Địa Đồ Duyên Hải Miền Trung - Sông Trà phần 7

Chia sẻ: Dqwfrehrh Geryhrtjrt | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

100
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'địa đồ duyên hải miền trung - sông trà phần 7', khoa học tự nhiên, địa lý phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Địa Đồ Duyên Hải Miền Trung - Sông Trà phần 7

CHƯƠ NG VĂN H C XXVI I. VĂN H C DÂN GIAN Căn c vào th c t văn h c dân gian Qu ng Ngãi, m c này c a s ách xin tách văn h c dân gian c a t ng dân t c s inh s ng trên ñ a bàn ñ kh o xét riêng. Trong m i dân t c s ñư c phân ra hai ph n c hính: ph n gi i t hi u v truy n k dân gian và ph n gi i t hi u v c ác lo i hình văn v n. ñây, nh ng ngư i biên so n c ó chú tr ng ñ n tên g i v n c ó, sát v i th lo i, mà không áp ñ t nh ng tên g i khác. Xin lư u ý thêm r ng ngay c c ác tên g i t h lo i này ph n nào c ũng do các nhà nghiên c u ñ t và tr nên quen thu c . 1. VĂN H C DÂN GIAN C A NGƯ I VI T 1.1. TRUY N K Bên c nh nh ng truy n k r t ph bi n v i m i ngư i Vi t Nam kh p ñ t nư c, như Thánh Gióng, M Châu - Tr ng Th y, Sơn Tinh - Th y T inh, Ch ð ng T - Tiên Dung, Th c h Sanh, T m Cám..., ngư i Vi t Qu ng Ngãi c ũng có nh ng sáng tác dân gian, g n li n v i vùng ñ t mà h ñã t ng g n bó trong su t nhi u t h k . Nhìn dư i góc ñ ñ tài, truy n k dân gian c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi ph n ánh nhi u khía c nh khác nhau: v c ác hi n tư ng t nhiên, v l c h s vùng ñ t, v nh ng di tích - th ng c nh, v c ác nhân v t l c h s và c v nh ng con ngư i bình d ... trên quê hương núi n - s ông Trà. V c ách gi i thích hi n tư ng t nhiên, ngư i Vi t Qu ng Ngãi lưu truy n nhi u t ruy n k dân gian liên quan ñ n nhi u ng n núi, nhi u c on sông, như c huy n ông Kh ng L gánh ñ t l p bi n làm ñ hai ñ u ñ t, m t ñ u thành núi n, m t ñ u thành núi Bút; chuy n v nh ng d u c hân kh ng l Sa Kỳ, Gò Yàng, chuy n v c ác d u c hân thiêng c a Cao Bi n, chuy n v Hòn Son, Hòn Ch Sa Huỳnh... G n li n v i c ác di tích văn hóa - l c h s , danh lam th ng c nh có các chuy n v Cao Bi n y m núi Long ð u và s tích vua Nam Chi u bên b s ông Trà, chuy n v c huông Th n, gi ng Ph t trên chùa Thiên n, chuy n v gi ng Vua làng Thanh Th y ( Bình Sơn), chuy n v gi ng Ông Mi ng ñ o Lý Sơn; chuy n v Ông Rau núi Long Ph ng, chuy n v 4 ông tu tiên c hùa Hang Lý Sơn, chuy n v hòn Ông, hòn Bà vùng c a bi n Sa C n, chuy n v Kha H mà nay còn mi u th Th n H Trà B ng. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 110
G n li n v i c ác nhân v t l c h s , nh ng t m gương ti t li t, nh ng nhân cách cao ñ p c a k sĩ , anh hùng, có các chuy n, như c huy n v Bùi Tá Hán hi n Thánh mà nay v n c òn truy n t ng hai câu thơ "Nhân mã b t tri hà x kh / Huy t y trư ng d th bi lưu", chuy n v Nguy n T n t i p c ác già làng ngư i dân t c ðá Vách, chuy n v ñánh gi c Tàu Ô c a ông Nguy n Vă n Tu t, chuy n v Bà Roi tu n t i t ( Lý Sơn) và nhi u giai tho i v c ác chí s ĩ yêu nư c Lê Trung ðình, Lê ðình C n, Nguy n Th y, Nguy n Bá Loan, v ông Gi i nguyên Thu n Phư c, v C nhân Ph m Hoành, v c hàng nho sĩ h Ph m làng Chánh L ... G n li n v i hình nh ngư i bình dân, có r t nhi u c huy n k khác nhau, thư ng là nh ng truy n c ư i, nh ng giai tho i c ó ch ñ c hính là phê phán các thói hư t t x u, ca ng i ngư i tài trí, ñ c ñ , dũng c m, như : chuy n th ng Bòi ñi thi, chuy n hò hay l y ñư c v , c huy n m t r ñ i gi i c ũng ñư c vào cung, chuy n c hàng h m b m t v ñau…(1). N i dung chính c a kho tàng truy n k ngư i Vi t Qu ng Ngãi thư ng th hi n c ái nhìn suy nguyên v c ác s v t, hi n tư ng, th hi n ni m t hào ñ i v i quê hương x s qua vi c thiêng hóa vùng ñ t, thiêng hóa con ngư i, qua ñó c ũng b c l tâm h n và tính n t c on ngư i Qu ng Ngãi trong vi c ng x v i môi trư ng t nhiên và môi trư ng xã h i. Trong các truy n k nêu trên có m t s c âu chuy n mang môtíp quen thu c trong truy n k dân gian c a nhi u vùng trong nư c. Tuy nhiên, nh ng câu chuy n c ó môtíp ph bi n y c ũng ñã có nhi u ñ i khác, ñã có nh ng s c thái riêng c a vùng ñ t và con ngư i Qu ng Ngãi. ðó là m t s tái t o theo nhãn quan riêng c a ngư i dân vùng ñ t này trong quá trình sinh s ng m t môi trư ng m i, mà ñó ñi u ki n t nhiên, ñ i u ki n l c h s - xã h i ñã có ít nhi u khác bi t s o v i vùng quê g c , có s giao lưu v i Vă n hóa Chămpa c , v i văn hóa c a ngư i Hoa và v i vă n hóa c a c ác dân t c thi u s mi n núi. 1.2. VĂN V N DÂN GIAN Cùng v i truy n k dân gian, trong c ng ñ ng c ư dân Vi t Qu ng Ngãi còn có m t kh i lư ng l n c a dao, hát hò, hát h , t c ng , vè, câu ñ ... th hi n dư i hình th c văn v n. Ngoài nh ng câu, nh ng bài mang tính ph thông c a toàn qu c, c a vùng, mi n, ngư i Vi t Qu ng Ngãi còn có nh ng câu, nh ng bài mang nét riêng c a vùng ñ t. Có th t m c hia vă n v n dân gian c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi làm hai m ng ñ t ài chính: m ng ñ tài ph n ánh ng x v i môi trư ng t nhiên và m ng ñ tài ph n á nh ng x v i môi tr ư ng xã h i. Trong quan h ng x ñ i v i môi trư ng t nhiên, ngư i Vi t Qu ng Ngãi có nh ng kinh nghi m ñư c truy n t ñ i này sang ñ i khác b ng nh ng câu ca, nh ng câu nói có v n (trong ñó ch y u là t c ng , vè), mà trong ñó ch a ñ ng nh ng kinh nghi m v l c h th i t i t, l c h con nư c, l c h ñánh b t c á, cách ch bi n th c ăn t r u ng ñ ng, sông bi n, ao h ; v nh t trình ñ i bi n, l c h làm ru ng; nh ng c m quan v ñ t ñai sông núi mi n ñ t n - Trà... Ví d như, khi nói v l c h th i t i t, vă n v n dân gian c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi có nh ng câu như : ð i ông cho chí ñ i cha/Mây ph Sơn Trà (2) không gió thì mưa, ho c Chi u chi u mây Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 111
