Đặc điểm thành phần loài và phân bố của họ cá bống trắng (gobiidae) trong các rạn san hô ở vịnh Nha Trang

Tuyển Tập Nghiên Cứu Biển, 2015, tập 21, số 2: 124-135<br /> <br /> ĐẶC ĐIỂM THÀNH PHẦN LOÀI VÀ PHÂN BỐ CỦA<br /> HỌ CÁ BỐNG TRẮNG (GOBIIDAE) TRONG CÁC RẠN SAN HÔ<br /> Ở VỊNH NHA TRANG<br /> 1<br /> <br /> Đỗ Thị Cát Tường, 2Nguyễn Văn Long<br /> 1<br /> Khoa Sinh học, Đại học Đà Lạt<br /> 2<br /> Viện Hải dương học, Viện Hàn lâm Khoa học & Công nghệ Việt Nam<br /> Tóm tắt<br /> <br /> Nghiên cứu các đặc trưng cơ bản về đặc điểm thành phần loài và phân bố của<br /> họ cá bống trắng (Gobiidae) được tiến hành tại 18 trạm rạn phân bố rộng<br /> khắp các đảo và vùng ven bờ trong vịnh Nha Trang, trong đó 8 trạm được<br /> khảo sát và thu mẫu vào tháng 5/2002 bằng rotenone và 10 trạm vào tháng<br /> 4-5/2015 bằng quả bồ hòn. Kết quả phân tích đã xác định được 34 loài thuộc<br /> 16 giống của họ cá bống trắng. Trong đó có 1 loài lần đầu tiên ghi nhận cho<br /> Việt Nam là Fusigobius humeralis (Randall, 2001). Nhìn chung những khu<br /> vực rạn gần bờ và xa bờ có số lượng loài thấp hơn so với các rạn thuộc đảo ở<br /> giữa vịnh.<br /> <br /> SPECIES COMPOSITION AND DISTRIBUTION OF THE FAMILY GOBIIDAE<br /> IN CORAL REEFS IN THE NHA TRANG BAY<br /> 1<br /> <br /> Do Thi Cat Tuong, 2Nguyen Van Long<br /> Faculty of Biology, University of Da Lat<br /> 2<br /> Institute of Oceanography, Vietnam Academy of Science & Technology<br /> 1<br /> <br /> Abstract<br /> <br /> Studies on species composition and distribution of the gobies (Gobiidae)<br /> were widely conducted at 18 sites locating at the islands and the coastal reefs<br /> in the Nha Trang bay, of which 8 sites were sampled in May 2002 using<br /> rotenone and 10 sites in April-May 2015 using soapberry/chinaberry. A total<br /> of 34 species belonging to 16 genera of the gobies were found, in which<br /> Fusigobius humeralis (Randall, 2001) was newly recorded for Vietnam. In<br /> general, the coastal and offshore sites supported lower number of species<br /> than those in the middle sites of the bay.<br /> <br /> I. MỞ ĐẦU<br /> Nghiên cứu rạn san hô trên thế giới được<br /> tiến hành từ rất sớm nhưng những nghiên<br /> cứu về các đặc trưng phân bố và sinh học<br /> của quần xã cá rạn san hô mới chỉ được<br /> quan tâm nghiên cứu từ những năm cuối<br /> của thế kỷ 20, trong đó có họ cá bống trắng<br /> (Gobiidae). Cho đến nay số lượng loài của<br /> họ cá bống trắng trên toàn thế giới có<br /> <br /> khoảng 1.703 loài với 251 giống (Froese và<br /> Pauly, 2015). Các công trình nghiên cứu cá<br /> rạn theo từng khu vực riêng lẻ đã xác định<br /> vùng vịnh Thái Lan có 28 loài<br /> (Satapoomin, 2000), vịnh Milne (Papua<br /> New Guinea) có 90 loài (Allen và Werner,<br /> 2002), quần đảo Anambas và Natuna có 26<br /> loài (Adrim và cs., 2004).