Điển cố trong Lộc Minh đình thi thảo của Ưng Bình Thúc Giạ Thị

TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 5 - Thaùng 01/2011<br /> <br /> <br /> ĐIỂN CỐ TRONG LỘC MINH ĐÌNH THI THẢO CỦA<br /> ƯNG BÌNH THÚC GIẠ THỊ<br /> <br /> NGUYỄN HUY KHUYẾN (*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Lộc Minh đình thi thảo là một tập với 197 bài của Ưng Bình Thúc Giạ Thị, một trong<br /> những tập thơ chữ Hán cuối cùng của văn học Hán Nôm. Tập thơ có giá trị nhiều mặt về<br /> ngôn ngữ, nghệ thuật… Trong đó, khai thác giá trị nghệ thuật ở việc sử dụng điển cố, điển<br /> tích phần nào giúp độc giả dễ dàng tiếp cận với các bài thơ trong văn bản Lộc Minh đình<br /> thi thảo.<br /> Khảo cứu, đánh giá cách sử dụng điển cố của Ưng Bình Thúc Giạ Thị trong Lộc Minh<br /> đình thi thảo nhằm giúp cho người đọc hiểu rõ hơn những thủ pháp nghệ thuật trong thơ<br /> ca Hán Nôm, (gọi chung là văn học Hán Nôm) của các tác giả thời phong kiến. Đặc biệt,<br /> là biện pháp sử dụng điển tích điển cố để làm cho câu văn, câu thơ trở nên súc tích. Làm<br /> cho người đọc càng đọc càng muốn đi sâu tìm hiểu cho tường căn nguyên.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Loc Minh dinh thi thao is a collection of 197 poems by Ung Binh Thuc Gia Thi. This is<br /> one of the last Han Chinese collection of poems of Han Chinese- Chinese transcribed<br /> Vietnamese Literature. The volume is valuable in language, art,…in which the exploitation<br /> of ancient and classic references partly helps readers easily approach the poems in Loc<br /> Minh dinh thi thao.<br /> The research and evaluation of the use of ancient references by Ung Binh Thuc Gia<br /> Thi in Loc Minh dinh thi thao helps readers further their understanding of the art in Han<br /> Chinese poetry of the writers in feudalism. In addition, the use of ancient and classic<br /> references makes sentences more concise so that readers can understand the originals<br /> thoroughly.<br /> 1. KHÁI NIỆM VỀ ĐIỂN TÍCH văn học chữ Nôm (gọi chung là văn học Hán<br /> ĐIỂN CỐ (*) Nôm), điển được sử dụng hầu hết trong các<br /> Từ trước đến nay, hầu như chưa có thể loại như thơ, từ khúc, đến phú, biền văn,<br /> sự phân biệt điển tích và điển cố mà tản văn, nó đã góp phần tạo nên những giá trị<br /> thường gộp chung nó trong khái niệm biểu cảm hết sức độc đáo.<br /> “典/ điển”. Điển không phải là thuộc tính Việc sử dụng các biện pháp nghệ thuật<br /> này như sách Thượng Thư, thiên Nghiêu<br /> của ngôn ngữ mà nó là một đặc điểm,<br /> Điển có nói là “Kê cổ”, tức là kê cứu việc<br /> một thủ pháp nghệ thuật trong sử dụng<br /> xưa, mà cụ thể là việc dẫn sự việc của người<br /> ngôn ngữ vào mục đích sáng tác, tạo tác<br /> xưa để chứng cho ý kiến của mình. Đó là<br /> văn bản để chuyển tải một thông tin, một<br /> khởi đầu của việc dùng điển cố vậy (1).<br /> thông điệp nào đó. Trong thơ văn cổ Việt<br /> Theo các tài liệu của Trung Quốc như<br /> Nam, cả trong lĩnh vực văn học chữ Hán,<br /> “Từ Hải”, “Từ Nguyên”, “Hán ngữ đại từ<br /> (*) điển” (2)… điển được hiểu là: 1. Cái thường<br /> ThS, Trường Đại học Đà Lạt<br /> <br /> 120<br /> xuyên (thường dã 常 也 / Nhĩ nhã); 2. câu chữ trong sách đời trước được dẫn trong<br /> thơ văn” (4).