Địa Đồ Duyên Hải Miền Trung - Sông Trà phần 5

Chia sẻ: Dqwfrehrh Geryhrtjrt | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

97
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'địa đồ duyên hải miền trung - sông trà phần 5', khoa học tự nhiên, địa lý phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Địa Đồ Duyên Hải Miền Trung - Sông Trà phần 5

Ph l c 1 S LI U PHÁT TRI N KINH T TH Y S N CH Y U (1990 - 2005) Ch tiêu 1 990 1 995 2 000 2 005 2.052 4.020 2.935 3.918 Công su t (CV - mã l c) 35.400 97.000 109.741 234.019 Thuy n không g n máy (chi c) 1900 409 386 S n lư ng ñ ánh b t (t n) 22.500 38.500 66.384 87.408 S n lư ng th y s n ch bi n (t n) 413 800 1.612 3.611 Di n tích nuôi tôm (ha) 180 430 551 730 S n lư ng tôm nuôi (t n) 45 225 804 3.005 Lao ñ ng ngh cá (ngư i) - 50.000 59.100 65.000 Giá tr s n xu t th y s n (tri u ñ ng) 231.245 425.620 652.560 Ph l c 2 PHÂN LO I CÔNG SU T TÀU THUY N ðÁNH B T (1990 - 2005) S lư ng tàu thuy n các năm STT Phân lo i công su t (CV/chi c) 1 990 1 995 2 000 2 005 Lo i công su t ≤ 20 CV 1 1.297 1.516 396 545 2 Lo i công su t 21 - 45 CV 708 2.132 1.722 1.880 3 Lo i công su t 46 - 90 CV 45 348 688 865 4 Lo i công su t 91 - 150 CV 2 24 115 321 5 Lo i công su t 151 - 400 CV - - 14 296 6 Lo i công su t > 400 CV - - - 11 T ng c ng 2 .052 4 .020 2 .935 3 .918 Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 115
Ph l c 3 ðÁNH B T TH Y S N CH Y U (1990 - PHÂN LO I THUY N NGH 2005) S lư ng thuy n ngh STT Phân lo i thuy n ngh 1 990 1 995 2 000 2 005 Lư i kéo 1 539 1.811 1.141 1.280 Lư i vây 2 315 678 406 640 Lư i rê (lư i c n) 3 276 484 247 220 Lư i chu n 4 483 275 84 120 Mành ñ èn 5 162 187 62 94 6 Mành chà 82 40 0 0 Câu khơi 7 80 142 76 102 8 Câu m c xà 20 62 144 160 9 P ha xúc 0 62 124 160 Ngh lư i cá cơm ñ o Lý Sơn 10 10 21 32 52 11 Ngh l n 40 86 92 110 12 Ngh khác 45 172 527 848 Ph l c 4 S LI U NUÔI TR NG TH Y S N (1990 - 2005) STT Ch tiêu 1 990 1 995 2 000 2 005 1 Di n tích nuôi tôm (ha) 180 430 551 730 S n lư ng tôm nuôi (t n) 2 45 225 804 3.005 Di n tích nuôi nư c ng t (ha) 3 270 410 530 670 S n lư ng cá nư c ng t (t n) 4 45 165 195 810 5 Tr i s n xu t tôm gi ng (tr i) 0 2 12 20 S n lư ng tôm gi n g (tri u con) 6 0 8 70 105 7 Tr i s n xu t cá gi ng 1 1 1 1 S n lư ng cá gi ng (tri u con) 8 0,5 0,8 1,2 2 Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 116
CHƯƠ NG CÔNG NGHI P – TI U TH CÔNG NGHI P XV Quá trình hình thành, phát tri n các ngh th công Qu ng Ngãi g n v i vi c hình thành xóm làng, ru ng ñ ng, s n sinh nh ng ngh nhân có ñôi bàn tay khéo léo tài hoa, t o ra nh ng s n ph m có ch t lư ng và giá tr cao, ñáp ng nhu c u c a ñ i s ng, qua ñó m t s ngh ñ c s c cũng ñem l i ni m t hào cho làng ngh x Qu ng. Cùng v i ngành ngh ti u th công nghi p, s n xu t công nghi p ñư c ra ñ i trên n n t ng ho t ñ ng c a máy móc, cơ gi i hóa quy trình s n xu t, t o ra năng su t lao ñ ng cao, làm tăng nhanh s lư ng và ch t lư ng s n ph m. Trong nh ng năm kháng chi n, th c hi n ñư ng l i kháng chi n, ch trương xây d ng n n kinh t t c p t túc c a ð ng, nhân dân Qu ng Ngãi ñã phát tri n công nghi p, ti u th công nghi p ñ s n xu t vũ khí và hàng tiêu dùng. Qu ng Ngãi t d t ñư c v i, l a, nh t là v i Sita, s n xu t ñư c gi y vi t, xà phòng, ñư ng th công, ñ g m, d ng c b ng mây, tre, cói... T sau ngày ñ t nư c hoàn toàn gi i phóng, nh t là sau th i ñi m tái l p t nh, công nghi p, ti u th công nghi p Qu ng Ngãi có ñi u ki n phát tri n m nh m , có s n ñ nh và tăng trư ng nhanh, ñóng vai trò ngày càng quan tr ng trong n n kinh t c a t nh. I. TI U TH CÔNG NGHI P 1. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N Ngh t i u t h c ông Qu ng Ngãi ñã hình thành, t n t i và phát tri n khá s m. Dư i th i Vươ ng qu c Chămpa, ngh kh m xà c ñã kh i s c . Lê Quý ðôn vi t trong Ph biên t p l c: "T i c ác nư c Chiêm Thành, Cao Miên, nh ng cái bàn, cái h p ñã ñư c kh m xà c , ngư i ta l i ñem kh m thêm th y t inh nh hình vuông vào, làm cho s c xanh và s c bi c xà c l i c àng n i b t lên"(1). Có th c ác ngh th c ông c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi ñã hình thành cùng lúc v i s di c ư c a ngư i Vi t ñ n m nh ñ t này, kho ng cu i t h k XV, dư i th i nhà Lê. ð n t h i c húa Nguy n, ngh th c ông càng phát tri n, trong ñó ngh d t v i và d t l a Qu ng Ngãi ñã có ti ng vang nh t ñ nh: "V ph Qu ng Nghĩ a thì có xã Long Ph ng thu c huy n M Hoa theo l ph i n p thu l a là 2 t m 7 t hư c 5 t c 8 phân, và ñư c n p ti n t hay th là 11 quan 2 ti n 38 ñ ng"(2). "Xã Thanh Hi u thu c huy n M Hoa theo t l ph i n p 1.170 t m v i t r ng ñ t hay th vi c n p s ưu và b t lính"(3). ð c bi t là ngh n u rư u và ngh làm m t ñ Qu ng Ngãi th i kỳ này r t phát tri n. Ph biên t p l c c hép: "Xã Thanh Hi u thu c huy n M Hoa h ng năm ph i n p c ho Ty l nh s 5 c h nh rư u; thôn Nghĩ a L p thu c huy n Chương Nghĩ a h ng nă m ph i n p 2.753 ch nh m t ñ ñ kh u tr c ác kho n t i n ph i n p và 730 ch nh m t y ñ t h s thu tô ru ng. Ngoài ra, thôn y c òn ph i n p c ho quan Cai trư ng 20 ch nh m t ñ n a"(4). Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 117
Ngh th c ông Qu ng Ngãi h u h t ñ u c ó ngu n g c t nh ng ngư i nông dân mi n B c di c ư vào Nam trong các th k XV, XVI và m t b ph n nh là t ngư i Hoa truy n vào (như ngh làm k o gương, làm nhang), ngư i Chă m truy n l i (như ngh ñóng thuy n, ñan lư i). T vùng Thanh - Ngh - Tĩ nh, ngư i nông dân vào khai phá m r ng vùng ñ t Qu ng Ngãi ñã mang theo m t s ngh th c ông như ngh m c , d t c hi u, làm nón, ñan lát, ñúc ñ ng, làm g m, ch t ác s ng,… ñã k t h p và phát tri n c ác ngh ñã có t t rư c (th i Vă n hóa Sa Huỳnh, Văn hóa Chămpa) trên vùng ñ t này, t o nên các ngh mang tính ñ c thù c a vùng ñ t x Qu ng, như g m, ñúc ñ ng, ngh mía ñư ng, m c h nha, k o gương, ch tác ñá, nuôi t m d t v i, làm m m, luy n s t. S k t h p hài hòa và quy n l n c ác ngh vào nhau mang tính ch t ña tuy n này ñã làm cho ngh t h c ông Qu ng Ngãi tr nên phong phú, ña d ng, phù h p v i ñi u ki n yêu c u ñ a phương, làm giàu thêm ñ c trưng b n s c văn hóa m t vùng kinh t . Làng ngh t h c ông c truy n t iêu bi u ñã t n t i và phát tri n trên ñ t Qu ng Ngãi h t s c ña d ng, như : làng g m (M Thi n, B ð , Thanh Hi u, Chí Trung), xóm ñan (T nh Hà, Hành ð c ), xóm chi u (Thu Xà), làng ñúc (Chú Tư ng), xóm rèn (T nh Hà, T nh Minh), làng m m (An Chu n, Kỳ Tân, Sa Huỳnh)… Cơ c u c a c ác làng ngh này ñư c t c h c khá ch t c h , c ác thành viên trong làng ñ u ñư c tôn tr ng, nâng ñ và b o v quy n l i, ngư i ta truy n ñ t c ho nhau nh ng kinh nghi m ñ làm ra s n ph m ñư c t t hơn, ít có hi n tư ng gi u ngh . H u h t c ác làng ngh ñ u c ó m t t ngh , ngư i có công ñ u tiên khai sinh ngh và truy n l i c ho các th h s au. Các làng ngh ñ u c ó ngày gi t ngh h ng nă m, vi c c úng gi ñ u th ng nh t m t ngày và t b n thân gia ñình hành ngh lo cúng. Th i gian và chi n tranh ñã làm phai nh t ñi ký c v t ngh , ñ ng th i m t ñi nh ng tài li u quý giá như gia ph , s c phong c a làng ngh , c h có ít làng ngh gi l i ñư c hình nh t ngh . 