ph Sơn Trà/ Sóng xô c a ð i tr i ñà chuy n mưa; hay M ng ñông v ng tây, ch ng mưa dây cũng gió gi t...; khi nói v kinh nghi m ñi bi n c ó nh ng câu, như : Tháng Giêng ñ ng dài, tháng Hai ñ ng t / Tháng Ba n m r , tháng B n nam non/ Trông lên t i ñ nh Hòn Son/ Son còn ñ r c anh còn ra khơi, hay: Thuy n ngư c ta kh n gió n m/ Thuy n xuôi ta kh n mưa ngu n gió may...; khi ñ nh v c ác loài chim, ngư i Vi t Qu ng Ngãi có bài vè v c him; khi ñ nh tên các lo i c á, ngư i ta có bài vè v c á; khi ñ nh ñ c ñi m c a m i c h ng ñư ng quanh ven bi n t B c vào Nam, ngư dân ven bi n m nh ñ t này ph i thu c lòng bài vè Các lái, bài ði vô l n bài ði ra, vv.; nói v nh ng lo i ñ c s n, th s n c ó nh ng câu như : Chim mía Xuân Ph /Cá b ng sông Trà/ K o gương Thu Xà/ M ch nha M ð c, hay: Con gái còn son không b ng tô don V n Tư ng, vv. Nh ng câu vă n v n v ñ t ài này h t s c phong phú, ña d ng, v nhi u khía c nh khác nhau trong quá trình ngư i Vi t ng x v i môi trư ng t nhiên vùng ñ t Qu ng Ngãi. N u như t c ng , vè ñư c dùng như m t th m nh ñ ph n á nh quan h c a c on ngư i v i môi trư ng t nhiên thì ca dao là m t th m nh ñư c con ngư i dùng ñ ph n ánh quan h ng x c a c on ngư i v i môi tr ư ng xã h i. Ca dao thư ng ph n ánh nh ng v n ñ v tình yêu, hôn nhân, quan h gia ñình, làng xóm, quan h v i l c h s - xã h i... Ch ng h n nói v tình yêu: Trách ngư i phơi lúa gi ng thưa/ Chèo thuy n trong l ng khéo l a duyên em, ho c : Tr i mưa lâu cho ñá n m c rêu/ ð a nào b c con d kêu th u tr i; hay: Bao gi núi Hó h t tranh/ Sông Trà h t nư c th i mình m i xa... ðó là tình yêu, còn v quan h gia ñình, c ũng không hi m nh ng câu như : M ơi ñ ng ñánh con ñau/ ð con b t c hái rau m nh / M ơi ñ ng ñánh con kh / ð con th l b t cá m ăn, ho c : Nư c m m ngon thư ng th / D m ñu ñ l ñ / Em than b n ph n em kh / Làm dâu nhà m cũng nh ti ng anh. Ph n ánh công cu c c h ng th c dân, ñ qu c , ngư i Vi t m nh ñ t này ñã sáng tác nên nh ng câu ca như : Bình ðông có ti ng ñánh Tây/ Có gan ñánh M phá vây m y l n, hay: Sông Trà Khúc ai mà tát c n?/ R ng Trà B ng ai ñ n h t cây?/ Anh mà ñi lính v i th ng Tây/ Em ñành ph i d t cái dây nghĩa tình, vv. Cùng v i c ác truy n k dân gian, nh ng câu, nh ng bài vă n v n dân gian c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi có nh ng s c thái riêng, mang d u n c a vùng ñ t, c a c on ngư i s ng trên vùng ñ t này. S tái t o và sáng t o theo nhãn quan riêng ñã làm cho ca dao c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi r t phong phú, ña d ng, trong n i dung, trong hình th c bi u ñ t - m t s bi u ñ t c hân ch t, h n nhiên, th ng th n, hơi c c m c h mà th t s âu n ng tình c m như c hính con ngư i Qu ng Ngãi, ví d như : Có thương thì thương cho ch c, cho ch t, cho bn/ ð ng thương l d b t ñ n u ng công, ho c : Thu c ngon ch Huy n/ Gi y quy n Sa Huỳnh/ N u xa thì mư c (m c) n u/ (Ch ) hai ñ a mình ñ ng (ñ ng) xa...; và dù có c c m c h, thô tháp thì c ũng th t ý t , kín ñáo: Anh thương em, ñ ng cho ai bi t, ñ ng cho ai hay, ñ ng cho ai bi u, ai bày/ Thâm thâm dìu d u m i ngày m i thương/ Nư c mía trong cũng th ng thành ñư ng/ Anh thương em thì anh bi t ch thói thư ng bi t ñâu!... 2. VĂN H C DÂN GIAN C A NGƯ I HRÊ Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 112
2.1. TRUY N K Trong sinh ho t c ác làng Hrê khá ph bi n lo i hình truy n k . Truy n k dân gian c a ngư i Hrê Qu ng Ngãi có nhi u th lo i: c tích, th n tho i, truy n thuy t, s thi, ng ngôn..., ph n ánh các ñ tài: v c ác hi n tư ng t nhiên, như c ác ng n núi, con sông, con su i, các hòn ñá, cây c , thiên tai...; v c ác nhân v t a nh hùng huy n tho i c a b l c , c a plây, c a t c ngư i, ho c c a m t vùng; v s hình thành c ng ñ ng c ư dân và quan h gia ñình, làng xóm; v ngh nghi p, như tr ng lúa, dưa...; v c ác phong t c , t p quán, tín ngư ng...(3). V c ác hi n tư ng t nhiên, có các truy n như truy n gi i thích v xu t x núi Cao Muôn, v sông Liêng, sông Tô, sông Rvá, v hang Dơ i, v c hàng A Lênh và con gái nhà Tr i... V s hình thành c ng ñ ng c ư dân, có các truy n như s tích ngu n s ông Rhe - nơi kh i ngu n c a ngư i Hrê, s tích sông Rvá - nơi kh i khu n c a nhóm Hrê bên sông Rvá, v thanh gươm Tà N ... V ngh t r ng lúa, có các truy n k như t ruy n v Vu giơ ra mà trong ñó có hình tư ng ngư i con gái Y D t tìm ra h t lúa, truy n ðă m V u v i vi c tìm ra qu dưa gang... V c ác loài v t, có r t nhi u truy n k ñ c p ñ n ñ tài này, dư i d ng ng ngôn, như c ác truy n v c p, v con dúi, con trút, con rùa... Và ñ c bi t là truy n k v c ác anh hùng huy n tho i, là các ñăm - c hàng trai thông minh, kh e m nh, dũng c m và cô con gái th Mư i (nàng Y D t). Trong các lo i truy n k này, thư ng là có ph i h p gi a hát và k , c ó câu dài câu ng n, có khi m t truy n k ñư c k trong kho ng 1 gi , c ũng có truy n k dài ñ n 3 - 4 ñêm. Vì th c ó th xem nh ng truy n k lo i này ít nhi u mang tính s thi, ho c v n là s thi mà nay ch tìm th y nh ng m nh v , hay ch c òn có c t truy n là chính. Tiêu bi u c ó các truy n k v c hàng Y D t, Vu Chư, ðăm Ta Yoong, Kơ Vông, Gơ Lóc... 2.2. NH NG L I HÁT Trong sinh ho t c á nhân c ũng như c ng ñ ng, ngư i Hrê t hư ng dùng nhi u ñi u hát, n u s p x p theo chu kỳ vòng ñ i ngư i, thì có: hát ru (vadhô con), ñ ng dao (ka ch), hát giao duyên (ta/ca lêu), t tình (ca choi/chơi), hát cúng ( ta jeo), hát khóc (ta ôi)...(4). ðó là cách phân lo i theo ch c năng, mà trong ñó, xét v n i dung và ñ tài ph n ánh, chúng ñã hàm ch a nh ng th ng x c a con ngư i v i môi trư ng t nhiên và xã h i. N u c h tách ph n l i ñ xem xét, chúng là nh ng tác ph m vă n h c ñích th c , b i trong ñó ch a ñ ng nh ng giá tr nhân văn, ñ o ñ c, giáo d c , th m m ; ngôn t trong sáng, tinh t , giàu hình nh. Dư i ñây là trích ño n m t bài ca choi nói v n i kh c a m t ngư i Hrê : ...Tôi leo lên ñ nh ñ i ñeo gùi rách quai Tôi vào r ng sâu mang lư i r a không cán Tôi ñeo con bên hông không có ai nhìn Tôi ñeo con trên lưng không có ai ngó Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 113
Ôi, t i gò kia tôi ñ ng khóc T i núi kia tôi ng i bu n... Nga Ri Vê d ch m t bài ca choi khác, m t ngư i con gái th than: ð i em sinh ra như cây m c bên ñư ng Như lá khô trên r ng trôi xu ng sông... Nói v c ô gái ñ p, ngư i Hrê bày t b ng l i qua ñi u ta lêu: Em ñ p b ng nào ð p như g u ha tu Như tua hoa ñu ñ Như trái chai chín ñ Trái gang non xanh ð p như hoa ka rê Như trăng non m i m c Như cây mía tím ñ m ng ð p như c mì pa zia Như cá niêng bé nh ...(5) Nga Ri Vê d ch 3. VĂN H C DÂN GIAN C A NGƯ I COR 3.1. TRUY N K K c huy n là m t s inh ho t ph bi n trong các làng nóc ngư i Cor. Truy n k dân gian c a ngư i Cor c ũng g m c ác th lo i, như c tích, th n tho i, truy n thuy t, ng ngôn...; v i c ác ñ tài v c ác hi n tư ng t nhiên, v nh ng nhân v t anh hùng huy n tho i, nh ng s ph n c ôi cút, nghèo kh , v phong t c t p quán, tín ngư ng, v nh ng loài v t... Trong c ng ñ ng ngư i Cor còn lưu gi nhi u truy n k g n li n v i nh ng gi i thích v c ác ng n núi, con sông trên ñ a bàn c ư trú c a mình, như s tích núi Răng Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 114