<br /> Sách vở thời Ngũ đế (Ngũ đế chi thư dã<br /> Đặng Đức Siêu cho rằng: “Dùng điển cố<br /> 五 帝 之 書 也 / Thuyết văn); 3. Việc chủ là rút gọn “chuyện cũ người xưa” thành “đôi<br /> yếu (chủ kì sự dã 主 其 事 也 / Chu lễ); ba chữ” để đưa vào thơ văn, bắt những chữ<br /> cũ người xưa ấy phục vụ cho ý đồ sáng tác<br /> 4. Cái xuyên suốt (經 也 kinh dã), cái của mình” (5). Trần Đình Sử cho rằng:<br /> phép tắc (法 也 pháp dã); 5. chuyện cũ “Điển cố là sự các sự việc, câu chữ của các<br /> tác phẩm văn học đời trước mà người đọc<br /> gọi là điển (故 事 曰 典 cố sự viết điển); cũng biết, được sử dụng lại trong các tác<br /> việc chủ yếu gọi là điển (主 其 事 曰 典 phẩm mới nhằm tăng cường sức biểu hiện,<br /> mở rộng, đổi mới ý thơ” (6).<br /> chủ kì sự viết điển). Những cách hiểu về điển tích điển cổ<br /> Các từ điển định nghĩa như sau: 1. Là trên đây, về cơ bản là tương đối giống nhau.<br /> việc cũ được trình bày ra (謂 典 例 故 實 Như vậy nói một cách ngắn gọn, theo<br /> Nguyễn Ngọc San thì “điển cố là rút gọn<br /> 也 vị điển lệ cố thực dã); việc đã qua gọi<br /> chuyện cũ người xưa và lời cũ người xưa<br /> là điển cố (事 過 典 故 sự quá điển cố) thành đôi ba chữ để đưa vào văn thơ, làm<br /> [Từ Nguyên]; 2. Trình bày, nói rõ ra việc cho câu văn hàm súc, ngắn gọn, lời ít ý<br /> nhiều” (7).<br /> cũ (謂 故 事 也 vị cố sự dã) [Từ Hải]; 3.<br /> Theo Đinh Gia Khánh, “việc sử dụng<br /> Những chuyện xưa thời cổ hay từ cũ có điển cố thường góp phần vào việc nâng cao<br /> nguồn gốc xa xưa được dẫn dụng trong khả năng biểu hiện và tính chất hàm súc của<br /> các tác phẩm văn học [Hán ngữ đại từ ngôn ngữ và văn chương cũng như của hình<br /> điển]. tượng văn học” (8).<br /> Ở nước ta đã có khá nhiều nhà Phan Kế Bính trong Việt Hán văn khảo<br /> nghiên cứu quan tâm tìm hiểu và định khi bàn luận về phép làm văn đã viết ý nghĩa<br /> nghĩa về điển tích, điển cố. Dương Quảng của phép dùng điển: “Dụng điển là tìm<br /> Hàm, trong “Việt Nam văn học sử yếu” những điển tích cũ, có điều gì việc gì liên<br /> định nghĩa: “Điển (nghĩa đen là việc cũ) quan đến đầu bài thì dùng mà đặt câu tức là<br /> là một chữ hoặc một câu có ám chỉ đến viện chứng mà tỏ ra sự thật. Và làm văn<br /> một việc cũ, một tích xưa khiến cho người chương, tất phải dùng điển tích thì đặt câu<br /> đọc sách phải nhớ đến việc ấy, sự tích ấy mới gọn gàng tròn trặn mà cai được nhiều<br /> mới hiểu ý nghĩa và cái lí thú của câu nghĩa”.<br /> văn. Dùng điển chữ Nho [chữ Hán] gọi là Đoàn Ánh Loan trong “Điển cố và nghệ<br /> “dụng điển” hoặc sử sự (nghĩa đen là thuật sử dụng điển cố”, khi bàn về: “Cách<br /> khiến việc), ý nói sai khiến việc đời xưa khai thác điển cố trong văn học Việt Nam”<br /> cho nó có thể ứng dụng vào bài văn của đã dẫn ra 11 cách sử dụng điển cố mà các<br /> mình” (3). Từ điển tiếng Việt định nghĩa: nhà văn nhà thơ thường khai thác: 1. Mượn<br /> Điển tích là “câu truyện trong sách đời tên người; 2. Mượn tên đất; 3. Mượn tên<br /> trước, được dẫn lại một cách cô đúc triều đại; 4. Mượn tên cung điện, đền đài; 5.<br /> trong tác phẩm”; điển cố là “sự việc hay Mượn tên chức quan; 6. Mượn tên đồ vật; 7.<br /> <br /> 121<br /> Mượn tên khúc hát; 8. Mượn tên sách; 9. giữa hai nền văn hóa Đông – Tây, vốn là một<br /> Mượn tục lệ, thói quen; 10. Mượn thuật nhà thơ quý tộc, cháu của Tuy Lý Vương,<br /> ngữ; 11. Mượn từ ngữ (9). nên ông uyên thâm Nho học và thông thạo<br /> Tóm lại, về cách dụng điển cần phải Tây học. Mặc dầu vậy, ông vẫn sống một<br /> nói thêm rằng không phải cứ khi nào lấy cuộc đời giản dị, chan hòa với bà con lối<br /> một nhân vật cốt lõi, một địa danh hay xóm, với những người nghèo. Vì thế, tác<br /> một chữ, một ý trong chuyện cũ, sách phẩm thơ văn của ông vừa mang đậm tính<br /> xưa... như các định nghĩa trên đây đã nêu chất bác học, ngôn ngữ cao đẹp vừa mang<br /> thì có thể gọi là điển, mà các chuyện cũ, đậm sắc thái bình dân của văn hóa dân gian.