Diện mạo văn hóa đa dân tộc người – Đa tôn giáo ở An Giang qua khảo sát điền dã

DIÏåN MAÅO VÙN HOÁA ÀA TÖÅC NGÛÚÂI -<br /> ÀA TÖN GIAÁO ÚÃ AN GIANG QUA KHAÃO SAÁT ÀIÏÌN DAÄ<br /> . Lyá Tuâng Hiïëu*<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> TOÁM TÙÆT<br /> Baáo caáo “Diïån maåo vùn hoáa àa töåc ngûúâi - àa tön giaáo úã An Giang qua khaão saát àiïìn<br /> daä” laâ kïët quaã cuãa hai chuyïën khaão saát àiïìn daä maâ chuáng töi tham gia vúái vai troâ cöë vêën<br /> chuyïn mön. Chuyïën thûá nhêët tiïën haânh trong thaáng 11/2009 do Khoa Vùn hoáa hoåc Trûúâng<br /> Àaåi hoåc Khoa hoåc Xaä höåi vaâ Nhên vùn, Àaåi hoåc Quöëc gia TP. Höì Chñ Minh töí chûác, theo<br /> löå trònh tûâ Long Xuyïn lïn Chêu Àöëc, An Phuá, sang Tõnh Biïn, Tri Tön, voâng xuöëng Thoaåi<br /> Sún röìi trúã vïì Long Xuyïn. Chuyïën thûá hai do chuáng töi tûå thûåc hiïån, diïîn ra trong thaáng<br /> 9/2011, trïn àõa baân huyïån Thoaåi Sún, huyïån Tri Tön cuãa An Giang vaâ möåt phêìn huyïån<br /> Hoân Àêët thuöåc Kiïn Giang.<br /> <br /> <br /> <br /> An Giang laâ möåt trong nhûäng àõa baân àûúåc bùçng bao la vaâ nuái non huâng vô, sûå giao lûu tiïëp<br /> khai phaá súám nhêët nhûng kïët thuác quaá trònh naây biïën vùn hoáa giûäa caác töåc ngûúâi àaä àem laåi cho<br /> muöån nhêët úã miïìn Têy Nam böå. Hiïån nay, An vuâng àêët An Giang möåt diïån maåo vùn hoáa àa<br /> Giang laâ möåt trong nhûäng tónh coá diïån tñch àêët töåc ngûúâi vaâ àa tön giaáo rêët àùåc biïåt maâ khoá coá<br /> canh taác lúán nhêët vuâng, vúái töíng diïån tñch àêët vuâng àêët naâo khaác úã Viïåt Nam saánh àûúåc.<br /> nöng nghiïåp lïn túái 246.821ha, trong àoá àêët tröìng Baáo caáo “Diïån maåo vùn hoáa àa töåc ngûúâi -<br /> luáa chiïëm hún 82%, cung cêëp möåt saãn lûúång luáa àa tön giaáo úã An Giang qua khaão saát àiïìn daä ” laâ<br /> lúán nhêët miïìn Têy. Àoáng goáp vaâo thaânh tûåu àoá kïët quaã cuãa hai chuyïën khaão saát àiïìn daä maâ chuáng<br /> laâ lûåc lûúång cû dên taåi chöî vaâ di dên tûâ caác vuâng töi tham gia vúái vai troâ cöë vêën chuyïn mön.<br /> lên cêån, àûa dên söë toaân tónh lïn túái 2.142.709 Chuyïën thûá nhêët diïîn ra tûâ ngaây 24 àïën 27/11/<br /> ngûúâi, àöng nhêët trong caác tónh miïìn Têy (1/4/ 2009 do Khoa Vùn hoáa hoåc Trûúâng Àaåi hoåc Khoa<br /> 2009). hoåc Xaä höåi vaâ Nhên vùn, Àaåi hoåc Quöëc gia TP.<br /> Tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác, lûu dên caác töåc ngûúâi Höì Chñ Minh töí chûác cho giaãng viïn, hoåc viïn<br /> Khmer, Hoa, Chùm, Viïåt vaâ caã möåt söë lûu dên cao hoåc, sinh viïn, theo löå trònh tûâ Long Xuyïn<br /> göëc ÊËn Àöå, Maä Lai àaä coá mùåt trïn maãnh àêët lïn Chêu Àöëc, An Phuá, sang Tõnh Biïn, Tri Tön,<br /> naây. Trïn möåt khöng gian vùn hoáa coá caã àöìng voâng xuöëng Thoaåi Sún röìi trúã vïì Long Xuyïn.<br /> <br /> <br /> * TS., Khoa Vùn hoáa hoåc, Trûúâng ÀH KHXH&NV-ÀHQG TP.HCM.<br /> <br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦25<br /> Chuyïën thûá hai do chuáng töi tûå thûåc hiïån nhùçm traâm caách tónh löå 948 chó 3,5km àûúâng xe húi.<br /> giuáp baån Trêìn Troång Lïî, hoåc viïn cao hoåc do Xûa kia, àêy laâ khu vûåc cuãa rûâng traâm tûå nhiïn<br /> chuáng töi hûúáng dêîn, thu thêåp tû liïåu cho luêån vaâ àöìng luáa möåt vuå nùng suêët thêëp, nhûng nay<br /> vùn thaåc sô Vùn hoáa hoåc. Chuyïën ài naây diïîn ra àaä chuyïín thaânh rûâng traâm toaân böå. Rûâng traâm<br /> tûâ 2 àïën 4/9/2011, trïn àõa baân huyïån Thoaåi Sún, coá töíng diïån tñch 845ha vuâng loäi vaâ 643ha vuâng<br /> huyïån Tri Tön cuãa An Giang vaâ möåt phêìn huyïån àïåm, àûúåc chia thaânh hai tiïíu khu, möîi tiïíu khu<br /> Hoân Àêët thuöåc Kiïn Giang. Caác cöång taác viïn göìm 6 ö diïån tñch bùçng nhau. Bïn trong caác ö,<br /> chuã yïëu: öng Phan Thanh Nhaân, sinh nùm 1973, ngûúâi ta àaâo kinh, àùæp àûúâng, tröìng thïm giöëng<br /> caán böå Vùn phoâng UÃy ban Nhên dên tónh An traâm cuãa UÁc, sen, suáng àïí taåo thïm möi sinh<br /> Giang; öng Trêìn Vùn Nghiïm (Tû Nghiïm), sinh cho caác loaâi coâ, cöìng cöåc, giang sen, dúi quaå...