Cưa, s tích Eo Chim, s tích Hòn Vua... Truy n k v nh ng con ngư i côi cút, nghèo kh nhưng bi t c hi n th ng s ph n và tr thành nh ng con ngư i ñư c c ng ñ ng tôn vinh, như c ác truy n k v c hàng câu cá (Ta poóc), chàng Khô N i, hai anh em m c ôi, chàng Rít, chuy n gi t c on qu 7 mi ng.... V s hình thành c ng ñ ng c ư dân và nh ng m i quan h láng gi ng, có các truy n k v ngư i ñàn bà và con chó, truy n thuy t v ñ o Lý Sơn, s tích ngư i Cor và ngư i Kinh, chuy n v ñi n Trư ng Bà... Truy n k dân gian Cor còn có khá nhi u nh ng câu chuy n v loài v t mà trong ñó hàm ch a nh ng ch ñ khác nhau: có chuy n gi i thích ngu n g c xu t hi n c a c ác loài v t, như c ác chuy n gi i thích vì sao m t lươn thì híp và m t c á gáy thì ñ , s tích chim chèo b o; có chuy n mư n loài v t ñ nói nh ng quan h nhi u c hi u trong ñ i s ng xã h i, như c ác chuy n k v c và c p, c i và c p, chuy n k v di u hâu, chim chích, con th , con rùa... ð gi i thích các phong t c t p quán, các lo i hình văn hóa tín ngư ng có các truy n k , như s tích ăn trâu, s tích cây nêu, s tích nhà sàn, truy n k v th n Lúa, truy n k v hai v th n Oplik và Oplok d y c ho con ngư i bi t c a hát... Cũng như ngư i Hrê, trong truy n k dân gian c a ngư i Cor, hình nh ngư i anh hùng c a b l c , c a làng, c a vùng, c a c t c ngư i hi n rõ trong nhi u c âu truy n, như c ác truy n k v Eo Chim, v Taman Xơri, v Hòn Vua, v nàng Y D t...(6). 3.2. NH NG L I HÁT Ngư i Cor Qu ng Ngãi hi n v n s d ng các làn ñ i u dân ca truy n th ng c a h , ñó là các ñi u xà ru - xà lía (t s , ng kh u), a gi i (ñ i ñáp), a lat (hát m ng), ca lu, ca rua (hát cúng) ... Xét dư i góc ñ di n xư ng dân gian thì ñó là nh ng làn ñi u c ó giá tr v ngh thu t âm nh c . M t khác, c ũng như c ác làn ñi u dân ca c a ngư i Hrê, ngư i Ca Dong, xét dư i góc ñ ph n l i c a bài hát thì ñó là nh ng tác ph m văn h c có giá tr . N i dung chính c a c ác làn ñi u dân ca Cor c h y u c ũng ñ phô di n tâm tình, trư c thiên nhiên, th n linh, con ngư i và nh ng lĩ nh v c khác nhau c a ñ i s ng xã h i. Tùy theo m i th lo i mà n i dung các bài dân ca khác nhau. Dư i ñây là vài ño n trích ph n l i m t vài bài xà ru: Anh t ñâu ra? Tôi t bu ng cau ra Em t ñâu ra? Em t cây chu i non, t hoa hu ... Em như bông hoa r ng Anh như là cây lau Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 115
Ta l y nhau ñ p ñôi v ch ng (7). 4. VĂN H C DÂN GIAN C A NGƯ I CA DONG 4.1. TRUY N K Trong truy n k dân gian ph bi n c ác làng ngư i Ca Dong c ó nhi u th lo i c tích, th n tho i, truy n thuy t, ng ngôn... hư ng v c ác ñ tài: gi i t hích các s v t hi n tư ng có trong t nhiên, trong ñ i s ng xã h i, v c ác nhân v t anh hùng huy n tho i, v phong t c t p quán, tín ngư ng, nh ng ngư i nghèo kh , b t h nh, s hình thành c ng ñ ng c ư dân... tương t như truy n k c a ngư i Hrê và truy n k c a ngư i Cor ñã gi i thi u s ơ lư c trư c. ð gi i thích các hi n tư ng t nhiên, ngư i Ca Dong c ó các câu chuy n v ngư i Kh ng L , v c ây th n Brin, v Oong Grăng Téc Pia, hay s tích cây cau, cây ñùng ñình và dòng sông Rinh... ð gi i thích nguyên nhân vì sao con ngư i l i tr ng ñư c lúa có câu chuy n v s tích cây lúa và dây b u, nàng Y D t và h t lúa... ð nói v s hình thành c ng ñ ng c ư dân, v m i quan h gi a c ác nhóm t c ngư i có các câu chuy n v s tích vùng Huy Măng, s tích ngư i Ca Dong v i t c c úng con trút, Kon Tung... V ñ i s ng l a ñôi và nh ng khát v ng vươ n t i c ái ñ p c ó các chuy n k v c huy n tình nàng Y D t, v c hàng Grăng Hoa, chàng Yang Ing... ð gi i t hích các lo i hình các phong t c t p quán, tín ngư ng còn ñang t n t i trong c ng ñ ng Ca Dong c ó các chuy n k v c him hang, v c on trút, và r i rác trong nhi u c âu chuy n khác, như c huy n Yang Ing, Ki c Roi Năm, Oong Grăng Téc Pia... V tình c m anh em, nghĩ a v c h ng, tình cha m c ó các câu chuy n v hai anh em Mua và Gao, v c hàng Sóc, v c hàng Grăng ñi tìm ngư i ñ p, s tích con ve s u... Và n i lên trong các truy n k này, là hình nh các chàng Grăng tài ba, các ñăm thông minh, mưu trí, dũng c m, và nàng Y D t xinh ñ p, d u dàng, chăm ch . Tiêu bi u c ho lo i truy n c ó ñ tài này là các truy n k v c hàng Grăng ñ i tìm ngư i ñ p, Oong Grăng Hoa, chuy n tình Y D t, Ki c Roi Năm... Ngoài ra, c ũng như truy n k dân gian c a ngư i Hrê, ngư i Cor, trong kho tàng truy n k dân gian c a ngư i Ca Dong Qu ng Ngãi còn r t nhi u c âu chuy n liên quan ñ n loài v t, dư i hình th c là truy n ng ngôn, như c huy n c và c p, chuy n rùa và c p, chuy n c hó và mang, c p, cheo và nai...(8). 4.2. NH NG L I HÁT Cũng như c ác dân t c khác, trong sinh ho t ñ i s ng, ngư i Ca Dong t hư ng s d ng các làn ñ i u dân ca ñ bày t tình c m c a mình trư c thiên nhiên, tr ư c các ñ ng th n linh mà h ngư ng v ng, trư c s ñ i thay c a quê hương, ñ t nư c, làng xóm, trư c nh ng bi n ñ ng c a l c h s , ho c ñ ñ t tình, ñ ru con ng ... Ngư i Ca Dong c ó các làn ñi u dân ca: Ta lêu (giao duyên), ra ngh (ñ i ñáp), a h i (t tình), plét (tùy h ng)... Dư i ñây xin trích m t vài l i hát c a c ác làn ñi u dân ca này: Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 116
Thương nhau ñi năm cái r y cũng g n Không thương nhau thì nhà trên nhà dư i cũng xa (Ta lêu) Anh em ơi ta cùng nhau ñi b t cá M t ta tinh tư ng mũi lao ta phóng xu ng nư c Cá gáy tr n ñâu thoát, cá niêng ch y ñư ng nào Mũi lao ta có m t, cánh tay ta r n ch c… (Plét) (9) * * * Nhìn chung, các dân t c trong t nh Qu ng Ngãi có m t di s n văn h c dân gian r t phong phú, ña d ng và ñ c s c , ch a ñ ng nhi u giá tr v n i dung l n ngh thu t, v a c ó nh ng ñi m tươ ng ñ ng, nhưng l i v a c ó nh ng ñi m khác bi t s o v i c ác t c ngư i khác, ho c c ùng trong m t t c ngư i nhưng nh ng vùng mi n khác. Văn h c dân gian c a ngư i Vi t Qu ng Ngãi có nhi u ñi m tương ñ ng v i văn h c dân gian c a ngư i Vi t c ác vùng mi n khác nhau, ñ c bi t là v i vă n h c dân gian vùng Nam Trung B ; văn h c dân gian các dân t c Hrê, Cor, Ca Dong v a có nhi u ñi m tương ñ ng v i nhau l i v a c ó nh ng ñi m tương ñ ng v i văn h c dân gian c a c ác c ư dân vùng Trư ng Sơn - Tây Nguyên, ñ c bi t là các truy n k dân gian (như môtíp ngư i con gái th Mư i là nàng Y D t, v c ác ñăm, các grăng...). Nh ng tương ñ ng y c ó c ăn nguyên t ñ c ñi m v ngu n g c c ư dân, v l c h s xã h i, v môi trư ng t nhiên, h s inh thái. S khác nhau trong các truy n k , trong nh ng bài ca dao, dân ca, ch y u là nh ng chi ti t, cách di n gi i, nh ng y u t vùng, mi n. II. VĂN H C THÀNH VĂN Văn h c thành văn hay vă n h c vi t là m t khái ni m ñ c h c ác hi n tư ng văn h c khác v i văn h c dân gian. N u vă n h c dân gian là vă n h c truy n mi ng thì văn h c thành vă n lư u truy n b ng ch vi t. N u tác gi c a văn h c dân gian là qu n c húng, thì tác gi c a vă n h c thành văn là m t c á nhân xác th c , c th . Còn r t nhi u ñi m khác n a ñ khu bi t văn h c thành văn v i vă n h c dân gian. Văn h c thành vă n Qu ng Ngãi ch c c h n xu t hi n mu n hơn nhi u không ch so v i văn h c dân gian, mà còn so v i l c h s khai phá vùng ñ t. Mãi ñ n gi a th k XVIII, t c g n 280 nă m sau khi th a tuyên Qu ng Nam ñư c thành l p, ngư i ta m i t h y Qu ng Ngãi xu t hi n nh ng bài thơ ñ u t iên c a Nguy n Cư Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 117
