −íc b¶o vÖ c¸c vïng ®Êt −ít RAMSAR 1994 - C«ng −íc vÒ bu«n b¸n vμ vËn chuyÓn c¸c loμi ®éng, thùc vËt quý hiÕm (CITES). - C«ng −íc Liªn hiÖp quèc vÒ LuËt biÓn. - C«ng −íc b¶o vÖ tÇng ¤ z«n. - NghÞ ®Þnh th− vÒ c¸c chÊt lμm suy tho¸i tÇng ¤ z«n. - C«ng −íc khung cña Liªn hiÖp quèc vÒ biÕn ®æi khÝ hËu. - C«ng −íc §a d¹ng sinh häc. 1995 - C«ng −íc vÒ kiÓm so¸t vËn chuyÓn xuyªn biªn giíi vμ tiªu huû chÊt th¶i nguy hiÓm. 2. Ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.1. B¶o tån t¹i chç (In-Situ conservation) 2.1.1. KÕt qu¶ Qu¸ tr×nh h×nh thμnh hÖ thèng rõng ®Æc dông ë ViÖt Nam g¾n liÒn víi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña ngμnh l©m nghiÖp. §©y lμ biÖn ph¸p tÝch cùc ®· vμ ®ang gãp phÇn quan träng ®èi víi sù nghiÖp b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ViÖt Nam trong 40 n¨m qua. Nhê hÖ thèng rõng ®Æc dông nμy mμ nhiÒu nguån gen thùc vËt, ®éng vËt quý hiÕm ®· ®−îc b¶o vÖ. Thùc tÕ cho thÊy lμ n−íc ta ®· sím nhËn thøc ®−îc tÇm quan träng cña viÖc b¶o vÖ thiªn nhiªn. Ngay tõ n¨m 1962 khi ®Êt n−íc vÉn cßn chiÕn tranh chÝnh phñ ®· b¾t ®Çu thμnh lËp khu rõng cÊm Cóc Ph−¬ng theo ®Ò nghÞ cña Tæng côc L©m nghiÖp. §Õn n¨m 1966 Cóc Ph−¬ng ®· trë thμnh v−ên Quèc gia ®Çu tiªn ë ViÖt Nam víi diÖn tÝch 25.000 ha (theo quyÕt ®Þnh ngμy 09/8/1966 cña Tæng côc tr−ëng Tæng côc L©m nghiÖp). §Õn 1988 Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· phª duyÖt luËn chøng ®Çu t− ®· kh¼ng ®Þnh VQG Cóc Ph−¬ng cã diÖn tÝch lμ 22.200 ha. Giai ®o¹n tõ n¨m 1962 ®Õn 1975, thêi kú chiÕn tranh ®ang diÔn ra ë ViÖt Nam, cã h¬n 2 triÖu ha rõng bÞ huû ho¹i. MÆc dï miÒn B¾c bÞ chiÕn tranh ph¸ ho¹i, ngμnh l©m nghiÖp vÉn tiÕp tôc tiÕn hμnh c«ng t¸c ®iÒu tra nghiªn cøu vÒ b¶o tån thiªn nhiªn. Sau khi thèng nhÊt ®Êt n−íc, n¨m 1976 Tæng côc L©m nghiÖp chuyÓn thμnh Bé L©m NghiÖp . Trªn c¬ së ®Ò xuÊt Bé L©m nghiÖp, ngμy 24/01/1977 Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· ra quyÕt ®Þnh 41/TTg thμnh lËp 10 khu rõng cÊm, trong ®ã cã 3 KBTTN vμ 7 khu v¨n ho¸ lÞch sö, víi diÖn tÝch 44.310 ha. N¨m 1986 ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· thμnh lËp mét hÖ thèng gåm 87 khu rõng ®Æc dông