<br /> nùm 1953, nöng dên úã êëp Trung Bònh, xaä Thoaåi Theo ban quaãn lyá rûâng traâm Traâ Sû, hiïån nay<br /> Giang, huyïån Thoaåi Sún. rûâng traâm coá 11 loaâi thuá, 70 loaâi chim (trong àoá<br /> 1. Khöng gian vùn hoáa vuâng àêët An Giang coá 2 loaâi quyá hiïëm àûúåc ghi trong Saách àoã Viïåt<br /> Trûúác hïët xin giúái thiïåu nhûäng neát chñnh vïì Nam laâ coâ lao ÊËn Àöå tûác giang sen vaâ cöí rùæn tûác<br /> khöng gian vùn hoáa. Vïì mùåt àõa hònh, An Giang àiïng àiïíng), 22 loaâi boâ saát, 5 loaâi ïëch nhaái, 23<br /> laâ àõa baân àùåc biïåt nhêët trong caác tónh thaânh Nam loaâi caá bao göìm 10 loaâi caá àen xuêët hiïån quanh<br /> böå: coá tûá giaác Long Xuyïn truäng thêëp maâ diïån nùm (loác, trï, rö...) vaâ 13 loaâi caá trùæng xuêët hiïån<br /> tñch chó àûáng sau Àöìng Thaáp Mûúâi, àöìng thúâi trong muâa nûúác nöíi (meâ vinh, linh, lùng...), vaâ<br /> laåi coá nuái àöìi nhiïìu vaâ cao nhêët miïìn Têy Nam 140 loaâi thûåc vêåt trong àoá coá 79 loaâi dûúåc liïåu.<br /> böå. Riïng thûåc vêåt thên göî thò chó coá cêy traâm. Àêy<br /> Tónh An Giang laâ núi àêìu tiïn úã Têy Nam böå laâ rûâng traâm thuêìn nhêët, vúái giöëng traâm baãn àõa,<br /> tiïëp nhêån nguöìn nûúác cuãa söng Cûãu Long moåc daây, lúán chêåm, thêëp cêy, thên cong veåo, göî<br /> (Mekong), núi àêìu tiïn hûúãng lúåi tûâ nguöìn taâi chùæc. Vò muåc àñch baão töìn àïí laâm möi sinh cho<br /> nguyïn phuâ sa vaâ taâi nguyïn thuãy saãn khöíng löì chim, caá chûá khöng lêëy göî, nïn ban quaãn lyá<br /> cuãa con söng. Núi tiïëp nhêån nguöìn nûúác súám khöng tóa thûa loaåi traâm naây. Coân giöëng traâm<br /> nhêët laâ huyïån An Phuá vaâ huyïån Tên Chêu. Khi cuãa UÁc mau lúán, cêy cao, thên thùèng, göî mïìm,<br /> vaâo àõa phêån Viïåt Nam, 79% lûúång nûúác cuãa thò àûúåc tröìng úã ven búâ àïí giûä àêët vaâ àûúåc thu<br /> söng Cûãu Long àöí vaâo söng Tiïìn, chó coá 21% hoaåch sau ba nùm àïí lêëy göî laâm cûâ, laâm böåt<br /> chaãy sang söng Hêåu. Nhûng nhúâ caác kinh raåch giêëy. Laá traâm khö ruång thò àûúåc dên àõa phûúng<br /> trïn àêët An Giang nhû kinh Tên Chêu, kinh Vônh gom vaâo bao lúán, chúã vïì laâm chêët àöët nêëu àûúâng<br /> An, raåch Vaâm Nao..., lûúång nûúác khöíng löì vaâo thöët nöët. Rûâng traâm Traâ Sû àaä àûúåc xïëp vaâo hïå<br /> muâa luä cuãa söng Tiïìn àaä àûúåc àiïìu búát sang thöëng caác khu rûâng àùåc duång cuãa Viïåt Nam, vaâ<br /> söng Hêåu. Tiïëp àoá, caác kinh àaâo xuyïn qua tûá vaâo ngaây 25/7/2005 àaä àûúåc cöng nhêån laâ “Khu<br /> giaác Long Xuyïn laåi tiïëp tuåc àûa nûúác luä cuãa baão vïå caãnh quan”.<br /> söng Tiïìn - söng Hêåu thoaát ra võnh Thaái Lan, Tûúng phaãn vúái söng raåch chùçng chõt laâ rûâng<br /> nhanh hún nhiïìu so vúái töëc àöå nûúác luä tûå chaãy nuái bao la. Àöìi nuái úã An Giang phên böë theo<br /> trïn thuãy trònh tûå nhiïn daâi 280km tûâ biïn giúái hònh caánh cung, daâi gêìn 100km, vúái àêìu trïn laâ<br /> àïën biïín Àöng. Söng Cûãu Long vúái caác chi lûu nuái Sam (thõ xaä Chêu Àöëc), àêìu dûúái laâ nuái Sêåp<br /> cuã a noá àaä àem laå i cho An Giang khoaã n g (huyïån Thoaåi Sún), úã giûäa laâ cuåm nuái Thêët Sún<br /> 156.507ha àêët phuâ sa, chiïëm 44,27% töíng diïån (huyïån Tõnh Biïn, huyïån Tri Tön). Tuy vêåy, trong<br /> tñch àêët toaân tónh. Bïn caånh àoá laâ khoaãng khi nuái Sêåp àûúåc xem laâ möåt böå phêån cuãa Thêët<br /> 30.136ha àêët pheân, phên böë úã Tri Tön, Tõnh Biïn Sún thò nuái Sam chó àûúåc xem laâ cûãa ngoä ài vaâo<br /> vaâ möåt phêìn Chêu Phuá [1]. khu vûåc Thêët Sún. Vaâ tuy àûúåc goåi laâ Thêët Sún<br /> Tuy khöng giaáp biïín, nhûng An Giang laåi coá nhûng töíng cöång coá àïën 37 ngoån nuái trong khu<br /> hùèn möåt hïå sinh thaái rûâng traâm phong phuá, àaä vûåc. Vò vêåy, chñnh xaác tïn goåi “Thêët Sún” xuêët<br /> àûúåc quy hoaåch àïí baão töìn. Àoá laâ rûâng traâm Traâ phaát tûâ baãy ngoån nuái naâo, laâ vêën àïì vêîn chûa<br /> Sû, toåa laåc úã xaä Vùn Giaáo, huyïån Tõnh Biïn, ngaä nguä. Nhaâ vùn Höì Biïíu Chaánh cho rùçng Thêët<br /> caách biïn giúái Viïåt Nam - Campuchia 10km, Sún bao göìm: nuái Taâ Chiïëu, nuái Traâ Nghõch, nuái<br /> tiïëp giaáp vúái kinh Traâ Sû. Trung têm cuãa rûâng Tûúång, nuái Thöët, nuái Ca Êm, nuái Nam Sû, nuái<br /> <br /> <br /> 26♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N<br /> Khe Lêåp. Möåt taác