Trinh v nh mư i c nh ñ p Qu ng Ngãi. Nhưng Nguy n Cư Trinh không ph i là ngư i Qu ng Ngãi. Năm mươ i năm sau, vào nh ng nă m cu i th k XVIII ñ u t h k XIX, m i th y c ác bài thơ c a m t tác gi ngư i Qu ng Ngãi là Nguy n H u Th (thân ph Phó b ng Nguy n Bá Nghi), ngư i làng L c Ph , huy n M ð c , v i m t s s áng tác. S xu t hi n mu n c a văn h c thành văn có th do c ư dân Qu ng Ngãi ph i t p trung khai phá, l p làng trong ñ i u ki n thiên nhiên kh c nghi t và do hoàn c nh l c h s c ó nhi u c u c c hi n tranh liên miên (gi a Lê - M c , Tr nh - Nguy n, Nguy n - Tây Sơn, Tây Sơn - Nguy n), do vi c phát tri n giáo d c còn nhi u h n c h … Cũng có th có nh ng tác gi , tác ph m nào ñó chưa ñư c phát hi n ra. T th k XIX, t c t ñ u th i kỳ nhà Nguy n tr v s au, vă n h c thành văn Qu ng Ngãi có bư c phát tri n ñ u ñ n v i nhi u t ác ph m c a c ác tác gi Qu ng Ngãi. ðây là nh ng ñóng góp ñáng ghi nh n vào văn h c s Vi t Nam. Sau ñây là kh o lư c văn h c thành vă n Qu ng Ngãi theo ti n t rình l c h s qua các th i kỳ. 1. VĂN H C T V TRƯ C CU I TH K XIX TR Như t rên ñã nói, vă n h c thành văn Qu ng Ngãi ch c hính th c xu t hi n t ñ u th k XIX tr v s au, tuy nhiên c ũng c n bi t s ơ qua v c ác sáng tác trư c ñó, qua tác ph m c a Nguy n Cư Trinh và Nguy n H u Th . Nguy n Cư Trinh (1716 - 1767), hi u ð m Am, ngư i huy n Hương Trà, t nh Th a Thiên, ñ Hương ti n, làm quan dư i th i c húa Võ vương Nguy n Phúc Khoát. Nă m 1750, ông làm Tu n vũ Qu ng Ngãi. V t ác ph m, ông ñ l i: ð m Am thi t p, 10 bài thơ h a Hà Tiên th p v nh c a M c Thiên Tích. Trong Ph biên t p l c, ông còn có bài Ti u d n thơ g i ñáp M c Thiên Tích. Th i gian làm quan Qu ng Ngãi, tương truy n ông có 10 bài thơ v nh c nh ñ p x này (C m Thành th p c nh), nhưng 10 bài y c ó th t c a Nguy n Cư Trinh hay c a ngư i ñ i s au thì còn ph i tìm hi u t hêm. Cũng th i gian làm quan Qu ng Ngãi, ông có vi t bài Sãi vãi b ng qu c âm, dài 680 câu. N i dung ch y u c a Sãi vãi là ñ c ao ñ o Nho và ñ kích các khuynh hư ng mê tín, không lành m nh. Trong bài văn bi n ng u này, khi nói ñ n t c ngư i "ðá Vách" mi n Tây t nh Qu ng Ngãi n i lên ñ u tranh ñòi quy n s ng, ông ñ ng v phía tri u ñình ñ ñánh giá h . Tuy nhiên, Nguy n Cư Trinh c ũng b c b c h lòng thương c m c a mình ñ i v i ñ i s ng khó khăn c a h do thiên tai và quan l i ñ a phương gây nên. ð c bài "Long H ñ i phong k hoài", th y ông "ðau lòng cho hàng nghìn ngôi nhà Châu ð nh Vi n" c a nhân dân b gió to cu n trôi. Ông c ũng chia s v i tình c nh làm ru ng c a nông dân không ñ t rưng thu cho quan l i th i b y gi . Nguy n Cư Trinh là ông quan trung quân, nhưng bi t thương dân nơi mình cai qu n. Nguy n Cư Trinh ñư c coi là ngư i có nh ng sáng tác văn h c ñ u tiên v Qu ng Ngãi. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 118
Nguy n H u Th (1771 - 1841), ngư i làng L c Ph , s ng, ho t ñ ng và sáng tác trong th i Tây Sơn và ñ u th i nhà Nguy n. Theo ghi chép c a Nguy n Bá Nghi mà dòng h c òn lưu gi ñư c, ngư i ta bi t Nguy n H u Th ñư c thân ph là ông Nguy n H u ð c t i n n p c ho vua Thái ð c Nguy n Nh c t nă m 15, 16 tu i. Sau ñó, Nguy n H u Th làm b tư ng c a Tr n Quang Di u hãm thành Quy Nhơn (1800), theo Tr n Quang Di u ñ i ñư ng thư ng ñ o ra t i Quỳ H p (Ngh An) thì b quân Nguy n b t ñư c, may nh c ác v t thương t y máu mà s ng sót tr v quê làm Tri th (Lý trư ng) làng L c Ph . Nguy n H u Th r t s ay s ưa sáng tác văn h c , vi t v nhi u n i nh c nh n c a ngư i dân quê. Ni m ñam mê văn h c y ông ñư c truy n c ho con là Nguy n Bá Nghi. Qua ghi chép c a Nguy n Bá Nghi, thơ Nguy n H u Th "sành v m t thơ Nôm". Ch ng h n ông vi t m t bài thơ Nôm k ñ n n i kh c a nh ng ch c v c p th p t ng, xã như s au: Sai, tô, g , lính, ñá, ñư ng, c u Vi c n chưa r i, vi c khác câu Dãi n ng vàng hoe ñ u b n ph ðánh ñòn ñen k t ñít tri châu (10). Ho c khi ngư i th gu ng xe nư c Long Ph ng m t, theo ý nguy n c a gia ñình, Nguy n H u Th ñã làm bài văn t c ó ño n như s au: Nh linh xưa: vai vác b cào, tay c m ñòn xóc Nh m năm nh m b y, lên r ng già ñ n l t b t dây Tháng Giêng tháng Hai xu ng ñ ng n i ch tre bu c ñ c G c lên ng n xu ng, ñóng m t hàng ngay t a ch giăng Lá héo ch c khô, gánh hai bó l n b ng b c c. Ngôn ng , ý t như trên khá ñ iêu luy n, thâm sâu, khi n ngư i ta có th nghĩ r ng vă n h c thành vă n Qu ng Ngãi có th ñã xu t hi n khá nhi u ñương th i ho c trư c ñó, nhưng do th i gian, lo n l c , chi n tranh, l i không ñư c in n nên b th t tán, mai m t. Như ng ngo i tr nh ng sáng tác như trên, ngư i ta v n c hưa th y s áng tác văn h c nào ñáng k , như văn h c thành vă n th k XIX s kh o lư c dư i ñây. 1.1. VĂN H C THÀNH VĂN TH I NHÀ NGUY N (1802 - 1884) Sau khi ñánh b i nhà Tây Sơn, t ñ u th k XIX ñ n hơn n a th k , nhà Nguy n c ai tr nư c ta mà không có n n ngo i xâm. Th c dân Pháp xâm lư c Vi t Nam b t ñ u t nă m 1858, 1859 (khi t n c ông ðà N ng, Gia ð nh) như ng ch th c s ñô h trên toàn cõi nư c ta t nă m 1885 tr v s au. ð i v i Qu ng Ngãi, thì t Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 119