<br /> người xưa đó phải gắn với một sự kiện, Nhiều bài thơ, câu ca, điệu hò, hát nói… của<br /> một tâm trạng, một vấn đề... và ở đó nó ông đã đi vào lòng xứ Huế một cách nhẹ<br /> mang một “đời sống” riêng, để diễn đạt nhàng êm ái. Thơ văn của ông viết về quê<br /> một nội dung riêng mà nhiều người biết hương, về bạn bè, về thiên nhiên cảnh đẹp<br /> và được dùng nhiều trong thư tịch mới của đất nước. Đọc “ Lộc Minh đình thi thảo”<br /> được xem là một điển. Việc sử dụng điển ta sẽ bắt gặp rất nhiều cảnh đẹp về sông núi,<br /> cố thường góp phần vào việc nâng cao một Ngự Bình thơ mộng, một sông Hương<br /> khả năng biểu hiện và tính hàm súc của hiền hòa, hay một cửa biển hùng vĩ, một Hải<br /> ngôn ngữ cũng như trong văn học. Bên Vân sừng sững…Tất cả đã làm rung động<br /> cạnh đó, điển cố còn có những giá trị lòng người qua nhiều thế hệ.<br /> biểu đạt riêng, giúp cho văn thơ thêm 2.2. Tác phẩm Lộc Minh đình thi thảo<br /> phần ý nhị, súc tích, chỉ bằng đôi ba chữ Tác phẩm được viết trong hai thời kì,<br /> điển cố có thể gợi mở cho người đọc cả thời niên thiếu, quyển 1, và thời hưu trí,<br /> một câu chuyện, một tấm gương, một bài quyển 2.<br /> học, một quan niệm nhân sinh. Mặc dù Lộc Minh đình thi thảo là một trong<br /> vậy, nó cũng có những hạn chế nhất định, những tập thơ chữ Hán còn lại của tác giả và<br /> bởi vì sẽ có không ít người không thể biết đang còn dạng viết tay. Trong tác phẩm này,<br /> được nguồn gốc của điển cũng như ý tác giả viết nhiều về thiên nhiên, đất nước<br /> nghĩa biểu đạt của nó, khiến cho việc tươi đẹp, về tình bằng hữu, về cảnh thanh<br /> hiểu nó là tương đối khó khăn. nhàn khi tuổi già về hưu. Ông thích đến<br /> 2. VÀI NÉT VỀ TÁC GIẢ - TÁC PHẨM viếng cảnh chùa, đến những nơi thanh u<br /> 2.1. Tác giả nhàn nhã, ngao du cảnh núi sông. Trong thơ<br /> Ưng Bình Thúc Giạ Thị (1877-1961), ông, ta bắt gặp rất nhiều địa danh và di tích<br /> là một nhà thơ nổi tiếng trên thi đàn xứ nổi tiếng như: Hải Vân quan, Thuận An,<br /> “Thần kinh” nửa đầu thế kỉ XX. Ông Đầm Cầu Hai, hay các ngôi chùa như Tra<br /> được các văn nhân thi sĩ đương thời suy Am, Ba La Mật, Tây Thiên…<br /> tôn là chủ súy “Vĩ Hương thi xã” (1933- Thơ viết về thiên nhiên trong Lộc Minh<br /> 1945) và “Hương Bình thi xã”(1954- đình thi thảo rất đa dạng. Tác giả miêu tả<br /> 1961). Ưng Bình Thúc Giạ Thị đã để lại cảnh non nước ở động Huyền Không thế tựa<br /> trong kho tàng văn học nước nhà một sự sừng sững dựa mây xanh, hay là một đầm<br /> nghiệp sáng tác lớn. Thơ văn của ông bao phá nào đó trong chuyến du lãm của ông.<br /> quát nhiều đề tài về thiên nhiên, đất nước, Những địa danh gắn với thiên nhiên như Hải<br /> con người…Trong quá trình giao lưu Vân quan, Bạch Mã sơn, Ngự Bình, Hương<br /> <br /> 122<br /> Giang, Hà Trung Hải Nhi, Ô Long, Cồn rất phong phú và đa dạng nhiều điển cố.