trong ®ã cã 58 VQG vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn, 29 khu rõng v¨n ho¸ lÞch sö, phong c¶nh ®Ñp víi diÖn tÝch kho¶ng 1.169.000 ha chiÕm 5,7% diÖn tÝch ®Êt rõng (kho¶ng 3.3% diÖn tÝch ®Êt c¶ n−íc). Trong sè 87 khu b¶o tån nãi trªn cã 28 khu cã diÖn tÝch kh¸ réng chiÕm 698.000 ha. C¸c khu nμy bao trïm ®−îc phÇn lín c¸c kiÓu rõng c¬ b¶n cña ViÖt Nam. Sè cßn l¹i chØ lμ nh÷ng khu vùc hÑp, ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn bÞ suy tho¸i nhiÒu, thËm chÝ cã chç kh«ng cßn ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó thμnh lËp khu b¶o tån n÷a. 49
Ngμy 09/8/1986, Chñ tÞch Héi ®ång Bé tr−ëng ®· x¸c lËp mét hÖ thèng gåm 73 KBTTN ®¹i diÖn cho c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau tr¶i tõ B¾c vμo Nam víi tæng diÖn tÝch 769.512 ha. §Õn n¨m 2000, ChÝnh phñ ®· quyÕt ®Þnh thμnh lËp 11 v−ên Quèc gia (Ba BÓ, Ba V×, M¹ch M·, BÕn En, C¸t Bμ, C¸t Tiªn, C«n §¶o, Cóc Ph−¬ng, Tam §¶o, Trμm Chim, Yok §«n), 52 khu b¶o tån thiªn nhiªn, 16 khu b¶o tån ®éng vËt hoang d· vμ 22 khu VHLSMT víi tæng diÖn tÝch kho¶ng 2,3 triÖu ha. §Õn n¨m 2004, c¶ n−íc thμnh lËp ®−îc 27 v−ên Quèc gia, 44 khu b¶o tån thiªn nhiªn, 12 khu b¶o tån loμi (16 khu kh¸c ®ang ®Ò xuÊt), 21 khu b¶o vÖ c¶nh quan. Theo quy ho¹ch míi, Bé N«ng nghiÖp vμ Ph¸t triÓn n«ng th«n ®· ®Ò nghÞ ChÝnh phñ phª duyÖt 4 lo¹i h×nh khu b¶o vÖ bao gåm v−ên Quèc gia, khu b¶o tån thiªn nhiªn, khu b¶o tån c¸c loμi sinh c¶nh, khu b¶o vÖ c¶nh quan, ®Õn n¨m 2010 víi 133 khu cã tæng diÖn tÝch lμ 2..054..931 ha, chiÕm 6,20% diÖn tÝch l·nh thæ. So víi 2 thêi ®iÓm: th¸ng 8/1986, khi cã quyÕt ®Þnh 194/CT vμ th¸ng 11/1997, Héi nghÞ Cóc Ph−¬ng (Héi nghÞ tæng kÕt c«ng t¸c quy ho¹ch, tæ chøc vμ qu¶n lý hÖ thèng rõng ®Æc dông) th× tæng diÖn tÝch rõng ®Æc dông cña ViÖt Nam theo quy ho¹ch míi sÏ gÊp h¬n hai lÇn diÖn tÝch n¨m 1986 vμ t¨ng thªm 10% so víi diÖn tÝch n¨m 1997. Tû lÖ nμy ch−a ph¶i lμ cao so víi c¸c n−íc trªn thÕ giíi vμ mét sè n−íc l¸ng giÒng, nh−ng nã ®· thÓ hiÖn quyÕt t©m cña ChÝnh phñ vμ nh©n d©n ViÖt Nam trong c«ng cuéc b¶o tån thiªn nhiªn vμ b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc. ViÖt Nam còng ®· thμnh lËp