<br /> Tại Việt Nam, các nghiên cứu về họ cá<br /> bống trắng (Gobiidae) chủ yếu được lồng<br /> <br /> 124<br /> <br /> ghép vào các đề tài dự án nghiên cứu về cá<br /> rạn. Nguyễn Nhật Thi (2000) đã tập hợp<br /> các tài liệu từ những nghiên cứu trước đó<br /> và công bố 60 loài thuộc họ cá bống trắng<br /> trong vùng biển Việt Nam. Kết quả nghiên<br /> cứu tại một số khu vực nhỏ hơn đã ghi nhận<br /> có 4 loài của họ cá này ở đảo Ba Mùn,<br /> Quảng Ninh (Nguyen Van Quan, 2006), 8<br /> loài ở quần đảo Cô Tô và Cát Bà (Đỗ Văn<br /> Khương và cs., 2005), 3 loài ở vịnh Hạ<br /> Long (Nguyễn Văn Quân, 2005), 3 loài ở<br /> vùng ven bờ Phú Yên (Nguyễn Văn Long,<br /> 2013), 15 loài ở vùng ven bờ Nam Trung<br /> Bộ (Nguyễn Văn Long, 2009), 3 loài ở Côn<br /> Đảo (Nguyễn Hữu Phụng và Nguyễn Văn<br /> Long, 1997) và 13 loài ở vùng biển Trường<br /> Sa (Nguyễn Nhật Thi và Nguyễn Văn<br /> Quân, 2004). Riêng vùng biển Phú Quốc,<br /> Nguyễn Hữu Phụng và Nguyễn Văn Long<br /> (1996) đã công bố 135 loài cá rạn nhưng<br /> không có loài nào của họ cá bống trắng<br /> được ghi nhận.<br /> Vịnh Nha Trang có 12 đảo lớn nhỏ và<br /> dải bờ biển dài trên 15 km được giới hạn từ<br /> mũi Kê Gà ở phía Bắc và mũi Cù Hin ở<br /> phía Nam với diện tích khoảng 403,41 km2.<br /> Vịnh là khu vực có tính đa dạng sinh học<br /> khá cao, trong đó rạn san hô được xem là hệ<br /> sinh thái quan trọng và nổi bật nhất (Võ Sĩ<br /> Tuấn và cs., 2005). Một số nghiên cứu về<br /> họ cá bống trắng trên các rạn san hô cũng<br /> đã được tiến hành trong những năm qua và<br /> đã thống kê được 11 loài (Nguyễn Văn<br /> Long, 2009).<br /> Như vậy có thể nhận thấy dù đã có một<br /> số nghiên cứu về thành phần loài họ cá<br /> bống trắng ở Việt Nam và vịnh Nha Trang,<br /> song chủ yếu sử dụng phương pháp lặn và<br /> quan sát trực tiếp, có rất ít nghiên cứu tiến<br /> hành thu mẫu nên số lượng loài của họ cá<br /> này đã được xác định còn thấp hơn nhiều so<br /> với thực tế. Vì vậy, việc thực hiện nghiên<br /> cứu này là nhằm nắm được các đặc trưng cơ<br /> bản của họ cá bống trắng trong các rạn san<br /> hô nói riêng, đồng thời góp phần bổ sung và<br /> cung cấp đầy đủ hơn các tư liệu liên quan<br /> đến tính chất đa dạng thành phần sinh vật<br /> trong các rạn san hô ở vịnh Nha Trang, tỉnh<br /> Khánh Hòa nói chung.<br /> <br /> II. TÀI LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> Nguồn tư liệu sử dụng trong nghiên cứu<br /> này được phân tích dựa trên bộ mẫu đã<br /> được thu thập tại 8 trạm vào tháng 5/2002<br /> (Bãi Tiên, Hòn Rùa, Hòn Chồng 1, Hòn<br /> Tằm, Hòn Một, Bãi Lận, Hòn Mun và Hòn<br /> Nọc) và 10 trạm (Hang Dơi, Hòn Chồng 2,<br /> Sông Lô, Đông và Nam Hòn Miễu, Bàn<br /> Than 1 và 2, Bãi Sạn, Bãi Bàng và Hòn Hố)<br /> vào tháng 4 - 5/2015 (Hình 1).