<br /> Hến, bãi Cua… đã làm cho thơ ông gắn Với số lượng 197 bài thơ, trung bình mỗi<br /> liền với quê hương đất nước. Đó là một bài thơ là một lần tác giả sử dụng một địa<br /> mối tình keo sơn của bậc khách tao nhã danh, một nhân vật, một câu chuyện, một<br /> phong lưu. triều đại, một thành ngữ… trong lịch sử và<br /> Con người trong Lộc Minh đình thi văn học cổ, điều đó cho chúng ta thấy số<br /> thảo cũng là một đối tượng hướng đến lượng điển tích, điển cố mà tác giả sử dụng<br /> của thi nhân. Nói đến con người trong thơ là rất phong phú và linh hoạt. Nhờ vậy đã tạo<br /> ông là nói đến mối quan hệ ứng xử với nên một giá trị nghệ thuật độc đáo làm toát<br /> thi hữu quan chức đương thời. Đó là lên những nội dung trong Lộc Minh đình thi<br /> những bài thơ đề tặng các quan như Án thảo, đó là: một tấm lòng yêu nước; tình cảm<br /> sát sứ Hà Thiếu Trai, hay như phụng họa bạn bè thân thiết; mối giao cảm với thiên<br /> thơ hai bà lúc ngự triều chúc thọ tức mẹ nhiên; tình cảm gia đình đầm ấm; tình yêu<br /> và vợ vua Khải Định, ông Nguyễn Hy của người thi sĩ với ca nữ điệu hò.<br /> làm ở Bộ lại, một Bộ trưởng Kinh tế mà Về tên Lộc Minh, ứng với tác phẩm Lộc<br /> có tấm lòng phật tử là Nguyễn Khoa Minh đình thi thảo,nếu theo nguyên chú của<br /> Kỳ…. Nhất là tập thứ nhất khi ông còn<br /> tác giả trong bài Phụng họa Châu Khuê tiên<br /> đương chức. Khi về hưu vui với vườn<br /> sinh Tân tị xuân thủ thí bút nguyên vận tác<br /> hoa cây cảnh, với bà con xóm giềng, với<br /> giả đã viết 苹 園 居 有 鹿 鳴 亭 以 宴 客<br /> tiếng chuông chùa Ba La Mật ông vẫn<br /> không quên hỏi thăm bạn cũ các nơi. (Bình viên cư hữu Lộc Minh đình dĩ án<br /> Tình cảm có lẽ sâu đậm nhất mà ta bắt khách), Vườn nhà Ưng Bình có đình Lộc<br /> gặp trong Lộc Minh đình thi thảo là tình Minh dùng để tiếp khách. Hai chữ Lộc Minh<br /> cảm của những người bạn thân, một nhà lấy ở trong Kinh Thi, cụ thể là ở phần Tiểu<br /> thơ Phan Kính Chỉ, một bác sĩ mà tác giả Nhã có bài Lộc Minh (10). 鹿鳴 (Lộc Minh)<br /> gọi thân thiết chú Đốc Hy. 呦呦鹿鳴、食野之苹。<br /> Nhưng không chỉ có tình bạn tâm U u lộc minh, thực dã chi bình<br /> giao chốn quan trường mà cả những<br /> 我有嘉賓、鼓瑟吹笙。<br /> người bạn mới, hay cả những cô đào hát,<br /> cả những sư ông như Hòa Thượng Thích Ngã hữu gia tân, cổ sắt xuy sanh<br /> Trí Thủ, tác giả đều có mối giao tình thân 吹笙鼓簧、承筐是將。<br /> thiết. Xuy sanh cổ hoàng, thừa khuông thị tương<br /> 3. ĐIỂN CỐ TRONG LỘC MINH ĐÌNH<br /> 人之好我、示我行周。<br /> THI THẢO<br /> Ưng Bình Thúc Giạ thị hoạt động Nhân chi háo ngã, thị ngã hành chu…<br /> nghệ thuật và sáng tác thơ văn trong thời Dịch nghĩa:<br /> hiện đại, khi mà văn học Việt Nam đã Con hươu kêu hòa dịu, để gọi nhau ăn<br /> chuyển từ phạm trù thi pháp trung đại cỏ bình ở đồng nội.<br /> sang hiện đại, song do chịu ảnh hưởng Ta có nhiều tân khách tốt, thì đánh đàn<br /> sâu sắc của tư tưởng triết học phương thổi sáo lên.<br /> Đông mà chủ yếu là từ Trung Quốc, nên Thổi sáo thổi kèn lên, hãy bưng cái rổ<br /> trong sáng tác của mình, ông đã sử dụng đựng hàng lụa để trao tặng tân khách.<br /> <br /> 123<br />  Những người mến thích ta, hãy chỉ Hay ở bài số 91 tập 2: “Quý Dậu cửu<br /> cho ta nẻo đường để noi theo. nhật ước Hộ bộ Thượng thư Hữu Nguyên<br /> (Bản dịch của Tạ Quang Phát) Hồ Đắc Khải tiên sinh đăng cao thích nhân<br /> 3.1. Mượn điển cố Trung Quốc phong vũ bất quả”, tác giả đã mượn tên<br /> Trong Lộc Minh đình thi thảo, tác giả nhân vật 魏 候 Ngụy hầu, tức Ngụy Văn<br /> đã sử dụng rất nhiều điển tích điển cố của<br /> hầu, chuyện kể rằng: Ngụy hầu đã cùng với<br /> Trung Quốc như mượn tên người, mượn<br /> quan quản lí sơn lâm giao hẹn một ngày nào<br /> tên địa danh, mượn tên chữ, mượn tên sự<br /> đó sẽ cùng đi săn với nhau, không ngờ ngày<br /> việc… Qua đó, những Vương Duy, Đỗ<br /> đó có yến tiệc, trời lại đột nhiên đổ mưa thế<br /> Phủ, Tô Đông Pha, Tô Thức, Bá Di Thúc<br /> mà Ngụy Văn hầu vẫn chuẩn bị ra đi, quan tả<br /> Tề, Đường Ngu,… đã đi vào trong thơ<br /> hữu can ngăn nói: “Hôm nay có yến tiệc rất<br /> ông một cách bình dị.