2. CÁC NGH TIÊU BI U 2.1. NGH LÀM G M Trên vùng ñ t Qu ng Ngãi, ngh g m ñã có t lâu ñ i, s n ph m c a nó g n li n v i s inh ho t hàng ngày c a c on ngư i thu xa xư a. Vào th i t i n s , dân c ư Văn hóa Sa Huỳnh ñã s n xu t ñ g m v i nhi u ki u dáng ñ p, phong phú v lo i hình, ñư ng nét hoa văn s c s o, h a ti t trang trí công phu, ña d ng, ñ t trình ñ c ao c v k thu t và t o dáng. ð g m s n xu t vào th i kỳ này bao g m c ác lo i: n i, bát b ng, bình c c ao, vò g m táng ngư i ch t, ñ minh khí, con lăn... Vào giai ño n Văn hóa Chă mpa, ñ g m c ó ñ nung cao hơn, có lo i nung thành sành, k thu t tráng men nâu, men xanh ng c , men vàng khá ph bi n trên các ñ dùng sinh ho t như c hén, ñĩ a, n i, vò. Tuy nhiên, b ng ñ i m t th i gian dài, ñ n t h k XVI, XVII ngh g m Qu ng Ngãi m i phát tri n m nh, song song v i quá trình ñ nh c ư c a ngư i Vi t t B c vào. Theo Qu ng Ngãi t nh chí in nă m 1933, toàn t nh h i ñó có các lò g m M Thi n (huy n Bình Sơn), ðông Thành, ð i L c (huy n Sơn T nh), Thanh Hi u, Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 118
Ch Trung (huy n ð c Ph ), B ð (huy n M ð c ). Nh ng làng g m này s n xu t c ác lo i ñ dùng như vò, hũ, n i, tr , v i, ch u v i nhi u ki u dáng ñ p(5). Trong các làng g m Qu ng Ngãi thì làng g m M Thi n c ó ngh làm ñ g m phát tri n nh t. Nơ i ñây ñã s n xu t ñư c nh ng ñ g m có tráng men t th k XIX. Làng g m M Thi n nay thu c ñ a ph n t h t r n Châu , n m trên ñư ng Thiên Lý B c - Nam (nay là Qu c l 1) cho nên vi c thông thương buôn bán di n ra thu n l i. M t khác, làng g m l i n m ven sông Trà B ng, s n ph m xu t ra kh i lò ñư c v n c huy n ñi nơ i khác d dàng b ng ñư ng sông, xuôi dòng ra c a Sa C n, hay ngư c lên ngu n ñ n c ác làng mi n núi. Xưa kia g m M Thi n (dân gian g i là g m Châu ) ñã có m t kh p nơ i trong t nh, c ác t nh lân c n như Qu ng Nam, ðà N ng, b c Bình ð nh, Tây Nguyên. Qua thăng tr m, ngh g m M Thi n tư ng như ñã m t, nay có s h i ph c . Các s n ph m vò, chum, ch u ki ng tráng men gi c M Thi n ñã có khá nhi u th trư ng. Hàng năm, vào mùng 9 tháng Giêng (Âm l c h), khi b t ñ u kh i c ông hành ngh , c ùng m t lúc, các lò t c h c c úng t ngh t heo hình th c c úng riêng r . M i lò (g i là kh u lò) g m c ó th lò và b n lò ñ ng ra cúng theo trình t c úng th n, cúng cô h n r i ñ n c úng t ngh . ð có m t s n ph m g m, ñ u tiên ngư i ta ph i c h n ñ t và nhào nhuy n ñ t. Nguyên li u ñ s n xu t ñ g m là hai lo i ñ t s ét xanh và vàng. Ti p ñ n là khâu t o hình s n ph m. Khi s n ph m ñã t o dáng xong, ngư i th dùng dao g t ñ u ñ c ho da g m thêm nh n. T t c c ác lo i s n ph m khi gia công chu t g t xong, ngư i th x p thành , dùng rơm r , bao b c ho da ñ t tr nên vàng mơ (tên ngh nghi p g i là phơ). Khi ñ t tr nên "phơ" ñ u, ngư i th t i n hành chuy n s n ph m vào lò nung. G m ñư c ñ t nung trong 3 ngày ñêm theo quy t c ñ t ng n l a trư c nh s au l n. K thu t ñó nh m nâng nhi t ñ trong lò tă ng d n ñ c h ng s n t v ho c cong veo các s n ph m ñang nung. K thu t nung r t quan tr ng, ñòi h i ngư i th ph i giàu kinh nghi m. S n ph m g m xu t lò có các lo i: chum l n lo i 100 lít, ghè lo i 60 lít, ché rư u c n, ch u ki ng, th p hũ, bùng binh, bình hoa, n i, tr , m c hè, c i t iêu. Ngoài nh ng ñ g m thông thư ng, làng g m M Thi n c òn s n xu t lo i g m tráng men. Men s d ng ñ tráng có các lo i: men nâu ñen, men vàng và men nâu sành. Men ñư c ch t o t ñ ng, chì, ñá tr ng, ñá son. Các ch t này thư ng ñư c pha tr n, n u mu n màu vàng thì lo i b ñ ng, màu men nâu thì tă ng hàm lư ng chì. Hi n nay, m t vài lò g m làng M Thi n s n xu t c hum g m tráng men gi c , s n ph m mang màu men xanh ng c , phân b thành t ng c m trên da g m, t a như da báo, khá ñ p. 2.2. NGH ðÚC ð NG Giai tho i v ñ nh chuông Th n(6) c hùa Thiên n c ó nói ñ n c hi c c huông l n c hùa này xu t hi n vào năm Minh M ng th 7 (1826) ho c c ó th s m hơn. Bên Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 119
c nh tính ch t huy n t ho i c a c âu chuy n, m t s th t hàm ch a trong ñó mà ta có th rút ra: tác gi c a c hi c c huông l n n i t i ng này không ai khác hơn là nh ng ngư i th ñúc, nh ng ngh nhân tài hoa làng Chú Tư ng, thu c xã ð c Hi p, huy n M ð c . Ph n ghi chú v Qu ng Ngãi trong t p L’Annam en 1906 ñã chép: " làng này (t c Chú Tư ng) ngư i ta làm ra các ñ ñ ng khá to l n, vì v y qu c huông l n c hùa Thiên n c ao g n 1m và ñư ng kính 0,5m ñã ñư c ñúc Chú Tư ng". Tài li u Qu ng Ngãi t nh chí (Nam Phong t p chí, 1933) còn k t ên các ngh nhân tài hoa như ông Võ Hi t, ông th Kinh. ð c bi t, ông th Kinh ñã t ng ñư c vua Kh i ð nh tri u v kinh ñúc pho tư ng ñ ng ñ t Hu ; Toàn quy n Paxkiê (Pasquier) c ũng yêu c u ông ñ n tòa Khâm s Pháp ñ ñúc ñ ñ ng. Tương truy n, thu xưa có hai ngư i t x B c vào vùng ñ t gi a ba xã ð c Hi p, ð c Hòa và Hành Th nh ngày nay ñ l p nghi p. Hai ngư i này vào vùng ñ t m i, và giao ư c v i nhau r ng sáng s m hôm sau s c ùng d y "ch y m t hơi", ai ch y ñ n ñâu s c m ñ t s h u ñ n ñó. Sáng s m m t ngư i d y, c c h y và ñư c r t nhi u ñ t, riêng ngư i kia v n n m ng ngáy trên ñ ng. K t qu là không có ñ t và vùng ñ t bàu anh ta n m s au này ñư c g i là Bàu Ngáy, nay thu c xã ð c Hòa. B i v y, v s au ngư i ð c Hi p, ngư i Hành Th nh k bên ñư c r t nhi u ñ t. Riêng ngư i làng Chú Tư ng ch có vư n tư c. Nhưng ngư i y c ó m t ngh , ñó là ngh ñúc ñ ng. Ngư i ñó tên là Vom, sau này ngư i ta l y tên ông ñ t c ho tên núi là núi Vom. ð u tiên ch v i ngh ñúc ng ngoáy tr u, ông Vom có cu c s ng sung túc hơn nh ng ngư i làm ru ng. Ngư i dân trong vùng có câu: "ðúc m t ng ngoáy tr u hơ n làm m t s ào ru ng". T ngày ñó, ông Vom ñã l p ra m t ngh mang l i c u c s ng r t s ung túc, ph n th nh: ngh ñúc ñ ng. C ñ n ngày ðông chí hàng năm, ngư i làng