Dân ca cổ truyền của người Bố Y ở Hà Giang

[2]<br /> <br /> Bộ Giáo dục Đào tạo (2006). Quyết định về việc ban hành chương trình tiếng Mông dùng<br /> để đào tạo giáo viên dạy tiếng Mông cho cán bộ, công chức ở vùng dân tộc, miền núi,<br /> Hà Nội.<br /> <br /> [3]<br /> <br /> Phan Hữu Dật (2014). Một số vấn đề về dân tộc học Việt Nam. Nhà xuất bản Đại học<br /> Quốc gia Hà Nội.<br /> <br /> [4]<br /> <br /> Trần Trí Dõi (2016). Ngôn ngữ các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Nhà xuất bản Đại học<br /> Quốc gia Hà Nội<br /> <br /> [5]<br /> <br /> Vũ Quốc Khánh (2005). Dân tộc Mông ở Việt Nam. Nhà xuất bản Thông tấn.<br /> <br /> [6]<br /> <br /> F. Savina (1924). Lịch sử người Mèo, Bản dịch Trương Thị Thọ và Đỗ Trọng Quang,<br /> Phòng tư liệu - Thư viện Dân tộc học, Hà Nội.<br /> <br /> [7]<br /> <br /> Vương Duy Quang (2005). Văn hóa tâm linh của người Mông ở Việt Nam, truyền thống<br /> và hiện tại. Nhà xuất bản Văn hóa thông tin.<br /> <br /> [8]<br /> <br /> Thào Seo Sình, Phan Thanh (2003). Sách học tiếng Mông. Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc.<br /> <br /> [9]<br /> <br /> Nguyễn Kiến Thọ (2014). Thơ ca dân tộc Mông từ truyền thống đến hiện đại. Nhà<br /> xuất bản Đại học Thái Nguyên.<br /> <br /> [10] Tổng cục thống kê (2010). Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009.<br /> HMONG IN VIETNAM<br /> AND SOME MAJOR ISSUES OF LANGUAGE<br /> Nguyen Trung Kien<br /> Tay Bac University<br /> Abstract: The Hmong is an ethnic minority in Vietnam, which owns a typical language. The issues of this<br /> ethnic language will be better addressed with certain knowledge of ethnic culture. Our research interest focuses<br /> on national history tied to the problems of language and script. Thereby we try to show the very tight<br /> relationship between the three elements namely, ethnicity, language and culture. The research results contribute<br /> to build up language policies for ethnic minorities in Vietnam.<br /> Keywords: Culture, ethnicity, history, minority, language, policy.<br /> <br /> 16<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Xã hội, Số 9 (6/2017) tr. 17 - 23<br /> <br /> DÂN CA CỔ TRUYỀN CỦA NGƢỜI BỐ Y Ở HÀ GIANG<br /> Trần Quốc Việt<br /> Trường Đại học Thủ Đô Hà Nội<br /> Tóm tắt: Người Bố Y ở Hà Giang - Việt Nam có một kho tàng dân ca cổ truyền nhưng chưa được nhiều<br /> người biết đến, bao gồm những bài dân ca được dùng trong hầu hết các lĩnh vực của đời sống, chứa đựng nhiều<br /> giá trị xứng đáng được trân trọng, giữ gìn. Dựa trên các tài liệu hồi cố và điền dã thực tế của tác giả, bài viết<br /> này giới thiệu về dân ca cổ truyền của người Bố Y ở Hà Giang thông qua diện mạo và những đặc trưng được thể<br /> hiện trong nghi tục, cách thức diễn xướng và các thành tố âm nhạc.<br /> Từ khóa: Dân ca cổ truyền, diện mạo, đặc trưng, người Bố Y.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Tại Hà Giang, dân ca cổ truyền của những tộc người như Mông, Nùng, Tày, Thái... đã<br /> được phổ biến ở cả trong và ngoài tỉnh. Nhưng dân ca cổ truyền của người Bố Y mới chỉ được<br /> rất ít người biết đến.