1884 tr v ñ u th k XIX có th c oi là dư i th i nhà Nguy n t c h . Ti p theo các th i ñ i trư c, văn t dùng trong hành chính nhà nư c c ũng như trong sáng tác là ch Hán, trong sáng tác có th dùng ch Nôm. ð i s ng ngư i dân Qu ng Ngãi v n c ó nhi u khó khăn, ñói kém, nhưng vi c h c hành thi c ñã ñư c tri u ñình phong ki n nhà Nguy n t c h c bài b n, quy c hơn trư c và ñây c ũng chính là th i kỳ mà giáo d c Nho h c Qu ng Ngãi phát tri n n r nh t. T c ái n n h c v n y, văn h c thành văn Qu ng Ngãi c ũng phát tri n v i nhi u thành t u ñáng ghi nh n. ðương nhiên, các tác gi h u h t là nh ng trí th c Nho h c , ho c ñ ñ t n, nhưng ñ u là nh ng ngư i có tri th c tương ho c không, ho c làm quan, ho c ñ i khá. ð t ài hư ng t i c a văn h c thành vă n th i kỳ này khá ña di n, có th là lo i thơ ng ñ i - thù t c , xư ng h a, có th là thơ v nh c nh, thơ v nh s , c ó th là thơ bày t n i ni m u u n v tình th ñ t nư c, ni m t hương c m v i s kh c c c a nhân dân, có th là áng vă n ca ng i nh ng ph m c ách cao ñ p, anh hùng, có th là thơ th hi n c ái tôi c a k s ĩ … Các tác gi dùng nhi u th lo i văn thơ c ó trong văn h c c ñi n Vi t Nam. Sau ñây là các tác gi và tác ph m tiêu bi u. Trương ðăng Qu (1793 - 1865), m t trong nh ng tác gi t iêu bi u c a văn h c Qu ng Ngãi. Trương ðăng Qu (11) ñ Hương ti n năm K Mão niên hi u G ia Long (1819). Tác ph m c a ông có: Qu ng Khê văn t p; Trương Qu ng Khê tiên sinh thi t p; S trình v n lý t p; Duy t Giáp Thìn khoa ñi n thí văn; Nh t B n ki n văn ti u l c; phê bình cu n Di u Liên thi t p. Ông còn tham gia ch trì ho c biên t p c ác sách ð i Nam li t truy n ti n biên; ð i Nam th c l c ti n biên; ð i Nam th c l c chính biên; Hoàng Nguy n th c l c ti n biên; Hoàng Nguy n l c h u chính biên (12). Trong ho t ñ ng văn h c , Trương ðăng Qu c ó công l n ñ i v i n n khoa h c l c h s nư c nhà, khi làm T ng tài Qu c S quán tri u Nguy n. H c văn dư t p c ho th y Trương ðăng Qu không ch là nhà chính tr , quân s , kinh t , mà ông còn là m t ngư i có tâm h n thơ m n c m. T p thơ t h hi n rõ tình quê hương, s hi u th o, tình huynh ñ , nghĩ a b n bè ñ n ni m t rung quân, công tâm, yêu dân, tr ng hi n tài... Thơ ông thư ng xu t hi n vào d p ông thư th , r i rãi. Ông quan ni m: "D p h t c ác l i s áo h , c h ng d a bên c a s ngư i khác, ý ñ n thì thu n bút mà ghi ngay". Ông nói "ghi ngay" là ghi cái ch t c h a trong lòng. Có l vì v y mà s ph n, c nh ñ i c a nh ng ngư i con gái, ph n tr nên c m ñ ng trong thơ ông (Khí ph t , Thanh lâu oán, Xuân giang khúc). Nh ng c nh tư ng c a quê hương, ñ t nư c c ũng bư c vào thơ ông v i tính t t h c m n mà (ðăng d c Thúy Sơn, Hà Tiên, Thuy n quá Qu ng Ngãi c hương). Nguy n Bá Nghi (1807 - 1870), ngư i làng Th i Ph (sau ñ i là L c Ph ), nay thu c xã ð c Nhu n, huy n M ð c . Là con trai Nguy n H u Th (gi i thi u trư c), ñ Phó b ng khoa Nhâm Thìn 1832, t ng làm quan nhi u t nh Nam Kỳ và B c Kỳ, làm quan ñ n c h c Tham tri, T ng ñ c , tr i qua ba tri u vua Minh M ng, Thi u Tr , T ð c , làm ch kh o 2 khoa thi Hương t i G ia ð nh và Hà N i, giám kh o 2 khoa thi H i kinh ñô Hu . Nguy n Bá Nghi có nhi u s áng tác thơ văn b ng c c h Hán và ch Nôm. L c h s văn h c Vi t Nam ghi nh n ông có Sư Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 120
Ph n thi văn t p (Sư Ph n là tên t c a ông). Nguy n Bá Nghi n i t i ng là con ngư i ti t t háo, có ch ki n, giàu óc th c ti n. Chí sĩ Huỳnh Thúc Kháng sau này vi t v ông: "Nguy n Bá Nghi chuyên vi c h c th c d ng, thư ng bác T ng Nho, có làm sách và xin s a ñ i phép h c (…) ông này h c th c nhi u ñi u ñáng ph c ". Tính cách y c ũng bi u hi n khá rõ trong thơ Nguy n Bá Nghi, như trong bài ca trù Bài ca sinh nh t tu i 60 m ñ u v i l i t b c h c a m t c á nhân k s ĩ : Sư Ph n t sa chân trên ñ t núi Trư c và sau thui th i quá mư i năm Ch kinh luân có sót, có l m Ngh văn võ cũng hay, cũng d . ð ðăng ð (1814 - 1888), hi u là Tùng ðư ng, ngư i làng Châu Sa, nay thu c xã T nh Châu, huy n Sơn T nh. ð Phó b ng khoa Nhâm D n 1842, làm quan dư i các tri u Thi u Tr , T ð c, ñ n c h c quy n Thư ng thư (1876). Th i Pháp xâm lư c Nam Kỳ, ông và Nguy n Bá Nghi ñ u b c ách ch c do không ngăn ñư c gi c Pháp. Th i làm Ti u ph s Sơn phòng Qu ng Ngãi (1871), quê ông thư ng giao du v i danh sĩ Nam Kỳ là Nguy n Thông, lúc này gi c h c B c hánh Qu ng Nghĩ a và xư ng h a thơ v i nhau. Ông ñ l i t p Tùng ðư ng di th o. ðinh Duy T (1807 - 1888), hi u là Kim Sơn, ngư i ñ i thư ng g i là Nghè Kim, quê làng Trà Bình Tr i, nay thu c xã T nh Trà, huy n Sơn T nh. Ông thi ñ Tú tài, ra làm m t c h c quan Kinh dư i th i vua Thi u Tr , d y c on cháu hoàng t c, th o văn t , gi y t , c hép tu ng góp vui trong cung ñình, ñư c vua T ð c phong tư c Nghè (nên g i là Nghè Kim). Năm 1856, cáo quan v quê, d y h c , làm th y thu c . V i s ñ ng viên c a B c hánh Nguy n Thông, ông ñ ng ra t c h c dân làng ñ p l i ñư c ñ p Ông Cá nă m 1872. Khánh thành ñ p v i ni m vui khôn t , Nguy n Thông vi t bài văn ca ng i c ông lao c a ông và ñ t tên là ñ p ðinh Gia qua bài ðinh Gia y n ký (ký v c on ñ p nhà h ðinh); còn ðinh Duy T thì v n g i là ñ p Ông Cá và vi t m t bài phú v ñ p, th hi n ni m vui c a ông và dân làng, mô t s inh ñ ng v s hình thành, quá trình hư h i và ñ p l i ñ p. Bên c nh bài phú ð p Ông Cá, Nghè Kim ð inh Duy T c òn sáng tác r t nhi u thơ Nôm, ñáng chú ý như c ác bài L t B t quá (1878), Ch Th ch An, ñ u th hi n nh ng c m xúc ñ m th m, ni m thương c m c a ông ñ i v i ñ i s ng c a dân. Khác v i thơ văn các tác gi k trên, văn thơ ð inh Duy T ng n ng n c h t hi n th c , hi n t h c ñ i s ng và hi n t h c tình c m c a t ác gi . Thơ vă n ông c ũng ñ m c h t dân gian nét tr tình hài hư c. Ph n l n c ác sáng tác c a ông vi t không lưu, ch qua trí nh l i truy n c a bà con và dân làng, nên c ũng có nhi u d b n và th t khó xác ñ nh chính xác nguyên tác. Phan Thanh (1836 - 1914), sau ñ i là Phan Thúc Nghi m, ngư i làng An Nhơn, nay thu c xã T nh An, huy n Sơn T nh. ð Tú tài khoa Tân D u 1861, b mù nhà d y h c , là nhà giáo n i t i ng có nhi u h c trò ñ ñ t c ao và tr thành danh s ĩ Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 121