mét sè khu b¶o vÖ ®Æc biÖt: Khu Trμm Chim (§ång Th¸p) ®Ó b¶o vÖ loμi SÕu cæ trôi (vμ ®Õn ®Çu n¨m 1994 khu b¶o vÖ Quèc gia ®· ®−îc thμnh lËp), khu b¶o vÖ Xu©n Thuû (Nam §Þnh) ë cöa s«ng Hång ®Ó b¶o vÖ c¸c loμi chim di c−, cô thÓ lμ loμi Cß th×a. §©y còng lμ khu vùc b¶o vÖ RAMSAR ®Çu tiªn ë vïng §«ng Nam ¸. C¸c khu dù tr÷ Sinh quyÓn (Biosphere Reserve) ë C¸t Tiªn, CÇn Giê, C¸t Bμ vïng biÓn vªn ch©u th« S«ng Hång vμ di s¶n thiªn nhiªn thÕ giíi VÞnh H¹ Long, §éng Phong Nha còng ®· ®−îc UNESCO vμ thÕ giíi c«ng nhËn. Ngoμi c¸c khu b¶o vÖ nãi trªn Bé L©m NghiÖp (tr−íc ®©y) cßn x©y dùng mét hÖ thèng rõng phßng hé víi dÞªn tÝch 5,71 triÖu ha; trong ®ã: rõng phßng hé ven biÓn 90.000 ha, rõng cè ®Þnh c¸t 70.000 ha, rõng b¶o vÖ ®Çu nguån 5.550.000ha. Tuy nhiªn, hiÖn nay chØ cßn 2,46 triÖu ha lμ cã rõng che phñ. Tíi th¸ng 10/2006(Côc kiÓm l©m vμ viÖn ®iÒu tra quy ho¹ch) + C¶ n−íc cã 30 V−ên QG + Khu b¶o tån thiªn nhiªn 60 khu trong ®ã: - 48 khu dù r÷ thiªn nhiªn - 12 khu b¶o vÖ loμi/sinh c¶nh + 38 khu b¶o vÖ c¶nh quan Víi tæng diÖn tÝch lμ: 2.400.092 ha ( Tæng céng 128 khu b¶o tån). Trong c¸c khu b¶o tån ®−îc T/G vμ c¸c tæ chøc kh¸c c«ng nhËn: + 6 khu dù tr÷ sinh quyÓn Quèc Gia ®−îc UNESCO c«ngnhËn: Khu CÇn Giê TP.HCM), khu C¸t Tiªn(§ång Nai- L©m §ång-B×nh Ph−íc) Khu C¸t Bμ(TP H¶i Phßng), khu ven biÓn ®ång b»ng S«ng Hång(Nam §Þnh, Th¸i B×nh), khu dù tr÷ sinh quyÓn Kiªn Giang vμ khu dù tr÷ sinh quyÓn miÒn T©y NghÖ An + 4 khu di s¶n thiªn nhiªn cña Asean: V−ên QG Ba BÓ, v−ên QG Hoμng Liªn(Lao Cai), V−ên QG Ch− Mon Ray(Kon Tum) vμ v−ên QG Con Ca Kinh(Gia Lai) + 2 khu Ramsar ®−¬c thÕ giíi c«ng nhËn: V−ên QG Xu©n Thuû(Nam §Þnh) vμ VQB C¸t Tiªn 2.1.2. Nh÷ng tån t¹i vμ th¸ch thøc cña hÖ thèng KBTTN ViÖt Nam • Nh÷ng tån t¹i: 1. DiÖn tÝch c¸c khu b¶o tån so víi diÖn tÝch l·nh thæ cßn thÊp, ch−a thÓ ®¹i diÖn ®−îc ®Çy ®ñ c¸c hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi vμ yªu cÇu cña ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2. ViÖc xÕp h¹ng, ph©n lo¹i rõng ®Æc dông vÉn ch−a thÝch hîp, ch−a tiÕp cËn víi ph©n50 lo¹i quèc tÕ.