giaã nûúác ngoaâi laåi cho rùçng múái coá nhûäng lûu dên Viïåt, Chùm, Hoa, Khmer<br /> Thêët Sún göìm coá: nuái Cêëm, nuái Daâi, nuái Keát, àïën vuâng àêët naây àïí khai khêín, àõnh cû. Sau khi<br /> nuái Tûúång, nuái Traâ Sû, nuái Baâ Àöåi Om, nuái Öng vûúng quöëc Chên Laåp bõ ngûúâi Xiïm têën cöng,<br /> Tö. Nhûng möåt ngûúâi àõa phûúng cao niïn laâ phaãi dúâi àö àïën Phnom Penh vaâo nùm 1434, röìi<br /> öng Lûúng Vùn Phuång, úã xaä Vônh Thaånh Trung, dúâi àïën Lovek vaâo nùm 1539, ngûúâi Khmer àaä<br /> huyïån Chêu Phuá, laåi cho biïët Thêët Sún bao göìm: chuyïín troång têm àêët nûúác tûâ têy bùæc xuöëng àöng<br /> nuái Cêëm (Thiïn Cêëm Sún), nuái Daâi (Ngoåa Long nam Biïín Höì, vaâ tòm àïën Nam böå àõnh cû ngaây<br /> Sún), nuái Cö Tö (Phuång Hoaâng Sún), nuái Daâi möåt àöng hún. Khi àïën Nam böå, theo truyïìn<br /> (Nguä Höí Sún), nuái Keát (Anh Vuä Sún), nuái Tûúång thöëng, núi ngûúâi Khmer choån àïí àõnh cû laâ caác<br /> (Liïn Hoa Sún), nuái Nûúác (Thuãy Àaâi Sún). Ài vuâng àêët cao, taåo thaânh caác khu vûåc cû truá têåp<br /> trïn quöëc löå 91 tûâ Chêu Àöëc vïì Tõnh Biïn, nhòn trung úã Soác Trùng, Traâ Vinh, An Giang vaâ raãi<br /> bïn traái seä thêëy nuái Keát, nhòn bïn phaãi seä thêëy raác úã caác núi khaác. Trong khoaãng cuöëi thïë kyã<br /> nuái Traâ Sû, nuái Daâi Nùm Giïëng (Ngoåa Long XVI àïën cuöëi thïë kyã XVII, àaä coá nhûäng ngûúâi<br /> Sún)... Trong àoá, nuái Cêëm tûác Thiïn Cêëm Sún, Viïåt àêìu tiïn vûúåt biïín túái khai phaá vuâng àêët<br /> úã xaä An Haão, huyïån Tõnh Biïn, coá àöå cao 705m, naây. Àöìng haânh vúái hoå laâ nhûäng ngûúâi Hoa Minh<br /> laâ ngoån nuái cao nhêët miïìn Têy. Àûáng trïn vöì Böì Hûúng. Nùm 1679, chuáa Nguyïîn Phuác Têìn cho<br /> Hong, àónh cao nhêët cuãa nuái Cêëm, luác trúâi trong caác tûúáng “phaãn Thanh phuåc Minh” Dûúng Ngaån<br /> coá thïí nhòn thêëy têån vuâng biïín Haâ Tiïn. Quaá Àõch, Trêìn Thûúång Xuyïn vaâ 3.000 ngûúâi tuây<br /> trònh phong hoáa, xêm thûåc cuãa caác àöìi nuái àaä tuâng túái Myä Tho, Biïn Hoâa vaâ Saâi Goân àïí khai<br /> àem laåi cho An Giang khoaãng 29.320ha àêët àöìi khêín, àõnh cû. Nùm 1680, Maåc Cûãu vaâ nhûäng<br /> nuái, chiïëm 8,6% töíng diïån tñch àêët cuãa tónh, chuã ngûúâi Hoa tuây tuâng àïën Chên Laåp, chiïu têåp<br /> yïëu phên böë taåi 2 huyïån Tri Tön vaâ Tõnh Biïn, lûu dên lêå p ra 7 thön xaä tûâ Vuä n g Thúm<br /> möåt phêìn nhoã úã huyïån Thoaåi Sún (vuâng Ba Thï) (Kompong Thom) àïën Caâ Mau (Tûk Khmau),<br /> [1]. àïën nùm 1708 cuäng xin thêìn phuåc chuáa Nguyïîn.<br /> 2. Giao lûu tiïëp biïën vùn hoáa trïn vuâng Ngûúâi Chùm úã Nam böå nguyïn laâ di dên ngûúâi<br /> àêët An Giang Chùm úã Chên Laåp, sûã goåi laâ ngûúâi Cön Man.<br /> Trong caác tónh thaânh Nam böå, An Giang laâ Nùm 1756, sau khi ngûúâi Cön Man bõ quên Chên<br /> núi lûu giûä nhiïìu nhêët nhûäng chûáng tñch rûåc rúä Laåp àuöíi àaánh, Nguyïîn Cû Trinh àaä têu xin chuáa<br /> cuãa vùn hoáa OÁc Eo, nïìn vùn hoáa tiïìn sûã àêìu tiïn Nguyïîn vaâ àûa hoå vïì àõnh cû úã Chêu Àöëc, Têy<br /> cuãa àõa baân Têy Nam böå. Àêy laâ nïìn vùn hoáa coá Ninh. Vïì sau, ngûúâi Chùm úã Chêu Àöëc (An<br /> niïn àaåi tûâ thïë kyã thûá I àïën thïë kyã thûá VIII, do Giang) tiïëp tuåc di dên àïën Kiïn Giang, thaânh<br /> ngûúâi Indonesian vaâ nhiïìu lúáp ngûúâi ngoaåi nhêåp phöë Höì Chñ Minh, Àöìng Nai, Bònh Phûúác, Bònh<br /> (Thiïn Truác, Nguyïåt Thõ, Nam Dûúng…) taåo Dûúng...<br /> lêåp úã àöìng bùçng Nam böå vaâ Àöng Campuchia, Toám laåi, vaâo khoaãng àêìu thïë kyã XVI, ngoaåi<br /> trïn àõa baân trung têm cuãa vûúng quöëc Phuâ Nam. trûâ vuâng thïìm cao nguyïn úã miïìn Àöng, phêìn<br /> Mùåc duâ khöng coân töìn taåi khi ngûúâi Viïåt àïën, coân laåi cuãa vuâng àêët Nam böå, tûác laâ toaân böå<br /> nhûng vùn hoáa OÁc Eo vêîn tiïëp tuåc keáo daâi aãnh khöng gian cuãa vuâng vùn hoáa Nam böå höm nay,<br /> hûúãng dûúái daång möåt söë cöët tûúång àûúåc lûu dên trong àoá coá An Giang, àïìu laâ hoang hoáa. Kïí tûâ<br /> dûång chuâa miïîu àïí thúâ. Hiïån nay trïn àónh nuái thúâi àiïím àoá, caác cöång àöìng lûu dên ngûúâi<br /> Ba Thï úã huyïån Thoaåi Sún coá nhaâ trûng baây Khmer, ngûúâi Viïåt, ngûúâi Hoa, ngûúâi Chùm múái<br /> vùn hoáa OÁc Eo, chuã yïëu trûng baây caác hònh aãnh nöëi tiïëp nhau tiïën vaâo Nam böå, chia nhau khai<br /> vaâ möåt ñt hiïån vêåt phuåc chïë. Toaân böå toâa nhaâ khêín, àaâo kinh, canh taác, àõnh cû, buön baán, dêìn<br /> àûúåc taåo hònh nhû möåt khöëi Linga to lúán. Trïn dêìn biïën möåt vuâng àêët hoang vu röång lúán thaânh<br /> mi cûãa trûúác coá hònh mùåt tröëng àöìng, vaânh ngoaâi nhûäng vuâng nöng nghiïåp truâ phuá vaâ nhûäng àö<br /> cuâng cuãa tröëng laâ nhûäng böng luáa. Xung quanh thõ sêìm uêët. Nïìn vùn hoáa Nam böå noái chung,<br /> toâa nhaâ, coá nhiïìu tûúång thêìn voi Ganesha àùæp cuãa vuâng àêët An Giang noái riïng, tûâ àoá múái hònh<br /> bùçng xi mùng, tay phaãi cêìm Linga, tay traái cêìm thaânh nhû möåt kïët quaã dung húåp giûäa caái nïìn laâ<br /> Yoni. vùn hoáa Viïåt vúái nhûäng yïëu töë tiïëp biïën tûâ vùn<br /> Rêët lêu sau khi nïìn vùn hoáa OÁc Eo taân luåi, hoáa Chùm, Hoa, Khmer… vaâ caã phûúng Têy<br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦27<br /> sau naây. Quaá trònh giao lûu tiïëp biïën vùn hoáa àaä Nguyïîn Vùn Thoaåi vaâ Nguyïîn Tri Phûúng. Nùm<br /> khiïën cho trong vùn hoáa cuãa caác töåc ngûúâi 1818, theo lïånh triïìu àònh, Nguyïîn Vùn Thoaåi<br /> Khmer, Chùm, Hoa úã An Giang àïìu coá caác yïëu àöëc suêët àaâo kinh Àöng Xuyïn (sau àûúåc vua<br /> töë cuãa vùn hoáa Viïåt. Ngûúâi Khmer An Giang ban tïn laâ Thoaåi Haâ) daâi 30km tûâ nuái Sêåp (Thoaåi<br /> khöng coân theo chïë àöå mêîu hïå àún thuêìn maâ àaä Sún) àïën Raåch Giaá, taåo àiïìu kiïån canh taác thuêån<br /> coá xu hûúáng chuyïín sang phuå hïå. Möåt böå phêån lúåi cho dên khêín hoang hai bïn búâ kinh. Nhûäng<br /> ngûúâi Hoa tiïëp tuåc quaá trònh àöìng hoáa tûå nhiïn nùm 1819-1824, öng laåi vêng mïånh àöëc suêët àaâo<br /> thaânh ngûúâi Viïåt. Tiïëng Viïåt laâ ngön ngûä phöí kinh Vônh Tïë (Vônh Tïë Haâ) daâi hún 90km nöëi tûâ<br /> thöng chung cuãa caác töåc ngûúâi. Ngûúåc laåi, trong Chêu Àöëc àïën söng Giang Thaânh röìi chaãy ra<br /> vùn hoáa cuãa ngûúâi Viïåt úã An Giang, àaä coá sûå võnh Thaái Lan, àïën nùm 1826-1827 laåi cho àùæp<br /> hiïån diïån cuãa caác yïëu töë vùn hoáa Khmer, Hoa, con àûúâng daâi 5km tûâ Chêu Àöëc àïën nuái Sam<br /> Chùm. Caác lïî höåi dên gian cuãa ngûúâi Khmer, (Vônh Tïë Sún), nhúâ àoá maâ dên tûâ Chêu Àöëc vaâo<br /> Hoa, ngûúâi Viïåt àïìu tham dûå. nuái Sam khêín ruöång, lêìn höìi tiïën àïën khai phaá<br /> 3. Diïån maåo vùn hoáa àa töåc ngûúâi úã An vuâng Tõnh Biïn. Dûúái àúâi vua Minh Maång, töåi<br /> Giang phaåm lûu àaây phêìn lúán gom vïì vuâng Vônh Tïë àïí<br /> Theo kïët quaã töíng àiïìu tra dên söë 1/4/2009, lêåp caác xoám doåc búâ kinh. Àêìu thïë kyã XIX, nhiïìu<br /> tónh An Giang coá 2.142.709 ngûúâi, thuöåc 30 töåc lêìn quên Xiïm xêm lêën nûúác ta, taân phaá Haâ Tiïn,<br /> ngûúâi, cû truá trong 11 huyïån thõ. Trong àoá, böën Chêu Àöëc. Nùm 1833, giùåc Xiïm taân phaá doåc<br /> töåc ngûúâi àöng dên nhêët vêîn laâ Kinh (2.029.887 kinh Vônh Tïë, chiïëm Chêu Àöëc vaâ traân qua Tên<br /> ngûúâi), Khmer (90.271 ngûúâi), Chùm (14.209 Chêu. Nhûng chó 5 nùm sau dên cû àaä quy tuå trúã<br /> ngûúâi), Hoa (8.075 ngûúâi) [5]. Cho nïn, nïëu noái laåi, thaânh lêåp haâng chuåc thön raãi raác doåc hai búâ<br /> rùçng àöìng bùçng söng Cûãu Long laâ núi cöång cû kinh Vônh Tïë. Nguyïîn Tri Phûúng khi laâm Kinh<br /> vaâ hoâa tröån vùn hoáa cuãa caác töåc ngûúâi Viïåt, lûúåc sûá úã Nam Kyâ àaä coá saáng kiïën lêåp àöìn àiïìn<br /> Khmer, Hoa, Chùm, thò An Giang chñnh laâ àõa biïn giúái nhùçm ngùn giùåc, yïn dên, têåp trung úã<br /> baân tiïu biïíu nhêët cuãa toaân vuâng. Tuy khaác nhau vuâng Chêu Àöëc, Haâ Tiïn. Nùm 1854, Nguyïîn<br /> vïì ngön ngûä, tñn ngûúäng, phong tuåc, caác töåc Tri Phûúng baáo caáo àaä thaânh lêåp àûúåc 21 cú<br /> ngûúâi úã An Giang tûâ bao àúâi nay vêîn chung söëng àöìn àiïìn. Hai nùm sau, tónh An Giang vaâ Haâ<br /> hoâa bònh; möîi töåc ngûúâi gùæn boá vúái möåt möi Tiïn àaä chiïu möå àûúåc 1.646 dên àinh, lêåp 159<br /> trûúâng sinh thaái vaâ vùn hoáa mûu sinh nhêët àõnh, thön êëp [2]. Sau vaâi àúâi, di dên àaä trúã thaânh thöí<br /> khöng xêm phaåm lêîn nhau. Coá thïí vò vêåy maâ dên, khöng vïì quï