Qu ng Ngãi như Lê Trung ðình, T Tương, Trương Quang ð n… V văn h c , Phan Thanh c ũng có nhi u s áng tác thơ Nôm nhưng b th t t ruy n, trong s c ác sáng tác ch có bài vè dài mang tên L t B t quá, mô t r t s inh ñ ng tác h i c a c ơn lũ l c h s năm M u D n 1878, v n c òn ñư c lưu truy n. Bên c nh các tác gi trên, còn có th k s áng tác thơ ñ y tình c m lãng m n, thiên v c á nhân c a a nh em C nhân Ph m Vi t Duy - Tú tài Ph m Vi t Cang Chánh L (nay thu c thành ph Qu ng Ngãi) qua các bài Ký tình nhân thi, Văn t bà Sáu K m; s áng tác thơ c a H c So n Phú Nhiêu (nay thu c xã Nghĩ a Trung, huy n Tư Nghĩ a) v i bài Ti u phu thán th hi n t âm tư ng lánh xa ch n danh l i h ng tr n… Ngoài các tác gi ngư i Qu ng Ngãi k t rên, có hai nhà thơ n i t i ng Vi t Nam có nhi u n duyên v i ñ t và ngư i Qu ng Ngãi và ñ l i d u n s âu ñ m trong văn chương là Cao Bá Quát và Nguy n Thông. Cao Bá Quát (1808 - 1855), hi u Chu Th n, ngư i B c Ninh, ñ C nhân, làm B L . Ông là m t trí th c l i l c , có khí phách hào hùng, tư tư ng quan nh ngang tàng, b t khu t, có tình thương dân, n i lo ñ i, nhưng luôn b vùi d p. V tác ph m, ông ñ l i m t s c a trù, thơ, phú, câu ñ i c h Nôm và các t p thơ: Chu Th n thi t p, Cúc ðư ng thi lo i, M n Hiên thi t p, M n Hiên thi lo i. Ông có bài thơ nôm n i ti ng: Tài t ña cùng phú. Ông còn là ngư i có tuyên ngôn v thơ, có tài bình văn. V i Qu ng Ngãi, ông có hai bài thơ n i t i ng v s ông Trà: Trà giang d b c và Trà giang thu nguy t ca. Trong th i gian Hàn lâm vi n, ông thư ng ñi công cán mi n Trung. Nhân b n ông là B o Xuyên ñi quân th An Giang, lúc ghé qua Qu ng Ngãi, d ng chân bên m n thuy n s ông Trà Khúc, ông vi t bài Trà giang thu nguy t ca. Ti n b n mà v nh tr ăng, nên tình quy n luy n, giàu ti t ñ i u lòng ngư i: Trăng như ngư i, trăng "như kính", ngư i "tung hoành", trăng "luy n luy n b t nh n t ", ngư i "cùng ñ ". Nhưng r c r hơn c là "bóng ngư i d c ngang", "ch ng gươm ñ i thì ñi th ng". T m ñ c h khái hi n lên trong hình tư ng thơ. Trà giang thu nguy t ca là m t t rong nh ng bài thơ hay nh t trong s nghi p s áng tác, v i ñ y nét bi tráng, r ng m trong h n thơ Cao Bá Quát. Nguy n Thông (1827 - 1884), tên ch Hy Ph n, hi u Kỳ Xuyên, bi t hi u ð n Am. Ông ngư i Vàm C , Long An, ñ C nhân nă m 23 tu i, làm quan t nă m 1855. Năm 1869, ông làm B c hánh t nh Qu ng Ngãi. Hi u ñư c n i khó khăn c a ngư i dân ñ a phương trong s n xu t nông nghi p, nên trong nh ng nă m 1869 - 1872, Nguy n Thông chú tr ng ñ n vi c th y l i và tr ng cây Qu ng Ngãi, và qua ñó ông có làm m t s bài thơ khuyên ngư i dân c n c hú tr ng công tác th y l i, tr ng tr t. Các bài thơ c a ông như: Khuy n c n nông, Khuy n hưng c , Khuy n tài th c nói rõ ñi u này. Qu ng Ngãi, Nguy n Thông có giao du v i Tùng ðư ng ð ðăng ð , nhưng ông l i r t gi ng Nguy n Bá Nghi óc th c ti n. Nguy n Thông lưu nhi m Qu ng Ngãi ch kho ng 3 nă m, nhưng chính Qu ng Ngãi ông g p nh ng th t hách kh c nghi t, có d p b c l ph m c ách, tài nă ng, tâm h n c a mình và ñ l i nhi u tr ư c tác quan tr ng. Ông th hi n óc th c ti n, tài t Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 122
c h c r t gi i c a mình qua vi c t c h c th y l i, vi t bài Nghĩa Châu th y l i ti u sách t (bài t a c ho cu n s ách nh v th y l i Qu ng Ngãi), Tr n th y l i tài th nghi s (S trình bày vi c th y l i và tr ng cây). Vì s ơ s u t trong x án, Nguy n Thông b c ách ch c , nhưng nh ng nhân s ĩ và ngư i dân Qu ng Ngãi ñã kêu oan cho ông. Ông r t xúc ñ ng trư c nghĩ a c c ao ñ p ñó mà vi t T nhân truy n (chuy n b n ngư i). Qu ng Ngãi, ông c m khái v m t th lĩ nh nghĩ a quân ngư i Qu ng Ngãi ñã chi n ñ u và hi sinh Nam B quê ông khi rơ i vào tay gi c Pháp mà vi t Lãnh binh Trương ð nh truy n (chuy n v Lãnh binh Trương ð nh). Ông kh o s át vùng bán s ơn ñ a Trà Bình Tr i, ñ ng viên c Tú tài ðinh Duy T ñ ng ra t c h c dân làng ñ p li ñ p Ông Cá, r i c m xúc vi t bài ðinh Gia y n ký th t xúc ñ ng. Ông nói v i ðinh Duy T : "K s ĩ dù nhà hay ra làm quan, c t nh t là giúp ích cho ñ i". Các bài vi t c a Nguy n Thông v th y l i không ñơn thu n là k thu t, nó b c l tâm tư, tình c m, tài năng và nhân cách k sĩ c ao ñ p, ch a c han nhân tình, v i bút pháp s c s o, ñiêu luy n, tóm l i là nh ng tác ph m văn h c xu t s c , ñích th c . 1.2. VĂN H C TH I KỲ C N VƯƠNG (T NĂM 1885 ð N CU I TH K XIX) S bi n kinh ñô tháng 7.1885 như m t s vùng v y trong tuy t v ng c a tri u Nguy n tr ư c dã tâm xâm lư c c a th c dân Pháp. Kinh ñô Hu th t t h , vua Hàm Nghi ph i xu t bôn và h c hi u C n vương. Pháp chi m tr n quy n Vi t Nam, áp ñ t n n ñô h trên toàn cõi nư c ta, d ng vua ð ng Khánh lên ngôi làm bù nhìn hòng dùng b máy cai tr s n c ó và hòng chiêu d sĩ phu, làm m t tác d ng c a ng n c C n vương ch ng Pháp. T ñây, v n ñ l c h s ñ t ra cho s ĩ phu và nhân dân là ph i t p trung s c c ho công cu c c h ng Pháp, c u nư c, trong ñó có vi c nh n t h c rõ v âm mưu thâm ñ c c a th c dân và ph i hành ñ ng, ph i s n s àng x t hân vì nư c. Trong hoàn c nh l c h s ñó, văn h c c ũng ph i d c s c vào nhi m v c u nư c. Th i kỳ C n vương ch ng Pháp, Qu ng Ngãi n i lên các chí sĩ n i b t trong c nư c như nh ng t m gương ti t li t t rong hành ñ ng th c ti n, th hi n rõ trong nh ng áng văn chương ñư c vi t b ng máu, mà ñ i n hình nh t là Lê Trung ðình và Nguy n Duy Cung. Lê Trung ðình (1857 - 1885), ngư i làng Phú Nhơn (nay là th tr n huy n l Sơn T nh), ñ C nhân khoa Giáp Thân 1884, là th lĩ nh c a Hương binh huy n Bình Sơn. Hư ng ng chi u C n vương c a vua Hàm Nghi, Lê Trung ðình d n Hương binh v ñánh chi m t nh thành Qu ng Ngãi t tay b n quan l i c ơ h i n m c h . Nguy n Thân ph n b i, chi m l i thành, b t Lê Trung ðình t ng ng c , sau khi không d ñư c bèn ñưa ông ra pháp trư ng. Trên ñư ng ra pháp trư ng, Lê Trung ðình ng kh u ñ c bài thơ t uy t m nh, v s au ngư i ñ i g i ñó là bài "Lâm hình th i tác" (C m tác lúc b hành hình) như s au: Kim nh t lung trung ñi u Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 123
Minh tri u tr thư ng ngư Th thân hà túc tích Xã t c ái kỳ khu. (Nay là chim trong l ng Mai ñã cá trên th t Thân này ti c gì ñâu Gian nan tình ñ t nư c!) Bài thơ t ng c ng ch có 4 câu, 20 ch , mà như ñúc nén c m t ý c hí x thân c ng như thép, m t t m lòng cao v i vì ñ t nư c. ðúng v i c ác giai tho i v Lê Trung ðình và v i c ác áng văn thơ mà ông t ng bày t trư c kia: R i ñây không Võ thì ðình S tr i m t gi a non sông, nòi gi ng! Ngoài Lâm hình th i tác là m t áng thơ b t h , Lê Trung ðình còn ñ l i nhi u bài thơ khác th hi n t âm chí, khí phách c a ông và ngư i ñ i c ũng còn lưu truy n nhi u giai tho i r t hay v ông. Nguy n Duy Cung (1839 - 1885), quê làng V n Tư ng (nay thu c xã Nghĩ a Dũng, thành ph Qu ng Ngãi), là th y h c c a Lê Trung ðình, ñ C nhân khoa M u Thìn 1868. Nă m 1885, khi có chi u C n vươ ng, Nguy n Duy Cung ñang làm Án sát Bình ð nh, ông cùng các s ĩ phu t nh này d c tâm ch ng Pháp, c u nư c. Nhưng c ũng như ngư i h c trò Lê Trung ðình Qu ng Ngãi, ông c ũng b b n ph n b i b t giam. Trư c lúc hi sinh, trong ng c ông c t ngón tay l y máu vi t lên t m áo dài tr ng m t bài văn dài t a ñ "Bình thành cáo th ", ngư i ñ i thư ng g i là Huy t l tâm thư (b c thư lòng vi t b ng máu l ), ném ra ngoài thành kêu g i s ĩ phu và nhân dân ti p t c c h ng Pháp. B c c húc thư c a Nguy n Duy Cung c ũng như thơ tuy t m nh c a Lê Trung ðình không chút vương v n gì ñ n c ái ch t c a b n thân, mà ch m t lòng lo cho ñ t nư c v i m t t m lòng nhi t huy t h ng h c . Thà làm ma có h n trung, vía nghĩa Không làm ngư i ñeo m t ng a ñ u trâu Xin trong tay s p s n qua mâu, lòng ñ ch khái còn hăng chưa nh t Xin cùng nhau g n gàng giáp tr , chí C n vương càng m nh không quên. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 124