ñúc ñ ng Chú Tư ng l i gi t ngh . ð a danh Chú Tư ng có nghĩ a là làng ñúc. ðây là trư ng h p hi m hoi c a Qu ng Ngãi tên m t ngh t h c ông ñư c ñ t làm ñ a danh cho m t làng. S n ph m c a ngh ñúc ñ ng Chú Tư ng xưa r t ña d ng v c h ng lo i, m u mã, hình d ng. Th i y c hưa có ñ gia d ng b ng nhôm hay ñ nh a như s au này nên s n ph m ñúc ñ ng ñây ñã cho ra các loi hàng ph c v ăn u ng, sinh ho t như c ác lo i n i - t n i 1 ñ n n i 7, n i bung, các lo i mu ng ( ăn c ơm), bình rư u, khuôn bánh thu n, mâm tr t, mâm quỳ (ñ d n c ơm, nh i b t bánh), các lo i thau ch u, ng nh nư c c t tr u, c ơi tr u. V ñ th ph bi n c ó ñèn th , lư hương, chuông chùa l n và chuông nh t ng kinh, tư ng Ph t... V công c s n xu t t hì có ñúc khuôn làm ngói, ñúc hoa văn trang trí và khuy cho bàn, t , s p g ... V khí c ngh thu t thì ñúc chiêng, c ng (cho vùng cao). Theo bài vè th ñúc còn lư u truy n, có th làng Chú Tư ng xưa kia còn ñúc ñ n, ñúc súng, ñúc xà mâu,... là các lo i vũ khí chi n ñ u. Tùy theo tính ch t c a ñ dùng và khi u th m m c a t ng ngh nhân mà s n ph m ñúc Chú Tư ng có nhi u hình d ng và m u mã khác nhau. Quan sát các ñ ñ ng xưa còn l i, ngư i ta d nh n t h y tuy có hình d ng gi ng nhau nhưng các s n ph m này có s xê xích v t l , v hoa văn. Như lư hương thì có th t o dáng và ngăn v c h th ng quanh thân, c ũng có th ñ p thêm hình long ly quy phư ng. Các s n ph m ñúc ñ ng Chú Tư ng ñã ch ng t ngư i ñây có tay ngh r t c ao, t p trung nh t c ác lo i c huông ñ ng (cho nhà th chùa). Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 120
Chính nhu c u c a xã h i và trình ñ tay ngh c a ngh nhân th i ñó mà s n ph m ñ ñ ng Chú Tư ng ñã mang tính ch t hàng hóa. Theo các c già xưa k l i, s n ph m ñúc các v t d ng dùng trong ăn u ng, sinh ho t h ng ngày như n i, thau, ng nh , xanh (ch o), mu ng, c ơi tr u, các lo i ñ th như lư, ñèn, chuông l n, chuông nh , bình hoa c a làng Chú Tư ng ñã ñư c bán ñi kh p trong và ngoài t nh. Các s n ph m ñúc như n i, ñ c bi t là chiêng, c ng còn ñư c ñúc ra ñ bán lên mi n ngư c. Chúng ta bi t, làng Chú Tư ng g n s ông Thoa và sông V , r t thu n l i ñ giao thươ ng xuôi ngư c. Thung lũng sông V là m t trong nh ng c a ngõ chính trong t nh, có th ñi l i b ng ñư ng sông l n ñư ng b , ñ buôn bán gi a ngư i Kinh và ngư i Thư ng. ði u này d n ñ n h qu , c ác s n ph m ñúc ñ ng làng Chú Tư ng h u như c ó m t m i vùng trong t nh và c ũng ñư c khách buôn các t nh lân c n mua v . Các ngh nhân, th ñúc làng Chú Tư ng còn ñi hành ngh ñúc c ác t nh b n và kinh thành Hu . Như ñã nói trên, ta có th nói r ng ngh ñúc ñ ng Qu ng Ngãi có ngu n g c lâu ñ i và h t s c phát tri n, ñã hình thành các làng ñúc ñ ng chuyên nghi p, tiêu bi u là làng Chú Tư ng. Ngh ñúc ñ ng ñã ñem l i ñ i s ng sung túc cho nhân dân làng Chú Tư ng. Ngư i dân làng Chú Tư ng r t t hào v i ñi u này, nên ñã có m t bài vè dân gian, trong ñó có câu "th ñúc th ñúc, trong nhà phú túc...". 2.3. NGH RÈN Ngh rèn có m t trên ñ t Qu ng Ngãi t r t s m. Nó ñã g n bó v i c ư dân Sa Huỳnh t th i ñ i ñ s t trư c Công nguyên, cách nay trên 2.000 nă m. Hàng lo t c ác công c như: dao, r a, ki m, ñ c ,… ñư c tìm th y t rong các chum táng c a Sa Huỳnh c ñi n Phú Khương ch ng t ñi u ñó. Ngư i Chă m và ngư i Vi t k t i p nhau cùng th c hi n m t ngh mà thi u nó ngư i lao ñ ng s không có trong tay các công c s n xu t. D u v t ñ l i c a s s ôi ñ ng trong ngh luy n s t xưa kia là nh ng bãi ph s t r ng l n c ác lò th i Bình Khương (huy n Bình Sơn) và lò th i Thi t Trư ng (huy n M ð c ). Nh ng di tích này ph n ánh s vang bóng m t th i c a ngh luy n s t c a ngư i Chăm và ngư i Vi t. Tuy nhiên, trong th i ñ i m hi n nay, dù ñã có nh ng công c s t thép ñư c s n xu t b ng máy móc và dây chuy n hi n ñ i c ung c p c ho nhu c u s inh ho t c a ngư i dân, nhưng ngh r èn s t thép c truy n v n ñư c duy trì h u h t c ác làng quê, t ñ ng b ng ñ n mi n núi, và ho t ñ ng khá sôi ñ ng trong m t làng chuyên ngh rèn s t. ðó là xóm lò rèn thôn An Khánh, xã T nh Minh (huy n Sơn T nh). Trong xóm lò rèn có 48 h qu n t thành m t làng ngh c h nghe th y t i ng búa gõ ñ p s t, ti ng gió t c ánh qu t ñ nung than, ph n á nh s nh n nh p ăn nên làm ra c a m t làng ngh . Trong làng ngh , s n xu t d i n ra theo t ng h gia ñình. M i gia ñình có m t lò rèn s t. Lò luy n s t t i t hi u ph i c ó ba ngư i: m t th c hính thư ng là ch nhà và hai th ph . Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 121
Nguyên li u ñư c l y t s t ph ph m. Xưa kia chúng ñư c khai thác t nh ng m qu ng s t l thiên Trà Lâm, Thanh Trà (huy n Bình Sơn) và Thi t Trư ng (huy n M ð c ). D ng c c a ngh g m c ó: ñe, búa cái, búa tay, thư c, giũa, ve ñóng cò, ñót, chích, b quay gió và lò nung. M i lo i d ng c ñ u có ch c năng riêng. Quy trình s n xu t tr i qua ba giai ño n: Giai ño n 1: ðưa s t nguyên vào lò nung nóng. Lò nung g m hai ph n: ph n thân lò có mi ng hình lòng ch o ñư c t o thành t ñ t s ét; b quay gió g m tr c bánh quay, tay quay, cánh qu t t o gió. Giai ño n 2: Sau khi nung ñ s t, l p t c ngư i th ph i ñem ra ñ p ñ t o dáng cho công c . Giai ño n 3: C t i p t c t o dáng công c theo các quy trình k thu t ñ i v i t ng lo i khác nhau. Sau ñó ñem mài giũa cho lư i cu c , x ng, li m, r a, dao, kéo… th t s c, bén. Hi n nay ngh rèn, luy n s t ñang có chi u hư ng ñi lên. S n ph m làm ra c a làng ngh ñư c nh ng ngư i buôn bán ñ t hàng và tiêu th trên th t rư ng nhi u nơi trong nư c. 2.4. NGH CH TÁC ðÁ Nh ng ngành ngh t ruy n th ng c a Qu ng Ngãi, trong ñó có ngh c h tác ñá, tuy không ñóng vai trò n i b t trong n n kinh t như nh ng ngành ngh khác, nhưng c ũng t n t i s u t m t quá trình dài. S n ph m c a ngh c h tác ñá r t ña d ng, như c i xay, c i giã, các hình tư ng th c úng, bia m , c h u ñá… S n ph m c i xay có th xay ñ u, xay b t g o khô ho c b t g o ư t; s n ph m c i giã có th giã g o ho c giã các lo i ngũ c c , nh ng s n ph m này ñã giúp cho con ngư i ch b i n lương th c th c ph m ph c v c u c s ng, nhưng ñ n nay ñã có thi t b máy móc thay th nên không còn t n t i. Ngh c h t ác ñá Qu ng Ngãi tr i qua bao thăng tr m vì các m t hàng c a nó d n b c ác lo i c ông c , hàng hóa hi n ñ i t hay th , hi n t i c h ph bi n c h t ác các hình tư ng th c úng và kh c bia m , ñư c ngư i tiêu dùng ưa chu ng. V i bàn tay khéo léo và óc th m m c ao c a c ác ngh nhân ch t ác ñá, ñã t o d ng ñư c nhi u t m bia m có hình dáng ñ p c v hoa văn l n c h vi t. Ngh c h tác ñá Qu ng Ngãi hi n c ó c ác xã như T nh Khê, T nh Thi n (huy n Sơn T nh), thôn An ð i, La Hà (huy n Tư Nghĩ a), thôn La Vân (huy n ð c Ph ), Hành Phư c, Ch Chùa (huy n Nghĩ a Hành). Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 122