cuä nûäa, chó lûu laåi chuát dêëu<br /> nhûäng tñnh caách dïî thêëy nhêët cuãa cû dên núi àêy tñch quï xûa qua tñn ngûúäng vaâ gioång noái. Hiïån<br /> laâ sûå cúãi múã vaâ loâng hiïëu khaách. nhiïìu núi trong khu vûåc tûá giaác Long Xuyïn, cû<br /> Ngûúâi Viïåt bùæt àêìu àïën vuâng àêët An Giang tûâ dên phaát êm TR thaânh CH tùæc, R thaânh J tùæc,<br /> luác naâo, khöng àûúåc sûã saách ghi cheáp roä, nhûng tûúng tûå cû dên Nam böå úã àõa baân Long An -<br /> khi Nguyïîn Hûäu Caãnh vaâo Nam kinh lûúåc, àaä Tiïìn Giang... Àöi khi múái coá ngûúâi phaát êm R<br /> thêëy coá ngûúâi Viïåt úã vuâng Bònh Myä (Chêu Phuá), thaânh G, giöëng nhû cû dên úã Baåc Liïu - Caâ Mau<br /> vuâng Chêu Àöëc vaâ vuâng cuâ lao Cêy Sao (cuâ lao - Raåch Giaá... laâ àõa baân coá àöng ngûúâi Viïåt Minh<br /> Öng Chûúãng). Tûúng truyïìn khi thuyïìn quên Hûúng vaâ ngûúâi Hoa göëc Triïìu Chêu, Quaãng<br /> xuöi doâng Cûãu Long (1700), Nguyïîn Hûäu Caãnh Àöng.<br /> gheá laåi nhûäng núi coá ngûúâi Viïåt úã àïí thùm hoãi Khi tónh An Giang múái thaânh lêåp, doåc theo<br /> vaâ khñch lïå moåi ngûúâi giûä tònh thên thiïån duâ hûäu ngaån söng Tiïìn, àêët dïî canh taác, dên cû àaä<br /> khöng cuâng chuãng töåc. Öng cuäng cho pheáp möåt khaá àöng, têåp trung úã cuâ lao Öng Chûúãng, cuâ<br /> söë binh phu àûúåc úã laåi theo ven söng vuâng Chêu lao Giïng... Tuy nhiïn, phña hûäu ngaån söng Hêåu,<br /> Phuá, Chêu Àöëc, Tên Chêu, Chúå Múái caây cêëy àêët khoá canh taác, dên cû vêîn coân thûa thúát. Àoá<br /> laâm ùn. Thúâi gian sau, coá thïm nhûäng tñn àöì chñnh laâ vuâng àêët truäng tûá giaác Long Xuyïn, traãi<br /> Thiïn Chuáa laánh naån tûâ miïìn ngoaâi àïën úã cuâ lao daâi tûâ kinh Vônh Tïë àïën kinh Raåch Giaá - Long<br /> Giïng (1778), Boâ OÁt (1779), Nùng Guâ (1845). Xuyïn, vaâ tûâ söng Hêåu àïën búâ biïín phña têy.<br /> Sang thïë kyã XIX, viïåc di dên lêåp êëp úã An Giang Ngaây nay, ài bùçng àûúâng böå vaâo khu vûåc naây,<br /> àûúåc àêíy maånh, nhúâ cöng sûác àoáng goáp cuãa coá thïí theo tónh löå 941 (tûâ An Chêu àïën Tri Tön),<br /> <br /> <br /> 28♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N<br /> tónh löå 943 (tûâ Long Xuyïn àïën Nuái Sêåp, Tri Biïn, chuáng töi àaä bùæt gùåp nhiïìu chöî ruöång luáa<br /> Tön), nhûng tuyïën àûúâng töët nhêët laâ quöëc löå 91 chñn vaâng, àang àûúåc gùåt bùçng tay hoùåc bùçng<br /> tûâ Long Xuyïn àïën Chêu Àöëc, Tõnh Biïn. Tuyïën maáy gùåt àêåp liïn húåp, maáy suöët luáa. Vïì phña<br /> àûúâng naây vûâa àûúåc sûãa chûäa, raãi àaá traáng nhûåa, nam cuãa tûá giaác Long Xuyïn, thêåm chñ nöng<br /> nhùçm kïët nöëi thõ trûúâng nöåi àõa vúái khu thûúng dên coân laâm túái ba vuå luáa/nùm. Tiïu biïíu laâ öng<br /> maåi cûãa khêíu Tõnh Biïn. Khúãi haânh tûâ Chêu Trêìn Vùn Nghiïm, möåt laäo nöng tri àiïìn úã xaä<br /> Àöëc thò bïn traái quöëc löå laâ khu vûåc rûâng traâm, Thoaåi Giang huyïån Thoaåi Sún, ngûúâi tiïn phong<br /> bïn phaãi laâ caánh àöìng traãi daâi tñt tùæp àïën têån chuyïín tûâ canh taác möåt vuå luáa/nùm lïn 2 vuå/<br /> biïn giúái Viïåt-Miïn. Con kinh Vônh Tïë nùçm úã nùm úã huyïån Thoaåi Sún. Öng cho biïët àang canh<br /> bïn tay phaãi, song song vúái con àûúâng, nhûng taác 100 cöng ruöång (möîi cöng bùçng 12 têìm x 12<br /> nïëu ài vaâo muâa luä thò khöng thïí nhêån ra, vò luác têìm, möîi têìm laâ 3m). Trong söë àoá, coá 70 cöng<br /> bêëy giúâ phêìn lúán caánh àöìng bõ ngêåp nûúác mïnh àaä canh taác 3 vuå luáa/nùm tûâ nùm 2011, nùng<br /> möng, xuöìng maáy chaåy bùng bùng nhû chaåy trïn suêët àaåt àïën 60 giaå luáa möîi cöng. Khöng chó coá<br /> söng. Núi àêy, möîi nùm coá àïën böën thaáng nûúác yá thûác hoåc hoãi, caãi tiïën kyä thuêåt àïí laâm giaâu<br /> luåt traân àöìng. Baãn thên quöëc löå 91 vûâa laâ tuyïën bùçng lao àöång, öng coân toã ra rêët võ tha, sùén saâng<br /> giao thöng vûâa laâ con àï ngùn luä, mùåt àûúâng phöí biïën kinh nghiïåm cho laáng giïìng, nöng dên<br /> cao hún mùåt ruöång xung quanh àïën vaâi ba meát, trong vuâng. Nhúâ nhûäng thay àöíi lúán lao nhû vêåy,<br /> nhûng vêîn bõ nûúác traân qua trong cún luä lõch sûã hiïån nay saãn lûúång luáa cuãa khu vûåc tûá giaác Long<br /> höìi nùm 2000. Cêu tuåc ngûä “Thaáng baãy nûúác Xuyïn àaä lïn túái khoaãng 7 triïåu têën möîi nùm,<br /> nhaãy khoãi búâ” hoaân toaân phuâ húåp àïí noái vïì muâa riïng An Giang laâ trïn 3 triïåu têën/nùm, cao nhêët<br /> nûúác luåt úã núi àêy. Muöën giaãm thúâi gian vaâ mûác Nam böå vaâ caã nûúác. Luáa gaåo dû thûâa, àúâi söëng<br /> àöå ngêåp luåt thò chó coá caách àaâo thïm kinh àïí ruát nöng dên An Giang khaá lïn thêëy roä.