ðương th i, bài văn gây xúc ñ ng sâu s c trong nhân dân và s ĩ phu hai t nh Qu ng Ngãi, Bình ð nh và có tác d ng c vũ l n lao m i ngư i ñ ng lên x thân vì nư c, cho nên ngư i ta còn g i ñó là h c h kêu g i c h ng Pháp. Sau này, Giáo s ư Tr n Văn Giàu nh n xét: "bài H c h c a c Nguy n Duy Cung là m t tr n ñánh, m t tr n ñánh v i t inh th n quy t t ". Cu c ñ i, hành tr ng và thơ văn c a Lê Trung ðình, Nguy n Duy Cung là nh ng ñi m s áng trong l c h s và trong văn h c Vi t Nam, ñư c các nhà nghiên c u ñánh giá r t c ao, như Phó Giáo s ư Nguy n L c trong giáo trình Văn h c Vi t Nam (n a c u i th k XVIII - h t th k XIX), Giáo s ư Phan Ng c trong công trình B n s c văn hóa Vi t Nam… Văn h c th i C n vương ch ng Pháp Qu ng Ngãi còn ph i k c ác gương m t n i b t s au ñây: Nguy n T Tân (1848 - 1885), quê làng Trung Sơn (nay thu c xã Bình Phư c, huy n Bình Sơn), ñ Tú tài năm M u Thìn 1868, là Phó qu n Hương binh Bình Sơn, phó tư ng c a Lê Trung ðình, hi sinh khi thành Qu ng Ngãi l t vào tay Vi t gian Nguy n Thân. Ông có ñ l i m t s bài thơ c h Hán th hi n tình yêu ñ t nư c c ũng như c hí khí c a k sĩ , như c ác bài Trung Sơn, Tuy n Tung, Tình ñ t nư c… Nguy n Bá Loan (1857 - 1908), ngư i làng L c Ph (nay thu c xã ð c Nhu n, huy n M ð c ), con trai Phó b ng Nguy n Bá Nghi, là th lĩ nh c a phong trào C n vương Qu ng Ngãi sau khi Lê Trung ðình, Nguy n T Tân hi sinh. Ông lãnh ñ o phong trào C n vương, ñánh nhau v i Vi t gian Nguy n Thân nhi u t r n c ho ñ n năm 1888 thì lánh vào Nam Kỳ s u t hai mươ i nă m, sau quay v Qu ng Ngãi tham gia lãnh ñ o Duy tân H i và hi sinh trong v c s ưu, kh t thu 1908. Trong th i gian là th lĩ nh C n vương, gi a ông và Tr nh Tuy t Anh có m i tình ñ p như thơ ñ y tình yêu thương và chí khí. Tr nh Th Tuy t Anh (1870 - 1887?), là con m t nhà quan làng Quýt Lâm (nay thu c xã ð c Phong, huy n M ð c ), v n là ngư i yêu c a Nguy n Bá Loan, nhưng s ph n ñưa ñ y làm hôn thê c a Vi t gian Nguy n Thân. Khi th y rõ b m t gian ác c a Nguy n Thân, Tr nh Th Tuy t Anh ñã c i trang nam nhi tr n theo quân C n vương dư i s lãnh ñ o c a Nguy n Bá Loan, c m "Thanh gươ m tuy t h n" ñ tr tình riêng, ñ n n nư c. Tương truy n bà c ũng có m t s bài thơ t h hi n tình c nh, tâm chí c a mình, như bài ð p má ñào dư i ñây: Khoác áo nam nhi, vư t sóng trào H n ôm ñ t nư c r c tr i sao! Tu t gươm tr ti t phư ng b o t c Th a chí bình sanh, ñ p má ñào! Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 125
Dư i ñây là m t ño n trong bài thơ N i ng m ngùi c a Nguy n Bá Loan khi ông ng m nhìn "thanh gươ m tuy t h n" do Tr nh Th Tuy t Anh g i l i trư c lúc nàng hi sinh và c nh quê hương trư c khi ông lánh vào Nam Kỳ: Ngóng v ñ ng n i mây che khu t Nghe ti ng quân reo d y cõi b Thanh gươm tuy t h n rơi ñ u gi c Bóng nàng l ng l ng gi a tr i mơ (13). Nhìn chung, vă n h c Qu ng Ngãi th i kỳ C n vương có nhi u ñ i m n i b t và nh ng tác ph m r t c ó giá tr . Các tác ph m văn h c C n vương ch ng Pháp thư ng do chính các chí s ĩ C n vương sáng tác, ñó văn chương hòa nh p v i hành ñ ng c u nư c, v i ý c hí c a b n thân ngư i sáng tác, tính chân th c trong c m xúc r t c ao. Tuy nhiên, không ph i t t c c ác Nho sĩ ñ u ñi theo C n vươ ng, vì l này hay l khác. Trong s nh ng ngư i không tham gia C n vương có Trương Quang ð n là ngư i có nhi u tr ư c tác mà xét v m t l c h s văn h c , không th b qua. Trương Quang ð n (1833 - 1915), hi u Cúc Khê, quê làng M Khê Tây (nay thu c xã T nh Khê, huy n Sơn T nh), con th c a Trương ðăng Qu . Ông ñ Tú tài khoa t Mão 1855, sau ra làm quan m t th i gian dài c ác t nh B c và Trung Kỳ, th i ð ng Khánh ñư c Pháp ñưa lên làm vua, ông gi m t c h c quan trong tri u. ð n khi Thành Thái lên ngôi, Trương Quang ð n gi c h c Ph c hính ð i th n. Nă m 1900 (Thành Thái nă m th 12), ông v hưu và m t quê năm 1915. Trong th i gian tri u ñình Hu , ông t ng làm T ng tài Qu c S quán, ch biên các b s ách l n như ð i Nam li t truy n, ð i Nam th c l c chính biên (ñ t , ñ ngũ k ) mà ñ n nay v n c òn giá tr s li u. V t rư c tác, ông có t p Cúc Khê thi t p. Các b s ách do ông ch biên k trên có ý nghĩ a như là s t i p t c c ông vi c c a th i kỳ trư c còn d dang. 2. VĂN H C T ð U TH K XX ð N TRƯ C NĂM 1930 Năm 1888, ba năm sau khi h c hi u C n vương, vua Hàm Nghi b Pháp b t và ñày ñi Angiêri. Song v i t âm th c dân t c , các sĩ phu và nhân dân Qu ng Ngãi v n ti p t c c ông cu c C n vương ch ng Pháp cho ñ n nh ng nă m cu i th k XIX. Sau th t b i c a Lê Trung ðình, Nguy n T Tân, Nguy n Bá Loan, Thái Thú, Tr n Du, phong trào C n vương Qu ng Ngãi ch c òn l i nh ng hào quang c a m t th i. ð u th k XX, các chí sĩ Qu ng Ngãi cùng các nhà yêu nư c trong nư c tìm ki m phương hư ng c u nư c m i t heo ý th c h dân ch tư s n. M c ñích cu i c ùng v n là khôi ph c ñ c l p dân t c , nhưng phương lư c có khác. Phía th c dân Pháp thì c ng c b máy cai tr và tă ng c ư ng bóc l t, Âu hóa. Ch ñ khoa c Nho h c và vi c h c c h Hán v n duy trì, nhưng ñã d n phai nh t, ti ng Pháp và Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 126