2.5. NGH CH TÁC S NG Ngh làm lư c ch i tóc và nh ng s n ph m khác t s ng trâu (g i là ch t ác s ng), là m t ngh th c ông m ngh truy n th ng có t r t lâu ñ i làng An Thi t ( xã T nh Bình), làng Phư c Th (xã T nh Sơn), làng Lâm L c B c (xã T nh Hà), ñ u thu c huy n Sơn T nh. Truy n thuy t v ba anh em ông Xá (bàu Ông Xá, c u Bà Tá, ch m i Bà H p là l y t ên c a ba anh em) k r ng: sau khi ñưa dân ñ n An Thi t, Lâm L c , ông Xá ñã khuy n khích h c hăm lo các ngh làm th c ông khéo tay bên c nh ngh làm ru ng như làm nón, ch tác s ng. Ông Xá v s au "r m b inh" r i "ñ ng binh" th t b i, ch u hình ph t t thă ng thiên. Song hai ngh c h tác s ng và ngh làm nón v n ti p t c phát tri n và t n t i ñ n nay. T i thôn Lâm L c B c , thôn Phư c Bình (xã T nh Sơn) hi n c ó xóm Lư c là nơ i t p trung nhi u ngh nhân và th th c ông làm ngh c h tác s ng. Có hai lo i th : lo i th nh t, chuyên vào ngh c h tác s ng, h u như không làm ngh nông, có nh ng ngh nhân, s n ph m c a h giàu tính m thu t; lo i th hai là nh ng h c h k t h p ngh c h tác s ng v i ngh nông, s d ng th i gi nông nhàn và làm vào ban ñêm. Ngoài ra, còn có nh ng ngư i chuyên cung c p nguyên li u và mua ñ i bán l i c ác s n ph m t s ng. Qu ng Ngãi ñư c bán ra kh p th trư ng Các s n ph m c a ngh c h tác s ng phía Nam, qua c Lào và Cămpuchia. 2.6. NGH M C DÂN D NG M c là m t ngh ph thông, thi t y u trong dân sinh. Qu ng Ngãi xưa, h u như làng quê nào c ũng có m t vài t p th m c c huyên d ng nhà, ñóng bàn gh , giư ng ph n c ho các gia ñình. ð n th i kỳ hi n ñ i, ngh m c c truy n v n ñư c duy trì. Sách ð a dư Qu ng Ngãi (1939) chép: "Ngh m c : r i rác trong t nh ñâu ñâu c ũng có th làm nhà, th ñóng bàn gh . Th danh ti ng nh ng làng ð ng Viên, ðông M (huy n Tư Nghĩ a), Long Ph ng (huy n M ð c ) và Vinh Hi n (huy n ð c Ph ). T i t nh l c ó vài ba c a hàng ñóng bàn gh theo ki u t ân th i, ñánh xi bóng nhoáng trông r t ñ p"(7). Ngh m c dân d ng ng d ng công ngh m i phát tri n khá nhanh Qu ng Ngãi, ñáp ng nhu c u tiêu dùng ngày càng cao c a xã h i. Năm 1997, có 606 c ơ s s n xu t, ñ n năm 2005 có hơn 1.000 c ơ s , s n xu t ra g n 100.000 chi c giư ng, t , bàn gh c ác lo i, gi i quy t c ông ăn vi c làm cho khá nhi u lao ñ ng. Ngh này hi n phát tri n h u h t c ác ñ a phương trong t nh, trong ñó xã Nghĩ a Hi p t c ð ng Viên (huy n Tư Nghĩ a) là nơ i có s lư ng lao ñ ng tham gia nhi u nh t, ngư i th c ó tay ngh c ao và t o ñư c nhi u s n ph m c ó giá tr . Ngu n nguyên li u s n xu t ñ m c dân d ng là g s n c ó t i ñ a phương, th trư ng tiêu th thư ng là t i c h , bán ñi m t s t nh phía Nam và tham gia xu t Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 123
kh u. Công ngh s n xu t ñ m c dân d ng d n d n ñã có s c huy n bi n tích c c . Trư c ñây, ngư i th c h s d ng s c lao ñ ng và k năng ngh nghi p ñ t o ra s n ph m, th i gian g n ñây h u h t c ác c ơ s s n xu t ñ u có máy móc như máy c ưa, máy bào, máy ñánh bóng, nên nă ng su t và ch t lư ng s n ph m ngày càng tăng cao, ki u dáng ñ p, giá thành h , s n ph m ñư c nhi u ngư i ưa chu ng. 2.7. NGH S N XU T G CH NGÓI Các c ơ s s n xu t g c h ngói th c ông hi n c ó r i rác h u h t c ác huy n trong toàn t nh, nhưng t p trung nhi u nh t là c ác huy n Nghĩ a Hành, Tư Nghĩ a, M ð c , Bình Sơn, Sơn T nh và ð c Ph . Thu c lo i n i t i ng trong truy n t h ng là g c h ngói Sông V (huy n Tư Nghĩ a). S n ph m s n xu t ra ñư c tiêu th c h y u t i ñ a phương. Công ngh s n xu t t khâu làm ñ t s d ng s c ngư i là chính, khâu ép t o s n ph m c ó s d ng máy móc thay th s c ngư i nên nă ng su t lao ñ ng cao hơn trư c khá nhi u. V t li u nung g c h ngói ph n l n ñã dùng than ñá thay th c i, nhưng các c ơ s s n xu t g c h ngói th c ông n m g n khu dân c ư nên khí th i, b i c ông nghi p, nhi t ñ ,… gây nh hư ng ñ n môi trư ng sinh thái và s c kho c ng ñ ng. Ngu n nguyên li u ñ t s ét s n c ó t i ñ a phương thông qua c i t o ñ ng ru ng là chính, ngu n nguyên li u này d n d n s c n ki t, ñang hư ng t i khai thác m ñ t s ét. Hi n nay, s n xu t g c h ngói ñã ng d ng công ngh s n xu t g c h tuynen. Qu ng Ngãi có nhà máy g c h tuynen T nh Phong (huy n Sơn T nh) t o ñư c nhi u s n ph m có ch t lư ng cao, vươn xa ñ n c ác th trư ng Tây Nguyên và các vùng phía B c . 2.8. NGH LÀM M M Làm m m là ngh n i t i ng t lâu ñ i vùng duyên h i mi n Trung. Nh ng cánh ñ ng mu i r ng mênh mông Sa Huỳnh, T nh Hòa, cá c ơm, cá n c , cá trích xu t hi n nhi u vào mùa gió n m là ngu n nguyên li u d i dào c a ngh m m, là ñi u ki n khách quan d n ñ n s hình thành nhi u làng ngh làm m m vùng duyên h i Qu ng Ngãi. Qu ng Ngãi có nhi u làng ngh làm m m, như Th c h Bi, Long Thành, Long Trì, An Ph , Kỳ Tân, An Chu n, Ph An, C Lũy, M An, An Vĩ nh, Kỳ Xuyên và Tuy t Diêm. Nh ng nơ i ngh làm m m phát tri n s ôi ñ ng nh n nh p nh t hi n nay v n là các làng: Th c h Bi (xã Ph Th nh, huy n ð c Ph ), An Chu n (xã ð c L i, huy n M ð c ); v i kho ng 200 h c huyên làm ngh m m. Ngh làm m m Qu ng Ngãi ñã g n bó bao ñ i v i c ư dân vùng bi n. ð n nay nh ng ngư i làm ngh không còn nh rõ ông t ngh c a mình. Có l , ñây ch là m t quá trình ñư c sàng l c t nhiên t kinh nghi m th c t , c ng v i s h c h i k thu t c h bi n c ác nơi khác, ñ ñi ñ n hình thành nh ng làng ngh hoàn ch nh. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 124