<br /> Tại mỗi trạm, người thợ lặn dùng 200<br /> gram rotenone (đợt thu mẫu năm 2002)<br /> hoặc 200 gram bột bồ hòn đã được giã<br /> nhuyễn gói trong vải mùng (đợt thu mẫu<br /> năm 2015), vừa bơi vừa vò mạnh để<br /> rotenone/bồ hòn hòa tan và phát tán đều<br /> xung quanh khối san hô đã chọn trong<br /> phạm vi diện tích khoảng 10 - 15m2. Sau đó<br /> chờ 10 - 15 phút cá bị ngạt và chết, lúc này<br /> tiến hành thu thập toàn bộ cá bị chết nằm<br /> trên bề mặt nền rạn san hô. Mẫu vật sau khi<br /> thu xong được đếm số lượng, cho vào túi<br /> nilon và bảo quản trong thùng xốp lạnh<br /> chứa nhiều đá để giữ cho mẫu luôn tươi<br /> nguyên. Tất cả các mẫu cá được chuyển về<br /> phòng thí nghiệm của Phòng Nguồn lợi<br /> Thủy sinh vật, Viện Hải dương học để xử lý<br /> và định loại.<br /> Định loại mẫu theo phương pháp phân<br /> tích so sánh hình thái dựa theo các tài liệu<br /> định loại của Nguyễn Nhật Thi (2000),<br /> Randall và cs. (1990), Myers (1991), Allen<br /> và Adrim (2003) và cơ sở dữ liệu cá thế<br /> giới Fishbase năm 2015 (Froese và Pauly,<br /> 2015).<br /> Việc xác định loài mới được tiến hành<br /> thông qua đối chiếu danh mục thành phần<br /> loài của nghiên cứu này với các danh mục<br /> đã công bố như Danh mục cá nước ngọt và<br /> cá biển của Việt Nam - A check list of the<br /> marine and freshwater fishes of Vietnam<br /> (Orsi, 1974), Danh mục cá biển Việt Nam Tập IV (Nguyễn Hữu Phụng, 1997), Danh<br /> sách cá rạn san hô biển Việt Nam (Nguyễn<br /> Hữu Phụng, 2002; Nguyễn Nhật Thi và<br /> Nguyễn Văn Quân, 2005), Danh sách thành<br /> phần loài cá rạn san hô vùng biển ven bờ<br /> Nam Trung Bộ (Nguyễn Văn Long, 2009),<br /> <br /> 125<br /> <br /> Danh sách thành phần loài cá rạn san hô<br /> vùng biển ven bờ Phú Yên (Nguyễn Văn<br /> Long, 2013), Danh sách cá rạn san hô vịnh<br /> Nha Trang (Nguyễn Hữu Phụng và cs.,<br /> 2001), Danh mục các loài cá ghi nhận trên<br /> vùng triều Ninh Hải (Nguyễn Thành Huy<br /> và Nguyễn Văn Long, 2013) và các danh<br /> mục cá rạn ở Ba Mùn, Cô Tô - Cát Bà, vịnh<br /> Hạ Long như đã được liệt kê ở trên.<br /> Việc so sánh tính đa dạng loài giữa các<br /> khu vực khảo sát được thực hiện theo 3<br /> <br /> nhóm trạm theo phân bố không gian từ bờ<br /> ra khơi gồm gần bờ, giữa vịnh và xa bờ.<br /> Thống kê và xử lý số liệu bằng phần<br /> mềm Microsoft Office Excel 2010. Việc<br /> tính toán các chỉ số đa dạng của quần xã<br /> giữa các trạm thu mẫu được thực hiện trên<br /> phần mềm Primer 6.0. Xử lý hình ảnh cá<br /> được tiến hành bằng phần mềm photoshop<br /> CS5 và ImageJ.<br /> <br /> Hình 1. Vị trí các trạm thu mẫu trên rạn san hô trong vịnh Nha Trang<br /> Fig. 1. Location of sampling sites of coral reefs in the Nha Trang bay<br /> <br /> III. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN<br /> 1. Thành phần loài<br /> <br /> hô ở vịnh Nha Trang. Trong đó có 1 loài<br /> lần đầu tiên được ghi nhận cho Việt Nam là<br /> Fusigobius humeralis (Phụ lục 1 & 2).