<br /> Người Bố Y ở Hà Giang được các nhà khoa học xếp vào nhóm ngữ hệ Tày - Thái. Dân<br /> số khoảng 808 người theo số liệu điều tra dân số năm 2009. Tổ tiên của họ xưa kia là người<br /> Pầu Ỳ thuộc tộc người Bố Y ở Quý Châu, Trung Quốc, di cư sang Việt Nam đến Hà Giang<br /> vào khoảng đầu thế kỷ XIX [2, 3].<br /> Trong số các công trình nghiên cứu về người Bố Y ở Hà Giang đã được công bố mà<br /> chúng tôi biết, đa phần là những nghiên cứu về văn hóa tổng hợp bằng phương pháp miêu<br /> thuật. Đó là các công trình của các nhà nghiên cứu Lunet de Lajonquyère (Pháp) (1904), Bùi<br /> (1950), Chu Thái Sơn (1973, 1983), Nguyễn Phi Vân (2006). Trong những công trình này,<br /> các chi tiết liên quan đến âm nhạc cổ truyền, đặc biệt là dân ca rất hiếm hoi. Năm 2006 có duy<br /> nhất chuyên khảo về hát đám cưới Bố Y ở Hà Giang của nhà nghiên cứu Trần Bình. Tuy<br /> nhiên, chuyên khảo mới chỉ dừng lại ở mức độ khảo sát sơ lược, miêu thuật, tổng hợp riêng về<br /> thể loại hát nghi tục đám cưới.<br /> Như vậy, chưa có công trình đã được công bố nào khái quát được diện mạo, hoặc nêu<br /> được đặc trưng dân ca cổ truyền của người Bố Y ở Hà Giang. Do đó, trong bài viết này,<br /> chúng tôi sẽ giới thiệu về dân ca cổ truyền của người Bố Y ở Hà Giang thông qua những khía<br /> cạnh đó.<br /> Để có thể nhận thức sâu vấn đề nghiên cứu, chúng tôi kết hợp cả phương pháp nghiên<br /> cứu lý thuyết lẫn phương pháp nghiên cứu thực tiễn với các công cụ như tổng hợp, phân tích,<br /> so sánh, điền dã… khai thác tối đa nguồn tài liệu kể cả các tài liệu hồi cố và viết tay của các<br /> người già và nghệ nhân.<br /> 2. Nội dung<br /> Để tìm hiểu về dân ca cổ truyền của người Bố Y ở Hà Giang, trước tiên chúng tôi khái<br /> quát về diện mạo của nó.<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 30/11/2016. Ngày nhận đăng: 15/6/2017<br /> Liên lạc: Trần Quốc Việt, e - mail: tqviet@daihocthudo.edu.vn<br /> <br /> 17<br /> <br /> 2.1. Diện mạo dân ca cổ truyền của người Bố Y ở Hà Giang<br /> Theo hồi cố của những người già Bố Y ở Hà Giang và tài liệu viết tay của nghệ nhân<br /> Ngũ Khởi Phượng, xưa kia họ có 5 điệu hát bao gồm: Sinh phăn, Sinh ún, Sinh oài, Sinh khề<br /> và Sinh mua, được sử dụng để hát trong nhiều thể loại dân ca như dân ca đời thường, dân ca lễ<br /> nghi phong tục và dân ca lễ nghi tín ngưỡng [1]. Tuy nhiên, hiện nay hai điệu Sinh ún, Sinh<br /> oài và một số thể loại, bài bản đã bị mai một, chỉ còn lại ba điệu Sinh phăn, Sinh khề, Sinh<br /> mua và các thể loại, bài dân ca dưới đây:<br /> a. Dân ca sinh hoạt đời thường và lễ nghi đám cưới<br /> Các thể loại dân ca sinh hoạt đời thường của người Bố Y ở Hà Giang bao gồm: Hát lao<br /> động (phân củ shang), hát làm khách (phân pầu shía) và hát giao duyên (phân bó xho). Dân ca<br /> lễ nghi đám cưới có hát ngăn cửa (phân thoàn tâu).<br /> Về hát lao động, người Bố Y ở Hà Giang có những bài hát về các công việc như làm<br /> ruộng, hớt cá, đi rừng, làm nhà, dệt vải… Theo các nghệ nhân, xưa kia họ có nhiều bài hát ở<br /> thể loại này. Tuy nhiên, hiện nay chỉ còn lại một bài hát về việc tìm cây thuốc, quá trình làm<br /> men và nấu rượu.