Nguyên li u làm m m là lo i c á c ơm ñư c thu ho c h t tháng Giêng, Hai, Ba (Âm l c h). ðây là th i ñ i m c á c ơm làm m m c ó hương v t hơm ngon nh t. Riêng m m n c ñư c làm t t háng Ba ñ n tháng Tư, là th i v c á n c n i nhi u, lúc này mu i m m s ñem l i hươ ng v m n mà. Ngoài hai lo i c á chính ñ làm m m nói trên, ngư i dân bi n c òn làm m m ng , m m m c , m m kình, m m nhum, m m tôm. Quy trình làm m m ñư c ti n hành theo công th c 2 c á v i 1 mu i, ho c 3 ho c 4 c á v i 1 mu i, tùy theo cá to hay cá nh . Cá, mu i thư ng ñư c lư ng theo m ng ñ có t l thích h p. Ngh làm m m Kỳ Tân, An Chu n hi n nay ñã tr nên sôi ñ ng. M c t iêu th nguyên li u hàng tháng lên ñ n 20 - 30 t n c h p (cá tươi). Do ngu n nguyên li u "ch p" vùng bi n này cung c p không ñ , nên ch y u là do ngư dân vùng ven bi n phía nam như Sa Huỳnh, Bình Thu n c ung c p. Hi n nay, các làng ngh Kỳ Tân, An Chu n ñ u c ó s c s n xu t m m t ăng lên ñáng k , c u c s ng làng ngh tr nên khá gi . S h i s inh, phát tri n c a m t làng ngh c truy n là m t tín hi u ñáng m ng cho ngh t ruy n t h ng này Qu ng Ngãi. 2.9. NGH D T CHI U Ngh d t c hi u Qu ng Ngãi có t lâu ñ i. Ngh này ñã ñi theo nh ng ngư i nông dân Thanh Hóa vào vùng ñ t x Qu ng t th k XV. Tuy nhiên, s qu n t ñ hình thành làng s n xu t hàng hóa ñáp ng nhu c u tiêu dùng l i d i n ra vào kho ng th i gian ti p theo. ð a bàn có làng ngh d t c hi u là vùng ven bi n Qu ng Ngãi, như c ác làng Thu Xà, Phú Th (xã Nghĩ a Hòa, Nghĩ a Phú, huy n Tư Nghĩ a), C Lũy (xã T nh Khê, huy n Sơn T nh), các làng phía ñông n m ven bi n c ác huy n ð c Ph , Bình Sơn. Nơi ñây con ngư i canh tác và tr ng ñư c nguyên li u c ho ngh , ñó là cây cói. Cói là lo i c ây th o, m c vùng ñ t tr ũng th p d c ven bi n, lo i c ây này có b r phát tri n r t m nh, m c um tùm, thân dài vươn cao. Khi cây cói có chi u c ao t 1 - 1,4m, ngư i ta b t ñ u thu ho c h ñem v nhà ch ra, phơi khô thành s i d t. N u c hi u nhi u màu thì s i c ói ph i tr i qua công ño n nhu m v i c ác màu xanh, ñ , nâu, vàng... Sau khi chu n b xong nguyên li u, ngư i th t i n hành d ng khung d t. Khung d t c hi u c u t o g m c ó các b ph n: tr c ; con ng a; trân; kh . S n ph m c hi u ña d ng, g m c ác lo i c hi u ñơn, m ng, d t ñơn gi n; chi u nhi u màu, dày, d t c ông phu. T m c hi u khi nhu m ph i l a c h n c ác màu s c hài hòa. Chi u nhi u màu thư ng dày, ph i d t b ng lo i "kh " khác. Chi u ñơn thư ng có kích thư c t 0,8 - 1,2m (chi u ngang), chi u ñôi nhi u màu có kích thư c t 1,2 - 1,6m (chi u ngang). Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 125
ð in hình lên chi u, ngư i th dùng khuôn in tr , ñúc b ng ñ ng ch m th ng mô t c ác hình hoa loa kèn, ñư ng vi n k hà, trái ñào, các ch "h nh phúc gia ñình", "trăm năm h nh phúc", hình con bư m, trái ñào, năm s n xu t, vv. Hi n nay, làng Thu Xà ñã d t ñư c các lo i c hi u dày, nhi u màu ñ p, bán th trư ng các t nh mi n Nam, r t ñư c ngư i tiêu dùng ưa chu ng. 2.10. NGH ðAN Ngh ñan h u như c ó m t h u h t c ác làng quê Qu ng Ngãi. Làng quê nào c ũng có vài ngư i chuyên ñan r , m ng (thúng), nong, nia, sàng, d n, rá, r , l ,… ph c v c ho nhu c u trong gia ñình và ngư i trong làng. Qu ng Ngãi có nh ng làng ngh ñan mang tính ch t lâu ñ i ñ n nay v n c òn t n t i và phát tri n. ðó là các làng Hà Nhai, xóm ñan Lâm L c , xóm ñan Phú Hòa (huy n Sơn T nh); xóm ñan Hi p Ph (huy n Nghĩ a Hành). Các làng ngh này ñ u c ó ông t ngh t ngoài B c vào. Ch ng h n trong xóm ñan Lâm L c ngư i dân ñ u có h Quách. Trong m t xóm chuyên ngh ñan, trai gái ñ u bi t ñan, còn ngư i già ch d n ngh c ho l p tr . Nguyên li u dùng trong ngh ñan là tre, mây. Ngu n tre, mây Qu ng Ngãi h t s c d i dào và phong phú. ð ñan nh ng s n ph m c ó giá tr c ao, ngư i ta dùng tre già, c t nh ñ ñan, còn ñ i v i nh ng s n ph m bình thư ng, ngư i th dùng tre non hơn. Tre ñ n v , ngư i th c ưa khúc r i c h ra thành nhi u mi ng nh , t nh ng mi ng nh này ngư i th tách thành nan, chu t m ng sau ñó m i b t ñ u ñan. S n ph m ñan thư ng là các công c : r , rá, sàng, nong, nia, thúng bơi, m ng, l ñơm cá, r heo, gi tre, gi c á, gi c ua,... ñan công phu và ñ p m t như ñan xi ng dùng trong ñám c ư i, r t ña d ng và phong phú. Các dân t c thi u s mi n núi Qu ng Ngãi c ũng r t gi i ngh ñan. Ngư i ta thư ng ñan gùi ñi r y, ñan các công c như nơm cá, ñ t c ua, gi gà. Nguyên li u ñan thư ng l y t l ô, mây, lùng,… s n c ó trong r ng. dân t c Cor có ñan lo i gùi d t 3 ngăn c a nam, gùi d t 1 ngăn dành cho n b ng mây, khá tinh x o, ñ p m t. Hi n nay, Qu ng Ngãi có m t s nơi như xã T nh n Tây (huy n Sơn T nh) m c ơ s ñan các ñ dùng m ngh b ng mây tre ñ bán ra th trư ng n i ñ a và xu t kh u, nhi u v t d ng mang tính th m m c ao. Tuy nhiên, các ki u dáng truy n th ng chưa ñư c khai thác và phát huy ñ thành hàng hóa. 2.11. NGH D T Xưa kia, khi chưa có v i c ông nghi p thì ngh tr ng bông d t v i ph bi n h u kh p c ác làng quê Qu ng Ngãi, t t c c ác dân t c . Ngư i Vi t thư ng d t v i ta, nhu m ñen. Các dân t c thi u s mi n núi d t v i thư ng ho c th c m, trên ñó có Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 126
trang trí nhi u hoa văn th hi n ñ m nét b n s c dân t c. Tr i qua th i gian, hàng hóa công nghi p phát tri n, ngh d t m t d n. Làng Teng thu c xã Ba Thành, cách huy n l Ba Tơ kho ng 7km v phía ñông, g n như là làng duy nh t c òn gi ñư c ngh d t t h c m t ruy n t h ng c a dân t c Hrê Qu ng Ngãi. Th c m c a ngư i Hrê có nhi u hoa văn h a t i t r t ñ p. S n ph m ñ c ác lo i, t váy (kà tu), kh (ka pen), t m ñ u c on (ka tăh), khăn ñ i ñ u (mul), dây ñeo (si păh), khăn gói tr u c au ho c gói l v t (ta góh), m n ñ p (vei xan). Nh ng d p c úng m ng năm m i, h i làng, l c ư i c a ngư i Hrê không th thi u t i ng c ng chiêng, rư u c n và trang ph c truy n th ng. Hi n nay, ngh d t th c m làng Teng ñang ñư c h tr ñ duy trì và phát tri n. Tuy nhiên, s n ph m d t th c m bán ra còn ch m, giá nhân công th p, nên s duy trì ngh c h m c c m c h ng, chưa có d u hi u kh i s c . 2.12. NGH LÀM ðƯ NG MU NG Qu ng Ngãi là x s c a mía ñư ng. Tr ng mía và ch bi n ñư ng t mía là m t b ph n quan tr ng c a ngh nông g n k t v i t i u t h c ông nghi p. ðư ng mu ng là lo i ñư ng ñư c cô ñ c t nư c ép ra t c ây mía (g i là n u ñư ng) và cho k t t a trong các mu ng (hay mu ng) b ng ñ t nung hình chõ. Ngư i ñ a phương có thói quen nh c ñ n nh ng lo i ñư ng mu ng g n li n v i ñ a ñ i m s n xu t ra nó, ví d : ñư ng Su i Bùn (Hành Tín Tây, huy n Nghĩ a Hành), ñư ng Bình M (huy n Bình Sơn), ñư ng Trà Bình (huy n Trà B ng), ñư ng Th L c (T nh Hà, huy n Sơn T nh),... v i ý ni m v s t t x u khác nhau. Ba khâu quan tr ng c a ngh làm ñư ng mu ng là ép mía, n u ñư ng và ra mu ng. Tương ng v i ba khâu là ba "b " d ng c : c he, ch o và các thùng lóng, b l c , v t, mu ng. Quy trình làm ñư ng mu ng truy n t h ng bao g m c ác bư c: Ép mía: Mía cây ñư c róc s c h, ñưa vào che ép (qua 3 l n), bã ñem phơi khô ñ làm ch t ñ t; nư c mía g i là chè, dùng lư ng ñưa nư c mía vào ch o. Th ng ñư ng: Th ng ñư ng là cô ñ c nư c mía thành ñư ng sacaroza, ch y u g m hai giai ño n và ph n h u kỳ. Giai ño n 1: ðun nư c mía sôi l n th nh t t rong ch o, b m t í t vôi vào l n th nh t, v t b t. Khi sôi lên lóng nư c "chè m t". Chè trong lóng dùng m t c h i b ng r ñánh cho ch y vòng theo kim ñ ng h r i ñ m t th i gian cho ñ t, cáu l ng xu ng ñáy. Nư c mía lúc này g i là "chè hai". Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 127