<br /> vui, trời lại mưa đại nhân còn đi đâu nữa”,<br /> Những điển tích, điển cố mà tác giả<br /> Ngụy Văn hầu nói: “Ta đã giao hẹn với quan<br /> dùng ở đây gồm nhiều phương diện như<br /> quản lí sơn lâm, hôm nay đến đó đi săn, tuy<br /> văn học, lịch sử, tôn giáo, y học… đều<br /> hôm nay ở nhà có yến tiệc đông vui nhưng<br /> được tác giả sử dụng linh hoạt. Qua đó có<br /> không thể vì vậy mà thất tín, tùy tiện không<br /> thể nhận thấy khả năng dụng điển, dẫn<br /> đi để lỡ hẹn”. Nói xong dắt đoàn tùy tùng đi.<br /> điển của tác giả và vốn kiến thức tinh<br /> Các nước chư hầu nghe được chuyện này<br /> thông của tác giả về văn hóa cổ điển<br /> càng tăng tín nhiệm với Ngụy Văn hầu, nước<br /> phương Đông.<br /> Ngụy bắt đầu hưng thịnh từ đây. Mượn điển<br /> 3.1.1. Mượn tên người<br /> này, tác giả đã khẳng định dù khó khăn vất<br /> Trong thơ Ưng Bình Thúc Giạ Thị,<br /> vả đến đâu vẫn giữ chữ tín, không hề sai hẹn.<br /> ông đã mượn rất nhiều tên người để xây<br /> dựng những hình tượng mà ông muốn so Hay như câu三窟何勞狡兔營 (tam quật hà<br /> sánh và ca ngợi. Thủ pháp nghệ thuật này lao giảo thố doanh – đây là điển trong Chiến<br /> rất phong phú trong tác phẩm của nhà Quốc sách. Phùng Huyên nói với Mạnh<br /> thơ. Có bài thơ ông đã dùng ba, bốn tên Thường Quân: thỏ khôn phải có ba hang, nay<br /> người cùng một lúc để biểu đạt ý tưởng ngài mới có một chưa thể nằm yên mà không<br /> của mình. Như bài thơ thứ 116 tập 2: “Ký lo nghĩ gì, tôi xin vì ngài mà đào thêm hai<br /> phóng Y quan Lê Tiên sinh tự Đình hang nữa), ở đây tác giả đã khéo nhắc nhở<br /> Thám”. Bài thơ không chỉ ca ngợi bác sĩ Hồng Lô bộ lại Nguyễn Hỷ nên khéo léo xử<br /> Lê Đình Thám người thầy thuốc nổi tiếng lí công việc và nên biết lo xa như con thỏ<br /> ở Huế nửa đầu thế kỉ XX, mà tác giả còn khôn kia. Lại như mượn điển tích Nguyễn<br /> nhắc đến vị danh y Biển Thước và danh Tịch không sợ khó khăn mệt nhọc mà quên<br /> hiệu đức Phật Quan Thế Âm. Với tất cả chuyện đọc sách, ông không thích bị trói<br /> lòng mến mộ, Ưng Bình Thúc Giạ Thị đã buộc, thích phóng túng uống rượu, hoặc<br /> so sánh bác sĩ Lê Đình Thám với Biển đóng cửa viết sách, nhiều tháng không ra<br /> Thước là một đại danh y của Trung Quốc khỏi nhà. Hoặc là lên núi du chơi thú sơn<br /> sống vào thời Chiến Quốc được nhân dân thủy trọn ngày không về, bất chợt khóc lóc<br /> tôn vinh là Thánh y và văn học cổ thường mà quay về, thích đọc Lão Trang, làm quan<br /> dẫn đến để nhắc đến người thầy thuốc đến chức Hiệu úy bộ binh, người ta thường<br /> kiệt xuất. gọi là ông Nguyễn Bộ Binh.<br /> <br /> 124<br />  3.1.2. Mượn tên đất – tên triều đại Nhiều bài thơ tác giả đã mượn những<br /> Trong Lộc Minh đình thi thảo, không câu thành ngữ để dẫn dụng ý nghĩa của bài<br /> ít lần tác giả mượn tên đất, tên triều đại thơ, như việc mừng thọ bạn thì ông mượn<br /> như Đường, Ngu, Xuân Thu, Chiến thành ngữ hải ốc thiêm trù, hoặc hải hạc<br /> Quốc, sông Thương, Xích Bích,… thiêm trù. Chỉ cuộc đời như giấc mộng thì<br /> Trong bài Kính độc đồng tôn tương tác giả dẫn dụng câu chuyện kê vàng hay<br /> tế phổ, phổ trưởng Lạc Viên* tiên sinh hoàng lương, chỉ tình anh em thì tác giả<br /> “thận độc ngôn chí” thi họa dĩ đáp (ất dùng câu: 風 剪 一 枝 荊 phong tiễn nhất chi<br /> sửu niên ngũ nguyệt), tác giả đã mượn<br /> kinh: gió chặt một cành kinh. Xưa anh em<br /> hai dòng sông Kinh và sông Vị để phân<br /> Điền Chân lúc còn ở với nhau thì cây Kinh<br /> biệt dòng đục dòng trong như khí tiết của<br /> trước nhà xanh tốt, lúc chia nhau ra ở riêng<br /> Bá Di và Thúc Tề. Hay như trong bài<br /> thì cây héo úa, đời sau dùng cây Kinh để chỉ<br /> Bính dần niên xuân Đinh tế ngẫu thành,<br /> tình anh em hoà thuận. Thể hiện rõ nhất tình<br /> tác giả đã mượn tên triều đại nhà Đường<br /> cảm của tác giả chính là bài Xả đệ Thượng<br /> Ngu ở Trung Quốc để nói tới ngày tế lễ<br /> thư Thúc Thuyên lụy bi. Trong bài Vâng họa<br /> của Khổng tử, bên cạnh đó tác giả mượn<br /> thơ của chú ruột là Quýnh Hiên Hồng Trứ<br /> địa danh Khuyết Lý, một địa điểm mà<br /> bước vào tuồi 70 tác giả đã dùng thành ngữ<br /> Khổng tử đã từng dạy học ở Sơn Đông.<br /> 3.1.3. Mượn địa danh gắn với điển 海 屋 籌 添 hải ốc thiêm trù: “有三 人 相 遇<br /> tích danh nhân 問 年 其 一 曰: 海 水 變 桑 田, 吾 輒 下 一<br /> Có nhiều địa danh ở Trung Quốc<br /> cũng gắn liền với nhiều danh nhân nổi 籌, 今 滿 十 籌 矣, (按 今 祝 人 壽 考) 曰:<br /> tiếng như Tô Thức đi chơi thuyền đến “海 屋 籌 添”.<br /> bến Xích Bích, để nhắc lại việc tác giả đi<br /> Có ba người gặp nhau hỏi về tuổi tác,<br /> thăm bạn ở bệnh viện Lâm Viên tỉnh<br /> người thứ nhất nói: Nước biển biến thành<br /> Quảng Trị nơi ông Phan Kính Chỉ làm<br /> ruộng dâu, ta liền bỏ một cái thẻ bây giờ đã<br /> việc ở đây. Hay ông nhắc đến Ngũ Hồ<br /> đầy mười cái rồi nghĩa là tròn 100 tuổi. Ngày<br /> một địa danh nổi tiếng mà Phạm Lãi đã<br /> nay dựa vào đó để chúc thọ nên viết là hải ốc<br /> đến du ngoạn. Hay Lầu Hoàng Hạc, nơi<br /> thiêm trù. Cũng trong bài này tác giả mượn<br /> Thôi Hiệu đã đến và đề bài thơ Hoàng<br /> Hạc lâu vang danh một thời. Trong bài câu 趾 有 麟chỉ hữu lân: lấy ý trong Kinh<br /> Ngày 11 tháng 11 mùa đông năm Giáp Thi bài 麟之趾 Lân chi chỉ: 麟之趾,<br /> Tuất (1934), đáp lại thư mời rượu của<br /> tiên sinh Song Cử, tác giả đã mượn nhân 振振公子,于嗟麟兮. Lân chi chỉ, Chân chân<br /> vật Bàng Sinh: tức Bàng Đức Công, công tử, Hu ta lân hề. (Chân của con lân,<br /> người Tương Dương, là ẩn sĩ thời Đông Con của Văn Vương nhân hậu, Ôi như con<br /> Hán, làm quan thứ sử ở Kinh Châu không lân vậy thay. Văn Vương và Hậu Phi lấy đức<br /> chịu khuất phục đem vợ con lên núi Lộc hạnh tu thân, mà con cháu tông tộc đều hóa<br /> Môn hái thuốc không về, qua đó để chỉ ra hiền lành. Cho nên nhà thơ mới lấy chân<br /> cái cốt cách của người quân tử. con lân mà khởi hứng tích trên ứng với con<br /> 3.1.4. Mượn các thành ngữ, câu cháu nhà Nguyễn.<br /> chuyện Hay trong bài họa với cụ Huỳnh Thúc<br /> <br /> 125<br /> Kháng tác giả đã mượn ý trong kinh thi 蒙 封 之 茅 土 也. 顯 尊 孝 明 皇 帝 辰, 阮<br /> “Hạc minh ư cữu cao – Hạc kêu ở đầm<br /> sâu, tiếng vọng tới trời cao”, loài hạc là 科 登 官 正 營 內 贊, 兼 按 察 使 延 祥 侯,<br /> giống thanh cao, dùng để nói sánh với 仍 辰 人 及 後 人 常 稱 呼 為 內 赞 侯, 又<br /> hiền nhân quân tử và kẻ sĩ ẩn dật, hạc<br /> cũng là sự tượng trưng cho sự trường thọ 常 歌 颂 功 德 有 句 云: 傷 英 岄 拱 悶 無,<br /> vững bền. Chính vì quan tâm lo lắng 峣 鐘 茄 胡 峣 破 三 江, 又 云: 破 三 江 挦<br /> trước cảnh đất nước có nhiều biến động,<br /> nên Ưng Bình đã dùng hình ảnh con hạc 哰 乑 喼, 鐘 茄 胡 內 贊 禁 嚴.<br /> để thể hiện tình cảm của mình với cụ Chùa An Lạc nằm gần phía tây bắc<br /> Huỳnh. hướng nghĩa địa của họ Nguyễn Khoa.