3. Trong c¸c KBTTN hiÖn cã, nhiÒu khu cã diÖn tÝch qu¸ nhá ch−a ®ñ ®¹i diÖn cho c¸c hÖ sinh th¸i còng nh− sinh c¶nh tèi thiÓu cho mét sè loμi ®éng vËt, ®Æc biÖt lμ c¸c loμi quý hiÕm. 4. Ranh giíi cña mét sè VQG vμ KBTTN ch−a hîp lý vÒ mÆt b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 5. ë ®a sè c¸c khu b¶o tån, c«ng t¸c ®iÒu tra c¬ b¶n ch−a tiÕn hμnh mét c¸ch ®Çy ®ñ, ch−a cã luËn chøng ®Çu t−, ch−a ®−îc cÊp quyÒn sö dông ®Êt vμ x¸c ®Þnh ranh giíi cô thÓ ngoμi thùc ®Þa mét c¸ch ®Çy ®ñ. 6. HÖ thèng ®iÒu hμnh qu¶n lý c¸c KBTTN ch−a nhÊt qu¸n tõ ®Þa ph−¬ng ®Õn trung −¬ng. ViÖc ph©n cÊp qu¶n lý gi÷a ®Þa ph−¬ng vμ trung −¬ng ch−a ®−îc quy ®Þnh cô thÓ, ChÝnh phñ chËm ban hμnh quy chÕ qu¶n lý rõng ®Æc dông, v× vËy nªn c«ng t¸c b¶o vÖ c¸c khu rõng ®Æc dông thiÕu c¬ së v÷ng ch¾c g©y nªn nh÷ng tranh chÊp kh«ng cã lîi cho b¶o tån. 7. Tæ chøc bé m¸y, biªn chÕ cña c¸c Ban qu¶n lý ë c¸c KBTTN ch−a hîp lý nªn hiÖu qu¶ c«ng t¸c b¶o tån ch−a cao. • Nh÷ng th¸ch thøc: 1. Sù suy gi¶m diÖn tÝch rõng ®· lμm suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn, thu hÑp n¬i c− tró cña c¸c loμi ®éng vËt hoang d·, diÖn tÝch ®åi nói träc t¨ng. Sù chia c¾t c¸c hÖ sinh th¸i do viÖc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh giao th«ng, khai ph¸ rõng ®Ó trång c©y c«ng nghiÖp. 2. D©n sè ngμy mét t¨ng, trong vßng 40 n¨m d©n sè ViÖt Nam t¨ng gÊp 2 lÇn, hiÖn lªn ®Õn 81 triÖu d©n (2003); trong khi ®ã tμi nguyªn thiªn nhiªn, c¬ së vËt chÊt cña sù sèng l¹i cã h¹n. N¹n di d©n tù do tõ miÒn B¾c vμo vïng cao nguyªn vμ c¸c tØnh phÝa Nam. 3. Cßn nhiÒu céng ®ång d©n c− ®ang sèng trong ph¹m vi vμ xung quanh khu vùc vïng ®Öm c¸c KBT. Nguån lîi thiªn nhiªn ë ®©y lμ nguån sèng chÝnh cña hä. Do vËy, c¸c ho¹t ®éng sèng còng nh− s¶n xuÊt cña hä ®· lμm tæn h¹i ®Õn c¸c KBT vμ lμm cho chÊt l−îng c¸c KBT gi¶m sót mét c¸ch nhanh chãng. 4. Lμm thÕ nμo ®Ó kh«ng t¹o thªm nh÷ng bÊt ®ång gi÷a d©n ®Þa ph−¬ng vμ KBT, mμ ph¶i céng t¸c víi hä mét c¸ch chÆt chÏ, chÊp nhËn nh÷ng yªu cÇu thÝch ®¸ng cña hä, ®iÒu quan träng lμ hä ®−îc h−ëng nh÷ng lîi Ých trùc tiÕp tõ KBT. 2.1.3. Tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån ViÖt Nam Cho ®Õn thêi gian gÇn ®©y, míi chØ cã 45 khu b¶o tån cã tæ chøc qu¶n lý b¶o vÖ vμ cã sù quan t©m cña Nhμ n−íc, sè cßn l¹i ë t×nh tr¹ng bá hoang. §¸ng chó ý lμ mét sè khu ®· x©y dùng vμ cã bé m¸y qu¶n lý nh−ng rõng vÉn bÞ tμn ph¸, thËm chÝ cã n¬i cßn bÞ xo¸ sæ. Céng ®ång d©n c− sèng ë trong vμ xung quanh c¸c KBT nμy vÉn ch−a ®−îc gióp ®ì ®óng møc ®Ó hä tham gia vμo viÖc b¶o vÖ vμ qu¶n lý tμi nguyªn ®a d¹ng sinh häc. V−ên Quèc gia Cóc Ph−¬ng vμ mét sè KBT kh¸c võa qua ®· tæ chøc di chuyÓn mét sè hé d©n c− sèng trong c¸c khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt ra ngoμi vïng ®Öm. Tuy nhiªn, mÆc dï cã gióp ®ì vÒ tμi chÝnh vμ kü thuËt cña ch−¬ng tr×nh ë vïng ®Öm, cuéc sèng cña ng−êi d©n míi chuyÓn ra vÉn cßn rÊt nhiÒu khã kh¨n. Hä ®· bÞ mÊt ®i nhiÒu nÐt v¨n ho¸ ®Æc tr−ng cña chÝnh hä, nhiÒu kiÕn thøc, kinh nghiÖm cæ truyÒn vÒ sö dông c¸c tμi nguyªn rõng, nhiÒu phong tôc x−a ®· bÞ quªn l·ng... Nguy c¬ trë l¹i ph¸ rõng ë c¸c KBT cã thÓ x¶y ra nÕu chóng ta kh«ng biÕt c¸ch tæ chøc thÝch hîp. Mét vÊn ®Ò lín ®−îc ®Æt ra lμ c¸c Ban qu¶n lý V−ên Quèc gia vμ Khu b¶o tån thiªn nhiªn ph¶i cïng víi chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng tæ chøc vËn ®éng nh©n d©n ®Þa ph−¬ng tham gia tÝch cùc vμo viÖc b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc. NÕu chØ dùa vμo lùc l−îng kiÓm l©m Ýt ái th× kh«ng thÓ nμo b¶o vÖ ®−îc rõng. Ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng: tõng hé d©n, tõng b¶n lμng, tõng céng ®ång d©n ®Þa ph−¬ng nªn ®−îc giao tr¸ch nhiÖm cô thÓ, ®−îc h−ëng quyÒn lîi cô thÓ trong viÖc b¶o vÖ rõng víi t− c¸ch lμ ng−êi chñ thùc sù, tÊt nhiªn theo quy chÕ cña v−ên Quèc gia. CÇn t¹o ra nhiÒu h×nh thøc tæ chøc qu¶n lÝ phong phó kÕt hîp gi÷a nhμ n−íc víi nh©n d©n ®Ó b¶o vÖ rõng. §ång thêi cÇn tiÕp tôc nghiªn cøu cô thÓ ho¸ c¸c chÝnh s¸ch, vÝ dô nh−: chÝnh s¸ch giao ®Êt kho¸n rõng ®èi víi c¸c khu rõng ®Æc dông, chÝnh s¸ch di d©n ®i x©y dùng vïng kinh tÕ míi, quy chÕ qu¶n lý b¶o vÖ c¸c khu rõng phßng hé vμ khu rõng ®Æc dông sao cho phï hîp vμ cã hiÖu qu¶ l©u dμi. Môc tiªu c¬ b¶n cña c¸c chÝnh s¸ch lμ ®éng viªn søc m¹nh toμn d©n, m¹nh d¹n trao quyÒn tù chñ, s¸ng t¹o cho ng−êi d©n vμ c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng, ®éng viªn hä tham gia chñ ®éng 51