<br /> ngùæn quaäng àûúâng vaâ tùng lûu lûúång thoaát luä tûâ Nghïì mûu sinh thûá hai cuãa ngûúâi Viïåt An<br /> söng Cûãu Long ra biïín. Giang laâ àaánh bùæt vaâ nuöi tröìng thuãy saãn. Theo<br /> Nhùçm hoaân chónh maång lûúái kinh àaâo kïët xuöìng maáy àïën thùm laâng beâ Chêu Àöëc, bïn<br /> nöëi söng Hêåu vúái võnh Thaái Lan, nùm 1987 “Dûå caånh cöìn Tiïn, thuöåc xaä Àa Phûúác, huyïån An<br /> aán thoaát luä àöìng bùçng söng Cûãu Long” àaä ra Phuá, chuáng töi àaä coá dõp quan saát caách sinh hoaåt,<br /> àúâi, vúái sûå àúä àêìu cuãa Thuã tûúáng Voä Vùn Kiïåt. laâm ùn cuãa möåt nhaâ beâ. Dûúái beâ nuöi hai loaåi<br /> Àûúåc triïín khai trong nhûäng nùm 1987-2003, caá: caá tra vaâ caá meâ vinh. Thûác ùn göìm hai loaåi:<br /> Dûå aán naây àaä giuáp hoaân chónh maång lûúái caác thûác ùn nuöi caá laâm sùén daång viïn, vaâ böåt caá<br /> tuyïën kinh àûa nûúác luä thoaát ra võnh Thaái Lan, göìm àêìu vaâ xûúng caá tra xay mõn. Phêìn nöåi thêët<br /> thaáo chua, ngùn mùån cho tûá giaác Long Xuyïn cuãa cùn nhaâ beâ naây laâ cuãa möåt gia àònh cúä trung<br /> thuöåc hai tónh An Giang, Kiïn Giang. Coá nûúác lûu, vúái phoâng khaách, baân thúâ, phoâng nguã... Giûäa<br /> ngoåt, coá phuâ sa, nöng dên khùæp vuâng àaä àêíy khoaãng sên trûúác nhaâ, tröí hai ö vuöng laâm chöî<br /> maånh viïåc khêín hoang, tröìng luáa. Chñnh vò vêåy, rùæc thûác ùn cho caá úã löìng beâ bïn dûúái. Nhaâ beâ<br /> sau khi khúi àaâo con kinh chuã lûåc T5 vaâo nùm naây nùçm úã ngoaâi cuâng, khoaãng giûäa söng. Tûâ<br /> 1996, Höåi àöìng Nhên dên tónh An Giang àaä nhaâ beâ naây vaâo túái búâ söng laâ san saát nhûäng nhaâ<br /> chñnh thûác àïì nghõ Trung ûúng cho àùåt tïn kinh beâ nöëi tiïëp nhau, liïn kïët vúái nhau bùçng nhûäng<br /> T5 laâ kinh Voä Vùn Kiïåt àïí toã loâng tri ên võ Thuã cêìu vaán, cêìu cêy, taåo thaânh möåt khu laâng nöíi.<br /> tûúáng àaä daânh nhiïìu têm huyïët, cöng sûác cho Vaâo nùm 2003 laâ luác hûng thõnh, Chêu Àöëc coá<br /> cöng cuöåc àaâo kinh, khai phaá tûá giaác Long àïën hún 2.000 beâ caá. Hiïån nay, nghïì nuöi caá beâ<br /> Xuyïn. Hiïån nay, viïåc canh taác, mûu sinh trïn àang luác tiïu àiïìu. Sau khi Myä aáp thuïë chöëng<br /> caác caánh àöìng truäng tûâ biïn giúái àïën hïët tûá giaác baán phaá giaá lïn caá da trún nhêåp khêíu tûâ Viïåt<br /> Long Xuyïn bao göìm ba muâa vuå: àêìu muâa mûa Nam vaâo nùm 2003, àïí vinh danh thûúng hiïåu,<br /> laâ vuå luáa heâ thu; muâa nûúác nöíi thò duâng xuöìng tónh An Giang àaä chi 2 tyã àöìng xêy dûång möåt<br /> ghe, àùng, àoá, voá, cêu, núm... ài àaánh bùæt thuãy bûác tûúång caá ba sa rêët lúán àùåt taåi Chêu Àöëc, do<br /> saãn (caá rö, caá loác, caá trï, caá meâ vinh, lûún, rùæn...); nhaâ àiïu khùæc Trêìn Thanh Phong thûåc hiïån.<br /> khi nûúác ruát thò laâm vuå luáa àöng xuên. Vaâo cuöëi Nhûng àiïìu àoá vêîn khöng ngùn caãn àûúåc viïåc<br /> muâa luä, trïn àûúâng ài xuyïn qua huyïån Tõnh rêët nhiïìu ngûúâi àaä phaãi baán beâ àïí lïn búâ. Möåt söë<br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦29<br /> biïën nhaâ beâ thaânh nhaâ úã. Söë coân laåi chuyïín sang àûúâng thuãy trong hoaåt àöång giao thûúng úã vuâng<br /> nuöi caá tra, rêët ñt ngûúâi coân nuöi caá ba sa. Hiïån naây.