<br /> Hát làm khách là các bài hát được người Bố Y ở Hà Giang dùng trong những cuộc vui<br /> giữa chủ nhà và khách. Thể loại hát này có quy định như sau: Khi được chủ nhà mời, người<br /> được mời hát phải hát mở đầu bằng một bài có tên Phân chăm - tức Hát xin phép, rồi mới<br /> được hát các bài khác. Nội dung hát làm khách hầu hết là những lời thăm hỏi, ca ngợi và cảm<br /> ơn. Hiện nay, người Bố Y ở Hà Giang còn giữ được sáu bài hát làm khách.<br /> Hát giao duyên được thanh niên người Bố Y ở Hà Giang xưa sử dụng để làm quen, tìm<br /> hiểu nhau. Đặc biệt, họ có quy định đôi trai gái phải gặp nhau hát thâu đêm suốt sáng trước<br /> ngày cưới. Các nghệ nhân Bố Y ở Hà Giang còn nhớ chín bài hát giao duyên.<br /> Hát dân ca trong lễ nghi đám cưới được người Bố Y ở Hà Giang gọi là hát ngăn cửa<br /> (tiếng Bố Y là phân thoàn tâu). Khi đến trước cửa ra vào của nhà gái, đoàn nhà trai dừng lại<br /> đứng ngoài sân hát đối đáp với đoàn nhà gái đứng sau cửa ra vào ở trong nhà. Chỉ khi hát đối<br /> đáp xong, đoàn nhà trai mới được vào nhà của nhà gái. Hát ngăn cửa đám cưới bao gồm năm<br /> bài đối đáp giữa nhà gái với nhà trai.<br /> Các thể loại dân ca vừa nêu đều sử dụng duy nhất một điệu Sinh phăn. Ngoài các thể loại<br /> dân ca dùng trong sinh hoạt đời thường và lễ nghi đám cưới nêu trên, người Bố Y ở Hà Giang<br /> còn có thể loại dân ca dùng để hát khi tiến hành các lễ nghi tín ngưỡng.<br /> b. Dân ca lễ nghi tín ngưỡng<br /> Thể loại dân ca này gắn với các lễ cúng giải hạn và cúng ma. Trong hai lễ cúng đó, tất<br /> cả bài cúng đều là các bài hát. Hiện nay, người Bố Y ở Hà Giang còn giữ được hai bộ sách<br /> cúng là Khào xhâư đinh và Khào xhâư ho. Sách cúng Khào xhâư đinh là của những dòng họ<br /> có tổ tiên xưa kia làm quan và sách Khào xhâư ho là của những dòng họ có tổ tiên xưa là đầy<br /> tớ, làm thuê [4, 5]. Những bài hát để giải hạn được hát bằng điệu Sinh khề, còn bài hát để<br /> cúng ma được hát bằng điệu Sinh mua. Lời ca trong tất cả các bài dân ca đời thường, lễ nghi<br /> đám cưới, lễ nghi tín ngưỡng nêu trên đều được hát bằng tiếng Bố Y.<br /> 18<br /> <br /> Đó là toàn bộ vốn dân ca cổ truyền mà người Bố Y ở Hà Giang còn lưu giữ được cho<br /> đến ngày nay. Tiếp theo, chúng tôi sẽ bàn về những đặc trưng của kho tàng dân ca này.<br /> 2.2. Đặc trưng dân ca cổ truyền của người Bố Y ở Hà Giang<br /> Những đặc trưng trong dân ca cổ truyền của người Bố Y ở Hà Giang được biểu hiện ở<br /> trong một số khía cạnh của thể loại hát nghi tục đám cưới cũng như trong các thành tố âm<br /> nhạc nói chung.<br /> a. Đặc trưng trong nghi tục và cách diễn xướng hát lễ nghi đám cưới<br /> Một số tộc người ở tỉnh Hà Giang như người Nùng, Tày, Mông,… cũng có tục ngăn<br /> cửa - hát đối đáp giữa nhà trai với nhà gái trong đám cưới. Tuy nhiên, xét về khía cạnh người<br /> hát, số lần hát và cách diễn xướng, hát nghi tục đám cưới của người Bố Y ở Hà Giang có<br /> những nét riêng.<br /> - Phía nhà trai chỉ các ông mối và phù rể được hát đối đáp với nhà gái và hát trong cả<br /> 4 lễ của đám cưới<br /> Nhiều tộc người lân cận không bắt buộc ai trong phía nhà trai sẽ hát đối đáp với nhà gái<br /> và họ cũng chỉ hát duy nhất trong lễ đón dâu. Nhưng người Bố Y ở Hà Giang quy định phía<br /> nhà trai chỉ hai ông mối, hai phù rể được hát đối đáp với nhà gái và cả bốn lễ của đám cưới<br /> như lễ ăn hỏi, lễ dẫn cưới lần một, lễ dẫn cưới lần hai và lễ đón dâu đều phải thực hiện nghi<br /> tục hát này. Hai ông mối hát trong ba lễ đầu, còn hai phù rể chỉ hát trong lễ thứ tư [2].