Giai ño n 2: Cho "chè hai" xu ng l i ch o c ô ñ c thành m t. Khi m t d o và d gáo chè lên th y ñáy m t quánh và rơ i xu ng theo hình cánh dơi. Ăn th th y dính răng là có th ñưa ra mu ng. giai ño n này, ngư i ta thêm vôi, d u ph ng nhi u í t tùy theo ch t ñ t tr ng mía, th i t i t, mía non hay ñã ñúng kỳ. ðư ng có "ra cát" (k t t inh) hay không là tùy theo cách "x lý k thu t" giai ño n này. Quá l a, ñư ng khét; non l a, "y u c át"... T t c ñ u ph thu c vào kinh nghi m c a ngư i n u ñư ng. Ra mu ng: M t ñư ng ñã ñư c ñưa ra mu ng, ngư i th ñ c ho ñư ng m t ngu i d n và k t t a; trong lúc ñó th nh tho ng có nh ng tác ñ ng ph thúc ñ y quá trình k t t a, làm cho h t t inh th l n, k t t inh ñ u. Khi ñ ñư ng vào mu ng, ngư i th ñ hi p th nh t không cho ñư ng ñ y mu ng. Hi p s au ngư i th m i làm cho mu ng ñư ng ñ y lên m t. H u kỳ: ðư ng ngu i ñem v nhà úp m t xu ng n n ñ t và l c ñ u ñ kh i ñư ng rơ i ra kh i mu ng, kh i ñư ng r i kh i mu ng xong ng a nguyên mu ng ñư ng ñ t lên m t c ái chum ñ rút m t vào chum. ð m t ra s c h, ñư ng tr ng, ngư i ta ñ m t l p bùn non lên m t ñư ng (có khi là chu i giã d p) ñ ph n nư c c a bùn ho c c a c hu i ñ y d n xu ng dư i. Khi ñã rút h t m t (kho ng 7 - 10 ngày) ngư i ta ra ñư ng. ðem phơi ñư ng nguyên kh i ngoài n ng r i s au ñó ch t thành t ng kh i nh mà trong ñó nh t thi t ph i c ó hai ph n r i r iêng m t ñư ng và ñít mu ng. M t ñư ng tr ng hơn, ngư i ta g i là ñư ng tr ng hay ñư ng b c h, ph n ñít mu ng còn ch a nhi u m t, ngư i ta g i là ñư ng ñen. V s au, khi Nhà máy ñư ng Qu ng Ngãi (ñư c xây d ng và ñưa vào ho t ñ ng, có tên g i ñ u t iên là Nhà máy ñư ng Thu Ph ) ñi vào s n xu t, thu hút m t lư ng l n mía tr ng trong t nh, nhưng m t s vùng, ngư i nông dân Qu ng Ngãi v n ti p t c c h b i n ñư ng mu ng ñ bán ra th tr ư ng. ðư ng kính tr ng (RS) c a nhà máy ñư ng dù tr ng và ñ p nhưng hương v r iêng c a ñư ng mu ng v n h p d n v i ngư i dùng. Như ng cho ñ n nay, ngh n u ñư ng mu ng h u như không còn t n t i n a. S s n xu t ra ñư ng mu ng (hay ñư ng công ngh RS) chính là c ơ s , là vi c t o nguyên li u ñ phát sinh và phát tri n m t s ngh khác, cho ra nhi u s n ph m khác, trong ñó có các ngh s n xu t ñư ng k o ñ c s n ñư c gi i thi u s au ñây. 2.13. NGH N U ðƯ NG PHÈN "Ng t như ñư ng cát, mát như ñư ng phèn" là câu nói dân gian th hi n ñ c tính c a hai lo i ñư ng ph bi n Qu ng Ngãi là ñư ng cát và ñư ng phèn. ðư ng phèn là lo i ñ c s n n i t i ng c a Qu ng Ngãi. ðư ng d ng k t t inh trong su t, t a như nh ng th i t h c h anh, v i nhi u h t ñư ng hình l p th . Khi ăn, th i ñư ng phèn v ra, giòn tan, v ng t thanh, th m d u vào ñ u lư i. Ngh n u ñư ng phèn xưa t p trung c ác làng Ba La, V n Tư ng (xã Nghĩ a Dõng), Chánh Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 128
L (thành ph Qu ng Ngãi). Hi n nay, ngh này theo chân các ngh nhân t p trung t nh l Qu ng Ngãi. Nguyên li u dùng ch bi n ñư ng phèn là ñư ng bông (xưa kia) và ñư ng k t tinh (ngày nay). Bên c nh ñó có gia gi m thêm các nguyên li u ph g m: vôi c , tr ng gà, d u ph ng và v s au còn có thêm thu c t y tr ng ñư ng. Vôi c có tác d ng như m t c h t ph gia quan tr ng ñ t o ph n ng k t t a nhanh chóng. Tr ng gà là lo i dung môi ñ lóng c n, k t t a c h t dơ b n trong ñư ng ñ làm cho ñư ng s c h, ñ ng th i t ăng thêm hương v thơ m ngon c a ñư ng. D u ph ng làm cho ñư ng kh i dính k t vào vành thùng nh m l y ñư ng ra d dàng. Thu c t y ñư ng làm gia tă ng ñ tr ng. Tuy nhiên, n u dùng quá li u thu c t y, s làm cho ñư ng kém ñi hươ ng v thơ m ngon, có h i c ho ngư i dùng. ðư ng phèn ñư c ch bi n theo các quy trình như s au: ngư i th l y ñư ng bông ho c ñư ng k t tinh ñ vào ch o, ñ thêm nư c trong vào, v i t l thích h p, ñun sôi ñ hòa tan ñư ng. Tr ng lư ng ñư ng ch bi n theo công th c s au: 2.000g ñư ng ph i dùng 100g vôi c ñ tăng s k t t a và c 4kg ñư ng phèn thành ph m thì ph i dùng 1 qu tr ng g ñ k t t a c h t b n và làm cho ñư ng thơm ngon. Khi ñun sôi hòa tan ñư ng ñ n m t th i ñi m nh t ñ nh, b ng c m quan kinh nghi m, ngư i th s nh n b i t ñư ng ñã t i ñ c hín hay chưa. Ti p s au ñó, nư c ñư ng ñã ñun sôi s ñư c ñưa vào thùng ch a. Hi n nay, thùng ch a ñư c làm b ng tôn, ñã thoa s n d u ph ng. ð c ho ñư ng k t t a nhanh chóng, ngư i th dùng 2 phên tre ñan ñ t trên mi ng và dư i ñáy thùng, dùng các s i c h n i hai phên tre l i v i nhau. ðư ng k t t a s bám vào các s i c h và các tinh th s ñư c k t t l n d n. Sau khi cho nư c ñư ng vào, thùng ch a không ñư c lay chuy n, cho nư c ñư ng ñư c tĩ nh l i ñ quá trình k t kh i di n ra nhanh chóng. Khi ñư ng ñã k t kh i hoàn toàn (8 - 12 ngày ñêm), ngư i th ñ ñư ng ra nong, ñ p r i t ng t ng r i ñem phơi khô. Trên th t rư ng, s n ph m ñư ng phèn Qu ng Ngãi ñã t o ñư c s ưa chu ng, tín nhi m c a khách hàng. Ngư i ta thư ng dùng làm quà cho các chuy n ñi xa, bi u ngư i thân. 2.14. NGH LÀM ðƯ NG PH I Tên g i ñư ng ph i xu t phát t hình d ng th i ñư ng t a như lá ph i. ðư ng ph i màu tr ng vàng, m n x p, s c h s ưa nhìn. ðư ng ph i là ñ c s n r iêng c a Qu ng Ngãi. T nh ng năm cu i th k XIX sang nh ng th p k ñ u th k XX, ñư ng ph i ñư c chuy n xu ng Thu Xà xu t s ang Pháp, Trung Hoa, H ng Kông... Thương nhân ngư i Hoa mua ñư ng ph i t Vi t Nam chuy n s ang các c ơ s tái ch ñư ng H ng Kông ñ t y tr ng l i b ng ch t hóa h c, r i mang ñi bán kh p nơi và g i là ñư ng Hương C ng. Chính nhu c u xu t c ng và tiêu th v ñư ng ph i m nh ñã ñem l i s ph n vinh và s m u t c ho các làng ngh làm ñư ng ph i Ba La, V n Tư ng vào th i ñó. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 129
Ngư i làm ngh ñ u t iên vùng V n Tư ng, Ba La là ông Nguy n ðă ng Nh t. làng An Nhơn, t ng Bình Châu, nay là xã T nh An, huy n Ông theo h c ngh Sơn T nh. Nh ng năm cu i th k XIX sang ñ u th k XX, ngh làm ñư ng ph i c huy n qua làng V n Tư ng, Ba La và phát tri n hưng th nh ñây. Ngh làm ñư ng ph i mang tính gia truy n và ch nh ng ngh nhân giàu kinh nghi m m i làm ñư c nh ng th i ñư ng ngon. Sau nă m 1975, do khó ti p c n th t rư ng, nh ng ngư i làm ñư ng ph i c huy n lên làng ngh làng Chánh L (th xã Qu ng Ngãi). Hi n nay, làng Ba La, V n Tư ng không tìm th y nh ng c ơ s c huyên s n xu t lo i ñư ng này n a. Nguyên li u dùng cho s n xu t ñư ng ph i là ñư ng b c h (ngày xưa) và ñư ng k t t inh (ngày nay), ngoài ra còn kèm theo các nguyên li u ph gia như : tr ng gà nh m m c ñích t y t p c h t làm cho ñư ng tăng ch t lư ng thơm ngon, vôi làm tăng s k t t a c a ñư ng. Các d ng c dùng ñ n u ñư ng ph i, bao g m m t c h o n u và m t c h o ñư ng ñ ñông ñ c . M t lò n u ñư ng ph i thư ng có t hai ch o tr lên nh m tránh tình tr ng ñư ng sít cháy. Ngoài ra còn có các d ng c khác như gáo ñ múc ñư ng, h t ñ v t b t ñư ng, vá ñ ñánh ñư ng cho ñông ñ c , dao ñ xén ñư ng thành lát. ðư ng ph i ñư c ch bi n theo quy trình s n xu t như s au: ngư i th ñ ñư ng b c h ho c ñư ng k t t inh vào ch o, ñ ng th i ñ nư c vào r i ñun sôi ñ hòa tan ñư ng. Khi ñư ng ñã sôi và hòa tan, ngư i th c ho vào ñó m t lư ng vôi tươ ng ng, sau ñó ti p t c c ho vào ch o m t lư ng tr ng gà thích h p. ðư ng ti p t c s ôi, ngư i th v t c ác b t t p c h t n i lên cho ñ n khi nư c ñư ng trong thì m i ng ng ñun l a. Ti p theo dùng gáo múc nư c ñư ng cho vào thùng ch a ñ n u d n, ñ ng th i t rong thùng ch a ñư ng ti p t c l ng c n. T thùng ch a, ngư i th c huy n nư c ñư ng vào ch o khác và n u ñ n ñ c hín ñông ñ c . Sau ñó ñưa ch o ñư ng ra ngoài và dùng vá ñánh quay ñ u trong ch o. M t lát sau, b t ñư ng h , ñư ng k t t ñông ñ c , ngư i th dùng dao x n t ng lát, ñưa vào túi PE ñóng gói. Các c ơ s c h bi n ñư ng ph i ñ u d ng th c ông riêng l , bao bì gi n ñơn, gi bí quy t s n xu t, ñang d n c ó s liên k t s n xu t, trao ñ i kinh nghi m ñ m r ng th trư ng, nâng cao ch t lư ng s n ph m, c i t i n m u mã, bao bì. 2.15. NGH LÀM K O GƯƠNG Trong dân gian Qu ng Ngãi có câu "K o gương Thu Xà, m c h nha Thi Ph ". Trư c ñây, Thu Xà là làng quê duy nh t Qu ng Ngãi s n xu t ñư c k o gương. Nhưng hi n nay ñây ch c òn l i ngu n c i c a ngh , trong chi n tranh ngư i làm ngh d i lên th xã Qu ng Ngãi, bi n nơ i này thành ñ i m s n xu t k o gương ph n th nh v i nhi u c ơ s c h bi n khá n i t i ng. Thu Xà là nơ i c ư trú c a nh ng ngư i Minh hươ ng g c t Qu ng ðông, Phúc Ki n, H i Nam, Tri u Châu vào ñ nh c ư nơ i ñây vào kho ng cu i th k XVII, Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 130
bư c sang ñ u th k XVIII. Nh ng ngư i Qu ng ðông ñ nh c ư mang theo ngh làm k o gương. Theo ti ng Qu ng ðông, k o gương g i là "pôlyth ng", có nghĩ a là lo i k o ñ p và trong su t như gương. Nguyên li u s n xu t k o gương là ñư ng b c h ho c ñư ng k t t inh, bên c nh ñó còn có các nguyên li u ph như mè, ñ u ph ng, m heo, chanh, tr ng gà. D ng c c h bi n k o gươ ng g m xoong, ch o n u, dao c t và vá ñánh cho ñư ng thành k o. Quy trình s n xu t c a k o gương ph i qua nhi u c ông ño n. Ngư i th c ho ñư ng vào ch o, ñ nư c ñun sôi ñ ñư ng hòa tan, r i c ho vào ch o nư c tr ng gà ñ v t b nh ng t p c h t trong ñư ng và n u c ho ñ n khi nư c ñư ng chuy n thành màu trong su t thì ngưng l i. Ngư i th múc cho vào thùng ch a l n ñ n u d n. Giai ño n t i p theo là ch b i n k o gươ ng. Ngư i th l y m t xoong ñ ng ñ nư c ñư ng vào, ñun v a l a, l y vá sên ñư ng tr thành ch t ñ c , trong giai ño n này cho nư c chanh vào. Sau ñó ngư i th ñ ñư ng sang ch o khác, c h o này m c h nha và m heo ñư c cho vào, khu y ñ u ñ kh i b s ít cháy, kho ng ch ng 2 gi s au, b ng tr c c m nh n th y nư c ñư ng "t i", ngư i ta bê ch o ra kh i lò. B y gi ngư i th ñ vào ch o ñ u ph ng rang bóc v s n. Mè ñư c r i ñ u lên trên bàn g ho c t m nhôm dày. ðư ng t xoong ñ ra, r i tr i ñ u lên bàn g ñã ñư c r c s n mè, ngư i th dùng dao xén thành mi ng vuông v c . N u không có ngh gia truy n thì v k t hu t c h bi n, k o gươ ng khó ñ t ñư c ch t lư ng cao. Ch ng h n, k t hu t rang mè, ñ u ph ng sao cho v a c hín t i. Nhi t ñ ñ ñư ng chín t i thành k o ph i xác ñ nh chính xác thì m i c ho ra s n ph m k o gương hoàn h o, ñ t tiêu chu n: tr ng, trong, giòn và thơm. K o gương trên th trư ng r t ñư c khách hàng m n m và ư u ái b i giá c ph i c hă ng, k o h p v s inh, tính th m m c ao và thơm ngon. 2.16. NGH LÀM M CH NHA Ngh làm m c h nha Qu ng Ngãi là m t trong nh ng ngh th c ông truy n th ng ra ñ i s m và phát tri n r ng rãi. S n ph m m c h nha t nh ng năm 1930 - 1935 ñã ñư c trưng bày t i h i c h Hà N i, Hu và ñư c công nh n là s n ph m ti u t h c ông nghi p xu t s c , ñư c c p b ng khen và tri u ñình Hu phong hàm C u ph m văn giai cho ngh nhân. Ngh làm m c h nha xu t phát t gia ñình ông Phó Sáu, ngư i làng Thi t Trư ng, t ng L i ð c , ph M ð c , nay là th t r n huy n l M ð c . Sau ñó, ông Tr n Diêu, là con r ông Phó Sáu, cùng v i v là bà Lê Th Ng , k nghi p c ha kh i ñ u s n xu t m c h nha t i ð ng Cát và Thi Ph năm 1928. Vì v y, có th g i ông Phó Sáu là ông t c a ngh n u m c h nha Qu ng Ngãi. M c h nha là m t c h t ñư ng l y t g o n p. Ngư i ta thư ng dùng m ng lúa ñ làm m c h nha (tên m c h nha có nghĩ a là m ng lúa). M c h nha có ñ c tính ng t thanh và d u, ăn nhi u không th y g t, cái d o c a m c h nha c ũng khác ñư ng non, c m th hay lon ñ ng m c h nha nghiêng qua m t bên th y m c h nha không ñ d n, s không dính tay, ăn có ch a nhi u s inh t vì dùng toàn m ng lúa pha v i Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 131
m ng n p hay toàn m ng n p thay vì m ng lúa, nên m c h nha có th ñ lâu mà v n gi nguyên mùi v thơ m ngon, d b o qu n. Quy trình s n xu t m c h nha g m 3 giai ño n c hính: 1) Ngâm lúa thành m ng; 2) N u, ép và l c ; 3) Giai ño n "cô", giai ño n c u i c ùng, quy t ñ nh ch t lư ng c a m c h nha. M c h nha ñ c hay l ng, ngon hay d , ñ lâu ñư c hay không ph n l n ph thu c k thu t "cô". Sau khi ép l y nư c xong, ngư i ta dùng n i (ñã lau th t s c h) ñ nư c ñã ép và l c vào n i b c lên lò ñun l a c ho th t to, v a ñun v a c anh ch ng t i khi m c h nha vích lên th y b t như t ong li n b t l a, ch ñ than và khu y ñũa xem ch ng. Công vi c này tùy theo kinh nghi m c a t ng ngư i th , như ng trên nguyên t c c hung thì khi th y m c h nha vích lên có tơ bay ho c nh trong nư c, l y t ay bóp không ch y rơ i xu ng là m c h nha ñã ñúng ñ k t thành. Sau ñó cho vào bao bì (lon), dán nhãn hi u. (1) Lê Quý ðôn: Ph biên t p l c, t p 2, s ñd, tr. 403. (2) Lê Quý ðôn: Ph biên t p l c, s ñd, tr. 405. (3) Lê Quý ðôn: Ph biên t p l c, s ñd, tr. 407. (4) Lê Quý ðôn: Ph biên t p l c, s ñd, tr. 425 - 426. (5) Nguy n Bá Trác và các tác gi : Qu ng Ngãi t nh chí, Nam Phong t p chí , 1933. (6) Ph m Trung Vi t: Non nư c x Qu ng tân biên, Nxb Khai trí, Sài Gòn, 1971, tr. 93. (7) Nguy n ðóa - Nguy n ð t Nhơ n: ð a dư t nh Qu ng Ngãi , s ñd, tr. 20. II. CÔNG NGHI P 1. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N So v i nhi u nơ i trong nư c, nh t là v i c ác trung tâm l n, thì công nghi p Qu ng Ngãi là ngành sinh sau ñ mu n. Nhưng công nghi p nơ i ñây ngày càng có v trí quan tr ng, ñ y ti m nă ng ñ phát tri n trong tương lai không xa. Trư c tháng 3.1975, v i s phát tri n c a nông nghi p, ngành ngh nông thôn, trên ñ t Qu ng Ngãi ñã hình thành nh ng ñ i u ki n v nguyên li u, v trí, nhân l c c ho s n xu t c ông nghi p. Dư i th i c hính quy n Sài Gòn, năm 1962, t i Qu ng Ngãi ñã ti n hành xây d ng nhà máy ñư ng, có th c oi ñây là m t t rong nh ng c ơ s ñ u tiên c a ngành công nghi p Qu ng Ngãi. Trong giai ño n này, c ũng ñã có m t vài c ơ s công nghi p như nhà máy ñ i n, nhà máy nư c, nhưng các ñơn v này ch thu n túy t o ra s n ph m ph c v nhu c u qu n lý c a c hính quy n Sài Gòn Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 132
lúc b y gi , c hưa t o ra các s n ph m ph c v t iêu dùng dân c ư, chưa mang tính s n ph m hàng hóa r ng kh p. vùng gi i phóng mi n Tây Qu ng Ngãi, Ban Kinh tài c a T nh y Qu ng Ngãi ñã xây d ng nhi u c ơ s s n xu t ñ d t v i, màn, may m c , làm gi y… ph c v c hi n ñ u. ð ng th i, vào nh ng nă m 1974, 1975 có vài c ơ s s n xu t thu c Trung ương ñư c hình thành và ho t ñ ng ph c v kháng chi n, ñóng trên ñ a bàn t nh, như s n xu t và ch bi n g ñ ph c v xây d ng c u ñư ng Trư ng Sơn. Tuy nhiên, ph i ñ n s au nă m 1975, ngành công nghi p m i t h c s ñư c hình thành quê hương Qu ng Ngãi. T s au ngày Qu ng Ngãi ñư c hoàn toàn gi i phóng (24.3.1975), công nghi p, ti u t h c ông nghi p Qu ng Ngãi có ñi u ki n ñ phát tri n. Tháng 9.1975, U ban nhân dân cách m ng Qu ng Ngãi có quy t ñ nh thành l p Xí nghi p M c Qu ng Ngãi; Phân xư ng c ơ khí An Ngãi v i nhi m v ban ñ u là s n xu t, s a c h a c ác thi t b , ñ dùng quân gi i. Sau ngày mi n Nam hoàn toàn gi i phóng, xư ng c ơ khí ñư c chuy n v ho t ñ ng t i ñ a ñ i m s 6 ñư ng Nguy n Th y, th xã Qu ng Ngãi. Nă m 1976, Nhà máy c ơ khí An Ngãi chính th c ñư c thành l p. ðó là nh ng c ơ s ban ñ u c a công nghi p Qu ng Ngãi. Các c ơ s này có vai trò nh t ñ nh trong n n kinh t c a t nh, tuy nhiên trong c ơ c h kinh t bao c p xơ c ng, ñã không có s ti n b nào ñáng k v m t k thu t. T s au khi th c hi n c h trương ñ i m i, m c a h i nh p (1986), nh t là t s au ngày t nh Qu ng Ngãi ñư c tái l p (1989), các ngành ngh c ông nghi p trong t nh m i t h c s c ó ñi u ki n phát tri n. Ngành công nghi p Qu ng Ngãi d n d n c ó bư c n ñ nh và tă ng trư ng, ñóng góp giá tr kinh t c ao, th c s ñóng vai trò then ch t trong n n kinh t . Nh ng ch s c ơ b n v c ông nghi p t nă m 1990 ñ n nă m 2005 sau ñây cho th y ñi u ñó: T tr ng giá tr công nghi p trong cơ c u GDP c a t nh năm 1990 là 12,5%, năm 1996 là 16,35%, năm 2000 là 21,58% và ñ n năm 2005 là 30%; S c ơ s s n xu t lên ñ n 13.830 ñơn v th i ñ i m năm 2005, trong ñó có 116 xí nghi p c ông nghi p thu c c ác thành ph n kinh t , bao g m 23 xí nghi p thu c kinh t nhà nư c và 2 xí nghi p liên doanh v i nư c ngoài; Hình thành và phát tri n 3 khu công nghi p: Dung Qu t, T nh Phong, Qu ng Phú. ð c bi t, Khu Công nghi p Dung Qu t (năm 2005 hình thành Khu Kinh t Dung Qu t) là trung tâm l c hóa d u, c ng bi n nư c sâu, là nơ i thu hút nhi u nhà ñ u tư, tri n khai nhi u d án có quy mô l n; Ngoài các khu công nghi p, Qu ng Ngãi ñã quy ho ch ñ nh hư ng và tri n khai ñ u tư các c m công nghi p - ti u th công nghi p, do các huy n, thành ph qu n lý, d ki n ñ n nă m 2010 m i huy n, thành ph ñ u có ít nh t 1 c m công nghi p. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 133
S phát tri n c ông nghi p Qu ng Ngãi bao g m nhi u ngành khác nhau, tuy m i ngành có s khác bi t v quy mô, trình ñ k thu t - c ông ngh , lao ñ ng, nhưng có th phân lo i ñư c m t s ngành công nghi p c h y u, như s au: 1) Công nghi p s n xu t th c ph m và ñ u ng; 2) Công nghi p d t may; 3) Công nghi p c h bi n lâm s n, g , tre n a; 4) Công nghi p khai thác m , v t li u xây d ng; 5) Công nghi p l c hóa d u và hóa ch t; 6) Công nghi p c ơ khí, ñi n t ; 7) Công nghi p s n xu t và phân ph i ñi n, nư c; 8) Các ngành công nghi p khác. Qu ng Ngãi xác ñ nh hư ng phát tri n là ñ y m nh công nghi p hóa - hi n ñ i hóa n n c ông nghi p c a t nh; công nghi p hóa nông nghi p và nông thôn, g n v i s phát tri n c ác khu công nghi p, c m c ông nghi p, ñ c bi t là Khu Kinh t Dung Qu t, xây d ng thành m t t nh có công nghi p phát tri n vào năm 2010; chú tr ng phát tri n c ác ngành công nghi p ñáp ng yêu c u tiêu dùng trong nư c và hư ng m nh vào xu t kh u như là l c hóa d u, luy n kim, c ơ khí và ñóng tàu bi n, v t li u xây d ng và khai thác m , c h bi n ñư ng và sau ñư ng, th y s n, nông lâm s n; s n xu t hàng tiêu dùng và phát tri n ngành công nghi p ph tr ph c v c ác d án kinh t l n, tr ng tâm là ph c v Khu Kinh t Dung Qu t. Giai ño n 5 năm 2006 - 2010, phát tri n c ông nghi p Qu ng Ngãi ñang hư ng ñ n m c t iêu ñ t t c ñ tăng trư ng bình quân hàng nă m 32 - 33%, t tr ng công nghi p trong GDP toàn t nh ñ n năm 2010 là 62 - 63%, quy t tâm xây d ng ngành công nghi p tr thành nhân t quy t ñ nh tă ng trư ng kinh t và tr thành t nh có công nghi p phát tri n khu v c mi n Trung. 2. NH NG NGÀNH CÔNG NGHI P CH Y U 2.1. CÔNG NGHI P CH BI N TH C PH M VÀ ð U NG Là ngành hi n c ó quy mô l n, chi m t tr ng 70% trong t ng giá tr toàn ngành công nghi p Qu ng Ngãi. Trong ñó, công nghi p c h bi n ñư ng và sau ñư ng, công nghi p c h bi n t h y h i s n, công nghi p c h bi n nông s n là các ngành có nhi u l i t h ñ ñ u tư phát tri n. Các doanh nghi p l n t hu c ngành này là Công ty ðư ng Qu ng Ngãi, Công ty Cà phê Ca cao (nay là Công ty s n xu t thương m i Qu ng Ngãi), Công ty Ch bi n th c ph m xu t kh u, Công ty Ch bi n th y s n xu t kh u. Th i gian g n ñây, ñã hình thành và phát tri n m t s doanh nghi p t i c ác khu công nghi p c a t nh, như Công ty Th y s n Phùng Hư ng, Công ty Th y s n H i Phú, Công ty Ch bi n Th y s n Phú Thành, Nhà máy Tinh b t mì T nh Phong và Nhà máy Tinh b t mì Sơn H i, vv. Công nghi p mía ñư ng Ch bi n ñư ng ñư c xem là ngành công nghi p - t i u th c ông nghi p truy n th ng c a Qu ng Ngãi, ñã ti p n i và phát tri n nh ng bư c ñi công nghi p theo Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 134