<br /> nay, trong ba giöëng caá da trún cuãa An Giang laâ Àùåc sùæc nhêët trong hoaåt àöång giao thûúng úã<br /> caá ba sa, caá tra, caá böng lau, thò chó múái nuöi An Giang vêîn laâ caác khu chúå nöíi. Khi ngöìi xuöìng<br /> àûúåc caá ba sa vaâ caá tra. Hònh thûác hai giöëng caá maáy ài tham quan chúå nöíi Chêu Àöëc, chuáng töi<br /> naây coá khaác nhau: caá ba sa mêåp maåp, coân caá tra àaä coá dõp tòm hiïíu nhûäng caách thûác mûu sinh<br /> thon thaã. Riïng caá böng lau thò thõt ngon hún, trïn möi trûúâng söng nûúác. Ngay giûäa doâng söng<br /> nhûng vêîn chûa nuöi àûúåc, chó coá thïí àaánh bùæt Hêåu, caã trùm ghe xuöìng àang neo àêåu, muäi<br /> theo muâa, khi bùæt lïn àûúåc thò thûúâng laâ àaä chïët. hûúáng vïì phña thûúång nguöìn, göëi lïn doâng nûúác<br /> Chó úã khu vûåc An Giang múái coân caá böng lau, luä cuöëi muâa. Muäi ghe naâo cuäng dûång möåt cêy<br /> caá hö cúä lúán. Muâa àaánh bùæt laâ tûâ thaáng 11 êm saâo daâi laâm “cêy beåo” àïí treo haâng mêîu laâ nhûäng<br /> lõch cho àïën thaáng 3. Giaá caá böng lau úã An Giang mùåt haâng nöng saãn baán trïn ghe. Raãi raác ven búâ<br /> khi êëy laâ 60.000 àöìng möåt kyá, trong khi caá tra laâ nhûäng chiïëc xuöìng cheâo ngûúåc nûúác, phña<br /> chó 16.000 àöìng möåt kyá. muäi àùåt voá àïí vúát caá linh. ÚÃ gêìn búâ laâ khu vûåc<br /> Chuáng töi cuäng coá dõp quan saát khu nhaâ beâ baäi böìi cuãa doâng söng Hêåu, núi caác laâng caá beâ<br /> caånh cuâ lao Öng Höí trïn söng Hêåu, thuöåc xaä toaå laåc. Àang luác nûúác xuöëng, nïn nhiïìu cöìn<br /> Myä Hoâa Hûng, thaânh phöë Long Xuyïn. Cuâ lao baäi nhö lïn, phuã àêìy lau laách, àiïím xuyïët bùçng<br /> naây nïìn àêët khaá thêëp. Xûa kia, àêy laâ núi coá nhûäng cêy àiïn àiïín àang tröí böng vaâng. ÚÃ àêy,<br /> nhiïìu höí söëng, coân lûu laåi truyïìn thuyïët vïì höí dên àõa phûúng phên biïåt rêët roä giûäa “cöìn” vúái<br /> coá nghôa rêët caãm àöång, vò vêåy maâ mang tïn cuâ “cuâ lao”. Cuâ lao laâ nhûäng cöìn cao, vûúåt khoãi<br /> lao Öng Höí. Cùåp theo búâ cuâ lao laâ vö söë nhaâ beâ, mûåc nûúác lúán, nûúác röng. Coân cöìn laâ nhûäng baäi<br /> nuöi caác loaåi caá chim, caá àiïu höìng. Àêy cuäng phuâ sa trïn söng chó nhö lïn khi nûúác xuöëng;<br /> laâ möåt loaåi nhaâ nöíi, vûâa laâm chöî úã cho chuã beâ vaâ khi nûúác lúán, nûúác röng, caác cöìn baäi naây àïìu bõ<br /> nhên cöng, vûâa laâm “trang traåi” chùn nuöi, canh lêëp.<br /> giûä caá. Raãi raác hai búâ söng Hêåu, coân coá möåt loaåi Cuäng hoåp chúå trïn söng Hêåu, bïn phña hûäu<br /> nhaâ nöíi khaác: nhûäng chiïëc ghe maâ phña trïn, ngaån, laâ chúå nöíi Long Xuyïn, nùçm caách chúå Long<br /> thay cho chiïëc mui laâ möåt cùn nhaâ hoaân chónh Xuyïn trïn àêët liïìn chûâng möåt cêy söë vïì phña haå<br /> hùèn hoi, vaách vaâ maái bùçng tön hoùåc vaán vaâ tön. lûu. Giúâ cao àiïím cuãa chúå nöíi Long Xuyïn laâ<br /> Hai bïn búâ söng, núi luåc bònh têëp vö daây àùåc, coá giêëc böën - nùm giúâ saáng. Quan saát vaâo ban ngaây,<br /> rêët nhiïìu chaâ töm: ngûúâi ta cùæm noåc, giùng lûúái chuáng töi thêëy vêîn coá haâng chuåc ghe taâu àang<br /> taåo thaânh nhûäng ö vuöng, chñnh giûäa boã chaâ cho neo laåi, nghó ngúi.<br /> töm tuå têåp, khi nûúác xuöëng thò dúä chaâ, bùæt töm. Möåt hoaåt àöång giao thûúng tûúng àöëi múái<br /> Nghïì mûu sinh thûá ba cuãa cû dên Viïåt núi meã laâ thûúng maåi cûãa khêíu. Taåi khu thûúng maåi<br /> àêy laâ nghïì buön baán, bao göìm buön baán trïn cûãa khêíu Tõnh Biïn úã xaä Xuên Tö, huyïån Tõnh<br /> thõ tûá vaâ buön baán trïn söng. Khu buön baán thõ Biïn, coá nhiïìu siïu thõ vaâ cûãa haâng miïîn thuïë,<br /> tûá tiïu biïíu laâ chúå Long Xuyïn, cêëu truác trïn böå giaá reã hún nöåi àõa, nhêët laâ caác mùåt haâng chõu<br /> dûúái thuyïìn àuáng kiïíu chúå buáa úã Têy Nam böå. thuïë tiïu thuå àùåc biïåt nhû bia, rûúåu... Àöëi tûúång<br /> Trïn búâ laâ caác daäy gian haâng, quêìy haâng lúåp tön chñnh cuãa khu thûúng maåi cûãa khêíu Tõnh Biïn<br /> hoùåc che duâ lúán. Mùåt quay ra söng Hêåu laâ núi laâ caác khaách haâng úã bïn kia biïn giúái. Chó qua<br /> xuöìng ghe cùåp vaâo böëc dúä rau traái, caá töm. Caånh khoãi khu thûúng maåi cûãa khêíu 100 meát laâ àïën<br /> chúå laâ khu nhaâ löìng múái xêy rêët traáng lïå, cuäng cêìu Xuên Tö, daâi 345m, nùçm úã Km 140 + 980<br /> dûåa búâ söng Hêåu. quöëc löå 91, hoaân thaânh ngaây 19/8/2000, thuöåc<br /> Chuáng töi cuäng coá dõp vaâo thùm chúå Tõnh Dûå aán thoaát luä àöìng bùçng söng Cûãu Long. Ài<br /> Biïn úã bïn caånh cêìu Kinh Vônh Tïë, núi quöëc löå thïm möåt quaäng laâ àïën Km 142, núi kïët thuác<br /> 91 vaâ kinh Vônh Tïë giao nhau, thuöåc thõ trêën quöëc löå 91, coá àùåt hai traåm kiïím soaát biïn giúái<br /> Tõnh Biïn, huyïån Tõnh Biïn. Chúå Tõnh Biïn chuã cuãa Viïåt Nam vaâ Campuchia.