<br /> - Diễn xướng kiểu gài bẫy<br /> Trong hát lễ nghi đám cưới, nhà gái người Bố Y ở Hà Giang gài những cái “ bẫy lời ca” để<br /> thử tài đối đáp của nhà trai: Khi nhà gái hát về mình, họ cố ý dùng những lời lẽ hạ thấp để hát<br /> với nhà trai. Nhà trai không được dùng lại những lời ca đó để hát về nhà gái mà phải thay thế<br /> chúng bằng những từ hay, tốt, đề cao nhà gái. Nếu không, nhà trai sẽ bị coi là mắc lỗi coi<br /> khinh nhà gái và bị phạt rượu. Chẳng hạn, nhà gái tự gọi nhà của mình là “cái lều”1 để hát đối<br /> với nhà trai, thì nhà trai không được hát đáp lại bằng từ “cái lều” mà phải thay từ đó bằng từ<br /> “cái nhà” khi hát đáp lại nhà gái [1].<br /> b. Đặc trưng trong một số thành tố âm nhạc<br /> Dân ca của người Bố Y ở Hà Giang có 3 đặc trưng sau đây:<br /> - Dân ca Bố Y ở Hà Giang chỉ dùng thang 3 âm và 4 âm<br /> Hai điệu sinh khề và sinh mua đều có thang 3 âm, xếp theo các quãng tương ứng trong âm<br /> nhạc phương Tây gồm 5Đ - 3t - 2T. Các bài dân ca sử dụng hai điệu này dùng 4 cao độ trong<br /> phạm vi một quãng 8Đ (la - mi - sol - la1).<br /> Điệu Sinh phăn chỉ có 4 âm trong thang âm, xếp theo các quãng tương ứng trong âm<br /> nhạc phương Tây là 2T - 3t - 2T. Các bài dân ca sử dụng điệu này cũng dùng 4 cao độ nhưng<br /> chỉ trong phạm vi một quãng 5Đ (re - mi - sol - la).<br /> 1<br /> <br /> Lời ca trong bài hát số 3 do nhà gái hát<br /> <br /> 19<br /> <br /> Theo cố GS.TS. Phạm Minh Khang - nhà nghiên cứu âm nhạc dân tộc Việt Nam, đây có<br /> thể là những thang âm cổ, tiền thân của những thang 5 âm sau này2.<br /> - Dân ca Bố Y ở Hà Giang chỉ dùng cấu trúc làn điệu<br /> Các bài dân ca của người Bố Y ở Hà Giang không có loại cấu trúc ổn định theo kiểu bài<br /> hát, chỉ có loại cấu trúc theo kiểu làn điệu. Giai điệu của các bài dân ca trong quá trình diễn<br /> xướng đều bị biến hóa và có những trường hợp khác nhau rất xa. Có thể thấy rõ điều đó qua<br /> ba bài hát đám cưới số 1,2,4 của nhóm Bố Y ở Hà Giang do nhà gái hát theo điệu Sinh phăn:<br /> Ví dụ 1: Bài 1 của nhà gái<br /> <br /> Mầng<br /> <br /> cái ti<br /> <br /> là<br /> <br /> mà ?<br /> <br /> quáng là<br /> <br /> táy<br /> <br /> óe? Mầng táy<br /> <br /> Mầng<br /> <br /> thào?<br /> <br /> Tân tịp táy<br /> <br /> pẻ<br /> <br /> táy<br /> <br /> Tân<br /> <br /> pầng<br /> <br /> pẻ<br /> <br /> lo<br /> <br /> tịp<br /> <br /> là<br /> <br /> pầng<br /> <br /> pầng lo là<br /> <br /> pẻ<br /> <br /> tân<br /> <br /> tân<br /> <br /> tịp<br /> <br /> mà?<br /> <br /> Tân tịp táy<br /> <br /> pầng<br /> <br /> tảy.<br /> <br /> pầng<br /> <br /> quáng là thào?<br /> Sơ đồ cấu trúc bài này như sau: Số nhịp: 15,5<br /> Vế 1: Mở đầu (2 nhịp) + Giữa (4 nhịp) + Kết (3,5 nhịp) // Vế 2: Mở đầu (2 nhịp) + Giữa<br /> (2 nhịp) + Kết (2 nhịp).<br /> <br /> 2<br /> <br /> Phỏng vấn GS.TS Phạm Minh Khang năm 2007<br /> <br /> 20<br /> <br />