<br /> 3.2. Mượn điển cố Việt Nam Nghĩa địa này một phần lớn thuộc thôn Tứ<br /> Ngoài việc tác giả mượn những điển Tây xã An Cựu. Tương truyền đây là phần<br /> cố, điển tích của Trung Quốc, trong Lộc đất tấn phong cho quan lớn Nguyễn Khoa<br /> Minh đình thi thảo ta còn thấy xuất hiện Đăng, thời Hoàng Đế Hiển Tôn Hiếu Minh.<br /> nhiều địa danh, nhiều nhân vật, nhiều di Nguyễn Khoa Đăng làm chức quan Chánh<br /> tích, nhiều thi liệu trong văn học cổ Việt dinh nội tán kiêm Án sát sứ Diên Tường hầu,<br /> Nam. Chẳng hạn nhắc đến địa danh: Huế, người đương thời và người đời sau thường<br /> Quảng Trị, Hải Vân, Thuận An, Cầu Hai, xưng hô là Nội tán hầu, lại có câu thơ ca<br /> Phan Rang, Phan Thiết,… Nhắc đến nhân tụng công đức: “Thương anh em cũng muốn<br /> vật: Nguyễn Khoa Chiêm, Phan Kính vô, sợ chuông nhà Hồ sợ phá Tam Giang”,<br /> Chỉ, Mính Viên Huỳnh Thúc Kháng, … lại nói rằng: “Phá Tam Giang ngày nay đã<br /> Nhắc đến di tích: Thiên Mụ, Chùa Tra cạn, Chuông nhà Hồ Nội Tán cấm nghiêm”.<br /> Am,… Hay việc ông đã ca ngợi Nguyễn Người đọc cũng dễ nhận ra tinh thần nhà<br /> Khoa Kỳ nguyên Bộ trưởng Bộ Kinh tế, Phật mà tác giả nhắc đến trong các bài thơ.<br /> nhưng lại có tấm lòng yêu đạo Phật, ông Gần nhà Ưng Bình có chùa Ba La nên ông<br /> thường hay qua lại chùa An Lạc để cầu cũng hay qua chùa ngắm cảnh kết giao với<br /> kinh niệm phật. Nên trong bài thơ: 留 題 hòa thượng Thích Trí Thủ, đàm đạo về kinh<br /> phật, về lẽ uyên nguyên của Phật pháp. Trong<br /> 安 樂 寺 (寺 主 經 濟 部 尚 書 阮 科 淇) bài Đầu mùa hạ năm Quí dậu (1933), cùng<br /> Lưu đề An Lạc tự tự chủ Kinh tế bộ Nại Viên Ưng Nghệ, Lan Đình Ưng Bộ, Thúc<br /> Thượng thư Nguyễn Khoa Kì, ông đã Đồng Ưng Loại, Thanh Chi Ưng Thông, theo<br /> viết: 身是冢 臣 心 是佛, 日談經 濟夜 談 quan Án sát Bình Định là Chiêm Thiết, quan<br /> Lệnh doãn Phù Cát là Sái Văn Chánh lên<br /> 經 (Thân là quan lớn tâm là phật, Ngày<br /> thăm chùa cổ Linh Phong, có câu石 室 長 留<br /> bàn kinh tế tối bàn Kinh Phật), ngôi chùa<br /> 大 士 名 (thạch thất trường lưu đại sĩ danh -<br /> An Lạc cũng được tác giả nhắc đến 安 樂<br /> Trong động đá đời đời lưu danh Quan Thế<br /> 寺, 坐 落 近 阮 科 墓 地 之 西 北 向 而 Âm bồ tát), khi Ưng Bình đến chùa Linh<br /> 此墓地一大頃屬於安舊社四西 Phong, tác giả đã sử dụng hai từ “đại sĩ” để<br /> nói đến Quan Thế Âm, và ông mong ước đời<br /> 邑, 相 傳 內 贊 侯 阮 科 登 大 人 前 日 này tu được đắc đạo như Phật bà.<br /> <br /> 126<br />  Còn rất nhiều bài thơ khác mà tác giả văn học trung đại. Có thể nói, tác phẩm đã<br /> đã sử dụng ý thơ hay một câu chuyện cũ mang lại nhiều giá trị biểu cảm, trong đó nổi<br /> để nói lên cảm xúc của mình, đó là những bật nhất là nghệ thuật sử dụng điển cố.<br /> tâm sự đã gửi vào vần thơ ông một cách Ưng Bình có một nền kiến thức sâu rộng<br /> dung dị. về Hán học, về thơ cổ Trung Quốc, biết tiếp<br /> 4. THAY LỜI KỀT thu và vận dụng thơ Đường vào trong sáng<br /> Việc tìm hiểu điển tích điển cố trong tác thơ của mình. Ông đã chịu ảnh hưởng rất<br /> văn học cổ điển, đặc biệt là những sáng lớn từ thơ Đường, kế thừa thơ Đường, nhưng<br /> tác bằng chữ Hán, chữ Nôm sẽ giúp cho lại tạo cho mình những nét riêng, bởi thơ hay<br /> quá trình minh giải văn bản được rõ ý và là ở sự thành thực của người cầm bút, lời thơ<br /> nó là chất xúc tác để tăng giá trị nghệ không gượng ép, trau chuốt mà giản dị. Từ<br /> thuật của tác phẩm. Vì thế, nghiên cứu ngữ trong thơ cũng không quá phóng<br /> điển cố văn học và việc sử dụng điển cố khoáng. Có lẽ vì thế mà tập thơ tuy làm bằng<br /> là một việc làm cần thiết. chữ Hán, theo thể Đường luật, sử dụng nhiều<br /> Lộc Minh đình thi thảo đã chứa đựng điển tích, điển cố nhưng do xuất phát từ chân<br /> nhiều kiến thức về văn học, triết học, y tình của tác giả nên khi đọc lên chúng ta vẫn<br /> học, phật giáo, mĩ học mà chủ nhân của thấy những nét riêng của sông núi miền<br /> nó đã vận dụng linh hoạt từ những điển Trung nước Việt.