c h Qu c ng d n d n thay th . Các nhà nho tham gia h c ti ng Pháp, h c Qu c ng . Kho ng nă m 1906, Duy tân H i hình thành Qu ng Ngãi. Nă m 1908, di n ra cu c c s ưu, kh t thu do H i lãnh ñ o làm rung ñ ng c Trung Kỳ nhưng hàng lo t c hi n s ĩ b tàn sát, b tù ñày. Năm 1914, Vi t Nam Quang ph c H i hình thành và nă m 1916 t c h c c u c kh i nghĩ a b t thành, l i thêm nhi u ngư i b tàn sát, tù ñày. Phong trào yêu nư c l i lâm vào b t c . Cho ñ n ñ u th p niên 20 th k XX, l i c ó nh ng n l c m i nh m c i thi n dân sinh do các nhà chí sĩ t c h c khi ch u nh hư ng c a c h nghĩ a Mác - Lênin. Trong kho ng 30 năm, nhi m v c u nư c ñư c ñ t lên hàng ñ u nhưng nh ng phương lư c c u nư c m i ñư c tìm tòi, truy n bá v n c hưa khai thông ñư c b t c . Trên cái n n c hính tr - xã h i ñó, văn h c Qu ng Ngãi c ũng có nh ng bư c chuy n và nh ng thành t u r t ñáng ghi nh n. Ch ñ c hính c a văn h c th i kỳ này v n là ch ng Pháp, c u nư c, tuy nhiên do yêu c u truy n bá tư tư ng m i, nên nhi u tác ph m vă n h c thiên v tuyên truy n, truy n bá, v n ñ ng, th c t nh qu n c húng, như th c t nh v t hân ph n nô l , v vi c c i bi n h t c , v n ñ ng m i ngư i gi c hí khí và ñ ng lên c u nư c… Tác gi văn h c th i kỳ này c ũng là các nho s ĩ, trí th c yêu nư c, th lĩ nh các phong trào ch ng Pháp, như c ác C nhân Lê ðình C n, Nguy n Th y, Nguy n ðình Qu n, Tú tài Ph m Cao Ch m, Tú tài Tr n Kỳ Phong, Trương Quang C n… Văn h c th i kỳ này v n dùng ch Hán, song ch Qu c ng ñã b t ñ u c hi m lĩ nh các th lo i văn h c , ch y u là các th thơ truy n th ng theo th ñư ng lu t, l c bát, song th t l c bát… v i c ác tác gi và tác ph m s ñư c trình bày dư i ñây: Lê ðình C n (1870 - 1914), quê làng Hòa Vinh (nay là xã Hành Phư c, huy n Nghĩ a Hành), ñ C nhân khoa Quý Mão 1903, là H i c h c a phong trào Duy tân Qu ng Ngãi, nhi u l n xô xát v i Công s Pháp ðôñê (Daudet) (14). Lê ðình C n c ó bài thơ s ong th t l c bát dài: Xin ñúc m t ch ñ ng kêu g i ñ ng bào xóa b h t c , ñ ng tâm ñ ng lên c u nư c, ph n c u i bài thơ c ó ño n: ðư ng vinh nh c ta này ph i sáng Chí t cư ng c y h n nhân dân Mong sao trên dư i m t lòng Cùng nhau l p h b t bình t ñây! Nguy n ðình Qu n (1878 - 1910), quê làng Phong Niên (nay thu c xã T nh Phong, huy n Sơn T nh), ñ C nhân khoa ð inh D u 1897, tham gia phong trào Duy tân, b ñày ñi Côn ð o và ch t ñó, ñư c Chí sĩ Huỳnh Thúc Kháng r t m n ph c . Nguy n ðình Qu n s áng tác nhi u thơ, trong ñó có các bài ñáng chú ý như D n d , Tâm s … Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 127
Nguy n Th y (1864 - 1916), ngư i làng H Ti u ( nay thu c xã Nghĩ a Hà, huy n Tư Nghĩ a), ñ C nhân khoa Quý Mão 1903, tham gia Duy tân H i, b ñày ñi Côn ð o, tr v tham gia Vi t Nam Quang ph c H i và là y u nhân trong cu c kh i nghĩ a 1916 Trung Kỳ, b Pháp x tr m. Ông có bài thơ ð r i xem nói v c hí làm trai trong th i nô l . Bên c nh các tác gi trên còn có Tú tài Ph m Cao Ch m, Nhà giáo Ph m Cao ðàm quê làng Xuân Ph (nay thu c xã Nghĩ a Kỳ, huy n Tư Nghĩ a), Tú tài Tr n Kỳ Phong ngư i Châu Me (nay thu c xã Bình Châu, huy n Bình Sơn), các Chí sĩ Trương Quang C n Trà Bình Tr i (xã T nh Trà, huy n Sơn T nh), Nguy n Công Phương làng Hòa Vinh (xã Hành Phư c, huy n Nghĩ a Hành)… H ñ u c ó nh ng sáng tác thơ ñ th hi n tâm chí mình, ñ ng viên ñ ng chí, ñ ng bào nuôi chí c u nư c. Khi tư tư ng c ng s n ñư c truy n bá ñ n Qu ng Ngãi trong nh ng năm cu i th p k 20 th k XX, các chí s ĩ vi t thơ v n ñ ng cho tư tư ng cách m ng vô s n, th c t nh nhân dân v dân t c và giai c p, trong ñó tiêu bi u nh t là các sáng tác thơ c a Tú tài Tr n Kỳ Phong v i c ác bài thơ Xoay tr i l i, Chuy n ngư c ñ i… 3. VĂN H C T NĂM 1930 ð N NĂM 1954 PH N THƠ CA CÁCH M NG 3.1. B K t i p văn chương yêu nư c trong th i kỳ tr ư c là b ph n thơ c a cách m ng. Các chi n s ĩ c ng s n dùng văn thơ ñ tuyên truy n, v n ñ ng cách m ng. Tham gia sáng tác thơ văn th i kỳ này ch y u là nh ng ngư i ho t ñ ng cách m ng theo lý tư ng c ng s n. Xét v ñ i ngũ, h ñông ñ o hơn so v i c ác nhà yêu nư c ti n b i. S lư ng tác ph m nhi u hơn. N i dung có s th ng nh t r ng rãi. Hình th c t h hi n c òn nh hư ng thi pháp thơ c , ñ ng th i c ũng có ngư i v n d ng t t thi pháp thơ m i. Cơ s l c h s c a thơ văn th i kỳ này là th c t xã h i s ôi ñ ng c a phong trào ho t ñ ng cách m ng. ñâu có phong trào cách m ng thì ñó có văn h c c ách m ng. ði u này ñúng v i Xô vi t Ngh - Tĩ nh và c ũng ñúng ñ i v i Qu ng Ngãi. Do v y, xét v n i dung, tính ch t và t m vóc thì thơ văn Qu ng Ngãi ñ c hi u kích ñ ng bên c nh các vùng văn h c c ách m ng khác. N i dung bao trùm trong thơ văn là tuyên truy n, v n ñ ng cách m ng theo lý tư ng yêu nư c thương nòi, kêu g i s ñ ng tâm ch ng th c dân, phong ki n ñ gi i phóng dân t c , giành ñ c l p, t do. Do yêu c u tr ng tâm này, nên thơ văn cách m ng Qu ng Ngãi mang ñ m tính chính tr . Tuy m c ñ khác nhau, nhưng các n i dung ch y u trên ñây ñ u c ó th tìm th y trong sáng tác c a nhi u c hi n s ĩ c ng s n như : Trương Quang Tr ng, Phan Thái t, Nguy n Chánh, Tôn Diêm, Nguy n Th Du, Trương ðình ð u, Mai Th Én, Võ Xuân Hào, Tr n Th Hi p, Ph m Xuân Hòa, Nguy n Huỳnh, Lê Tr ng Kha, Vi Ki n, Ph m Ki t, Tr n Th Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 128
Lan, Tr n Kinh Luân, Nguy n Quang Mao, Nguy n Nghiêm, Nguy n Th Nh n, Nguy n Công Phương, Nguy n H ng Sinh, Huỳnh T u, Huỳnh Thanh, Bùi Ph Thi u, Nguy n Thi u, H Thi t, Tr n To i, Võ Tùng, Ph m Ng c Trân, Ph m Th Trinh, Huỳnh Th Tuy t... Sau ñây là m t s khuôn m t và các tác ph m tiêu bi u: Trương Quang Tr ng (1906 - 1931), quê Sơn T nh, tham gia thành l p t c h c H i Vi t Nam Cách m ng Thanh niên Qu ng Ngãi, hy sinh ng c Kon Tum. Trương Quang Tr ng ñã vi t nhi u c âu thơ s ong th t l c bát hào s ng, kêu g i m i ngư i ñ ng d y theo gương nư c Nga Xô. ð ng tâm, ñ ng chí, ñ ng bào ð p ñ ñ qu c l t nhào vua quan Th c dân phong ki n tiêu tan Xích xi ng b gãy, l m than xóa m Chung tay xây d ng cơ ñ Vi t Nam ñ c l p, t do ñ i ñ i... Nguy n Nghiêm (1904 - 1931), ngư i con c a huy n ð c Ph , có công ñ u trong vi c thành l p ð ng b t nh Qu ng Ngãi và là Bí thư T nh y ñ u tiên. Ông làm thơ v i m c ñích góp ph n hi u tri u qu n c húng nhân dân ñi theo cách m ng. Ông vi t t trư c khi ð ng b t nh Qu ng Ngãi ra ñ i: "Ai ơ i có ð ng ra c m lái/T t c vùng lên r a t i h n". Trong bài Hãy x c t i, ông xác ñ nh: "H c òn áp b c ta còn ñ u tranh". T t c ñ u th ng nh t trong m t l i kêu g i ñ u tranh cho s nghi p c ách m ng. Nguy n Chánh (1914 - 1957), ngư i huy n Sơn T nh, Bí thư T nh y Qu ng Ngãi năm 1939, m t trong nh ng ngư i lãnh ñ o c u c Kh i nghĩ a Ba Tơ tháng 3.1945, c ũng vi t nhi u v n thơ c ñ ng cách m ng, kêu g i ñ ng ñ i, ngư i thân c n v ng b n t rong ý chí ñ u tranh. Các bài thơ như : May thay, S c v y vùng, Tin ngày mai... cho th y ñi u ñó. Ngay khi b giam hãm trong tù, s khao khát ñ u tranh và ni m t in th ng l i v n luôn luôn ñ y p trong c m quan l c h s c a ông: Trên ñư ng gió b i chông gai ð p b ng ta s ngày mai ñi v ... Tình nhà n nư c ñôi b v n hai Em ơi! Tin tư ng ngày mai. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 129