<br /> Các loài Bathygobius hongkongensis và<br /> Cryptocentrus caeruleomaculatus chiếm ưu<br /> thế về số lượng cá thể.<br /> Trong 16 giống đã xác định, giống<br /> Cryptocentrus và Priolepis có số lượng loài<br /> nhiều nhất với 4 loài (chiếm 11,76%), tiếp<br /> đến là giống Callogobius và Trimma: 3 loài<br /> (chiếm 8,82%). Các giống Bathygobius,<br /> Ctengobiops, Eviota, Fusigobius, Gnatholepis, Gobiodon và Istigobius mỗi giống<br /> có 2 loài (chiếm 5,88%). Các giống Exyrias<br /> <br /> Qua 2 đợt khảo sát vào năm 2002 và 2015,<br /> chúng tôi thu thập được tổng cộng 151 mẫu<br /> cá tại 13 trạm (Hang Dơi, Hòn Rùa, Hòn<br /> Chồng 1, Sông Lô, Đông Hòn Miễu, Hòn<br /> Tằm, Hòn Một, Bãi Lận, Hòn Mun, Bãi<br /> Sạn, Bãi Bàng, Hòn Nọc và Hòn Hố) và<br /> không thu được mẫu nào của họ cá bống<br /> trắng tại 5 trạm khác (Bãi Tiên, Hòn Chồng<br /> 2, Bàn Than 1 & 2, Tây Nam Hòn Miễu).<br /> Kết quả phân tích các mẫu này đã xác định<br /> được 34 loài thuộc 16 giống của họ cá bống<br /> trắng (Gobiidae) phân bố trong các rạn san<br /> 126<br /> <br /> và Gobiopsis chỉ có một loài (chiếm 2,94%)<br /> (Hình 2).<br /> So sánh kết quả này với một số khu vực<br /> khác trong vùng ven bờ Việt Nam cho thấy<br /> thành phần loài của quần xã cá bống trắng ở<br /> vịnh Nha Trang đa dạng hơn nhiều so với<br /> Côn Đảo, Trường Sa, ven bờ Phú Yên và<br /> vịnh Hạ Long (Bảng 1). Sự cao hơn về<br /> thành phần loài của họ cá bống trắng trong<br /> các rạn san hô vịnh Nha Trang so với các<br /> khu vực khác tại Việt Nam có thể do sự<br /> khác nhau về vị trí địa lý và phương pháp<br /> nghiên cứu. Trong cả 4 công trình nghiên<br /> <br /> cứu tại Côn Đảo, quần đảo Trường Sa, vịnh<br /> Hạ Long và Phú Yên, các tác giả đều sử<br /> dụng phương pháp lặn và quan sát cá trực<br /> tiếp dưới nước, phương pháp này còn hạn<br /> chế vì không bắt gặp các loài sống trong<br /> hang hốc và khó quan sát hoặc kích thước<br /> nhỏ. Còn dùng rotenone/bồ hòn làm cá chết<br /> ngạt, nên thu được các cá thể trong hang,<br /> khe hở của rạn, do đó việc thu mẫu đạt hiệu<br /> quả cao hơn, số lượng loài ghi nhận được<br /> trong nghiên cứu này cao hơn rất nhiều so<br /> với các khu vực khác và với các nghiên cứu<br /> trước đây tiến hành tại vịnh Nha Trang.<br /> <br /> Hình 2. Số lượng loài theo giống của họ cá bống trắng trên các rạn san hô ở vịnh Nha Trang<br /> Fig. 2. Number of species in genera of the gobies at coral reefs in the Nha Trang bay<br /> <br /> Bảng 1. So sánh số loài của họ cá bống trắng giữa một số khu vực<br /> trong vùng biển Việt Nam và một số khu vực lân cận<br /> Table 1. Comparison of number of species of the gobies<br /> between areas in Vietnam and adjacent regions<br /> Khu vực<br /> Vịnh Nha Trang<br /> Quần đảo Trường Sa<br /> Vịnh Hạ Long<br /> Côn Đảo<br /> Phú Yên<br /> Vịnh Thái Lan<br /> Quần đảo Anambas