<br /> tích, điển cố đế bồi đắp nên một tác phẩm<br /> xứng đáng là sáng tác cuối cùng của nền<br /> <br /> Chú thích:<br /> 1. Nguyễn Huy Khuyến, (2006), Phiên âm dịch nghĩa quyển nhị tác phẩm Lộc Minh<br /> đình thi thảo, (Khóa luận tốt nghiệp đại học), Huế.<br /> 2. Ở trong các tài liệu trích dẫn này, chúng tôi chỉ xin trích dịch và tạm dịch.<br /> 3. Dương Quảng Hàm, (1986), Việt Nam văn học sử yếu, Bộ giáo dục – Trung tâm<br /> học liệu, tr 183.<br /> 4. Trung tâm từ điển học và NXB Giáo dục, tr 308, Hà Nội 1994.<br /> 5. Cơ sở Ngữ văn Hán Nôm, (1995), NXB Giáo dục.<br /> 6. Những thế giới nghệ thuật thơ, (1995), NXB Giáo dục.<br /> 7. Tìm hiểu tiếng Việt lịch sử, (1993), NXB Giáo dục.<br /> 8. Nguyễn Xuân Tùng, (2005), Những nét đặc sắc của tác phẩm Ưng Bình Thúc Giạ<br /> Thị.<br /> 9. Nguyễn Xuân Tùng, sđd.<br /> 10. Đây là bài thơ thuộc về yến ẩm với tân khách. Bởi vì giữa vua và tôi thì lấy nghiêm<br /> làm chủ yếu. Còn nghi lễ ở triều đình thì lấy kính làm chủ yếu. Nhưng nếu nhất<br /> nhất chỉ lấy nghiêm và kính, thì tâm tình hoặc có chỗ không thông cảm nhau mà sẽ<br /> không có lợi ích về việc tấu cáo hết dạ trung thành. Cho nên những bậc vua đời<br /> <br /> 127<br />  trước nhân những buổi hội họp ăn uống chung với nhau mà chế ra nghi lễ của yến<br /> hội cho tâm tình giữa vua và tôi được thông cảm nhau. Mà phần nhạc ca lấy lại việc<br /> con hươu kêu khởi hứng để nói cái ý của nghi lễ đã nồng hậu như thế, ngõ hầu mọi<br /> người đều mến mà chỉ cho vua nẻo đường to tát. [Khổng Tử, (Tạ Quang Phát dịch),<br /> (1992) Kinh thi, NXB Văn học]. Mượn điển cố này Ưng Bình đã thể hiện nỗi tâm<br /> tư của ông như lời chú thích ở cuối bài thơ Phụng họa Châu Khuê tiên sinh Tân<br /> Tị xuân thủ thí bút nguyên vận. Đình Lộc Minh ở vườn nhà Ưng Bình cũng dùng<br /> để tiếp khách và đãi khách. Còn về cái tên Lộc Minh của tập thơ, theo chúng tôi<br /> nghĩ đây cũng mượn thể hứng để tạo ra niềm hứng khởi trong tập thơ của mình.<br /> <br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Dương Văn An (2001), Ô châu cận lục, NXB Thuận Hóa - Huế.<br /> 2. Thiều Chửu (2002), Từ điển Hán Việt, NXB Văn hóa Thông tin.<br /> 3. Phạm Văn Hảo (2004), Sổ tay từ ngữ lịch sử quan chế, NXB Khoa học Xã hội, Hà<br /> Nội.<br /> 4. Bửu Kế (1999), Từ điển Hán Việt từ nguyên, NXB Thuận Hóa - Huế.<br /> 5. Tôn Nữ Hỷ Khương (2002), Hồi ức cha tôi, Ưng Bình Thúc Dạ Thị, NXB Văn<br /> Nghệ TP.HCM.<br /> 6. Hà Xuân Liêm (2005), Khảo luận về Ưng Bình Thúc Dạ Thị, NXB Thuận Hóa<br /> Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông tây.<br /> 7. Hà Minh Phương - Trần Kiết Hùng (1996), Đường tống bát đại gia, NXB Đồng<br /> Nai.<br /> 8. Trần Trọng Sâm (2000), Cổ văn trung quốc chọn lọc, NXB Văn hóa Thông tin Hà<br /> Nội.<br /> 9. Hoành Đường Thoái Sĩ – Ngô Văn Phú (2000), Đường thi tam bách thủ, NXB Hội<br /> Nhà Văn.<br /> 10. Dương Quảng Hàm, (1986) Việt Nam văn học sử yếu, Bộ Giáo dục – Trung tâm<br /> Học liệu.<br /> 11. Đặng Đức Siêu, (1995), Cơ sở Ngữ văn Hán Nôm, NXB Giáo dục.<br /> 12. Nguyễn Ngọc San, (1993), Tìm hiểu tiếng Việt lịch sử, NXB Giáo dục.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 128<br />