và Natuta<br /> Đảo Weh<br /> <br /> Số loài<br /> 34<br /> 13<br /> 9<br /> 3<br /> 3<br /> 28<br /> 26<br /> 53<br /> <br /> Nguồn tham khảo<br /> Nghiên cứu này<br /> Nguyễn Nhật Thi và Nguyễn Văn Quân (2004)<br /> Nguyễn Văn Quân (2005)<br /> Nguyễn Hữu Phụng và Nguyễn Văn Long (1997)<br /> Nguyễn Văn Long (2013)<br /> Satapoomin (2000)<br /> Adrim và cs. (2004)<br /> Allen và Werner (2002)<br /> <br /> 127<br /> <br /> So với một số khu vực khác trên thế giới<br /> thì số loài ghi nhận được trên các rạn san hô<br /> ở vịnh Nha Trang cao hơn so với vịnh Thái<br /> Lan, quần đảo Anambas và Natuta nhưng<br /> lại kém đa dạng hơn so với đảo Weh<br /> (Indonesia) khi sử dụng cùng phương pháp<br /> thu mẫu (Bảng 1). Điều này cho thấy rằng<br /> vịnh Nha Trang có tính đa dạng loài của họ<br /> cá bống trắng khá cao so với nhiều khu vực<br /> khác trên thế giới có diện tích rạn san hô<br /> tương đương hoặc thậm chí lớn hơn rất<br /> nhiều lần.<br /> 2. So sánh đặc điểm và tính chất đa dạng<br /> của quần xã cá bống trắng giữa các khu<br /> vực<br /> 2.1. Số lượng và tính chất thành phần loài<br /> So sánh tính đa dạng loài của quần xã họ cá<br /> <br /> bống trắng cho thấy có sự chênh lệch khá<br /> lớn về số loài giữa các trạm nghiên cứu,<br /> trong đó Hòn Mun có số loài cao nhất với<br /> 15 loài, tiếp đến là Bãi Lận (14 loài), Hang<br /> Dơi, Đông Hòn Miễu, Bãi Bàng, Bãi Sạn và<br /> Hòn Hố mỗi khu vực chỉ thu được 1 loài<br /> (Hình 3). Nếu xét theo không gian từ bờ ra<br /> khơi, số lượng loài thu được ở nhóm trạm<br /> gần bờ (Hang Dơi, Hòn Chồng 1, Hòn Rùa,<br /> Sông Lô và Đông Hòn Miễu) có 10 loài<br /> (trung bình: 2,4 ± 1,5 loài/trạm) tương<br /> đương nhóm trạm xa bờ (Bãi Sạn, Hòn<br /> Nọc, Bãi Bàng và Hòn Hố) có 7 loài (trung<br /> bình: 1,8 ± 1,5 loài/trạm) nhưng lại thấp<br /> hơn rất nhiều so với nhóm trạm giữa vịnh<br /> (Hòn Tằm, Hòn Một, Bãi Lận, Hòn Mun)<br /> có đến 27 loài (trung bình: 10,4 ± 4,8<br /> loài/trạm).<br /> <br /> Hình 3. Số lượng loài ghi nhận tại các trạm nghiên cứu ở vịnh Nha Trang<br /> Fig. 3. Number of species recorded at the study sites in the Nha Trang bay<br /> <br /> Kết quả phân tích nhóm của quần xã cá<br /> bống trắng ghi nhận có sự khác biệt lớn về<br /> tính chất thành phần loài giữa các trạm<br /> nghiên cứu với mức độ giống nhau rất thấp<br /> (7 - 45%) (Hình 4). Trong đó, Hòn Mun và<br /> Bãi Lận có mức độ giống nhau cao nhất<br /> (45%); Hòn Tằm, Bãi Lận, Hòn Mun, Hòn<br /> Nọc, Hòn Một, Hòn Rùa, Đông Hòn Miễu,<br /> <br /> Hang Dơi và Sông Lô có mức độ tương<br /> đồng chỉ 10%; Bãi Bàng và Hòn Hố chỉ đạt<br /> khoảng 7%. Điều này cho thấy tính chất<br /> phân bố của quần xã họ cá bống trắng trên<br /> rạn san hô trong vịnh Nha Trang có sự khác<br /> biệt tương đối lớn giữa các trạm hoặc giữa<br /> khu vực gần bờ, giữa vịnh và xa bờ.<br /> <br /> 128<br /> <br />