<br /> yïëu cung cêëp haâng hoáa cho nhu cêìu dên cû úã àõa Mûu sinh thïë naâo thò êím thûåc thïë êëy. Vùn<br /> phûúng. Mùåt tiïìn chúå nhòn thùèng ra kinh, phaãn hoáa êím thûåc cuãa vuâng àêët An Giang vò vêåy vö<br /> aánh vai troâ khöng thïí thay thïë cuãa giao thöng cuâng phong phuá. Nhûng coá leä àaáng chuá yá àöëi<br /> <br /> <br /> 30♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N<br /> vúái khaách phûúng xa vêîn laâ caác loaåi mùæm vaâ nûúác, kho vúái caá loác böng coân tûúi, thõt ba roåi,<br /> caác saãn phêím cuãa cêy thöët nöët. Tûâ Long Xuyïn thõt öëc bûúu, thïm xaã, úát. Caá töët nhêët phaãi laâ caá<br /> àïën Chêu Àöëc, Tõnh Biïn, àêu àêu cuäng thêëy loác àöìng, coá àuöi dûång àûáng nhû thên (caá loác<br /> caác loaåi mùæm caá vaâ traái thöët nöët, nûúác thöët nöët, nuöi coá àuöi lêåt ngang vò mïìm oùåt); khi nêëu vêîn<br /> àûúâng thöët nöët baây baán àêìy trong caác chúå, siïu coân tûúi, khûáa caá coá möåt bïn loäm, möåt bïn löìi.<br /> thõ, quêìy saåp. Tuy nhiïn, mùæm Chêu Àöëc àang Ùn vúái möåt höîn húåp rau söëng göìm böng àiïn<br /> mêët khaách vò àûúåc cho vaâo quaá nhiïìu àûúâng. Vò àiïín, baåc haâ, caâ tñm, àêåu röìng, rau ngöí, tai tûúång,<br /> vêåy, Hiïåp höåi thûúng hiïåu mùæm Chêu Àöëc göìm coång suáng… Mùåc duâ àûúåc nêëu trong nöìi lêíu<br /> hún 70 doanh nghiïåp àang vêån àöång baão vïå nhûng moán naây ñt nûúác, võ khaá mùån vaâ khaá cay,<br /> thûúng hiïåu, chêën chónh caách chïë biïën mùæm àïí giöëng moán mùæm kho hún laâ lêíu mùæm. Rêët ngon,<br /> khöi phuåc danh tiïëng cuãa mùæm Chêu Àöëc. Coân nhûng nïëu lúä tay chan nhiïìu nûúác thò rêët khoá ùn.<br /> thöët nöët thò tónh An Giang hiïån coá khoaãng 60.000 Vùn hoáa cû truá cuãa ngûúâi Viïåt An Giang cuäng<br /> cêy, möîi cêy cho 12 lñt nûúác möîi ngaây. Ngûúâi tûúng àöëi àa daång hún nhûäng vuâng lên cêån, do<br /> khai thaác thöët nöët thûúâng laâ ngûúâi thuï laåi cuãa àõa hònh àa daång núi àêy. Àùåc biïåt nhêët laâ loaåi<br /> chuã cêy, vaâ hoå phaãi leo lïn têån ngoån cêy múái coá hònh nhaâ beâ àaä noái úã trïn vaâ loaåi hònh nhaâ saân,<br /> thïí lêëy nûúác tûâ böng thöët nöët. Nûúác lêëy àûúåc àïí phöí biïën úã khùæp caác vuâng chõu luä. Quan saát caác<br /> baán cho du khaách, coân dû thò thùæng laâm àûúâng gia cû trïn cuâ lao Öng Höí thuöåc thaânh phöë Long<br /> thöët nöët. Tuy nhiïn, chêët lûúång nûúác thöët nöët Xuyïn, trïn àûúâng tûâ bïën phaâ Ö Möi àïën khu<br /> vaâo cuöëi muâa rêët keám. Möåt chuã quaán nûúác úã lûu niïåm Tön Àûác Thùæng, chuáng töi thêëy hai<br /> mùåt tiïìn chúå Tõnh Biïn cho biïët vaâo cuöëi muâa, bïn àûúâng àïìu laâ nhaâ saân, chó möåt söë ñt àaä àùæp<br /> traái thöët nöët tuy lúán nhûng ñt nûúác. Do àoá, nhûäng nïìn cao, chuyïín thaânh nhaâ àêët. Con àûúâng heåp<br /> chai àûång nûúác thöët nöët cuöëi muâa baây baán úã chúå chaåy thùèng àïën khu lûu niïåm cuäng àaä àûúåc traãi<br /> Long Xuyïn, chúå Tõnh Biïn, trûúác caác lùng àïìn nhûåa, tön nïìn cao chöëng luä. Trong khuön viïn<br /> khu vûåc nuái Sam..., hêìu nhû àïìu laâ nûúác thöët röång lúán cuãa khu lûu niïåm Tön Àûác Thùæng<br /> nöët pha àûúâng, uöëng vö àau buång. Coân àûúâng (khaánh thaânh vaâo nùm 1988 nhên dõp kyã niïåm<br /> thöët nöët thò coá thïí mua vïì àïí ùn vaâ nêëu cheâ, vò 100 nùm ngaây sinh cuãa Baác Tön 20/8/1888), coá<br /> coá hûúng võ thúm ngon àùåc trûng, nhûng phaãi nhaâ trûng baây nhûäng hònh aãnh vaâ hiïån vêåt liïn<br /> hoãi kyä àïí traánh mua loaåi àûúâng thöët nöët cuãa Thaái quan àïën hoaåt àöång cuãa Baác Tön, nhû chiïëc xe<br /> Lan, maâu saáng hún àûúâng thöët nöët An Giang, húi duâng àïí chúã Baác Tön ài cöng taác úã thuã àö<br /> nhûng hûúng võ keám hún vò coá pha àûúâng mña. Haâ Nöåi, chiïëc chuyïn cú Yak àaä àûa Baác Tön tûâ<br /> Ngoaâi ra, àùåc saãn êím thûåc muâa luä núi àêy coân Haâ Nöåi vaâo thaânh phöë Höì Chñ Minh dûå lïî mûâng<br /> coá chuöåt àöìng vaâ rùæn. Vaâo muâa luä, ngûúâi ta choån chiïën thùæng 15/5/1975... Nhûng chuáng töi chuá yá<br /> möåt mö àêët cao giûäa àöìng, vun caânh laá che kñn nhêët laâ ngöi nhaâ lûu niïåm thúâi niïn thiïëu cuãa<br /> cho chuöåt vaâo laâm öí, sau àoá cùæm lûúái xung Baác Tön: möåt cùn nhaâ saân bùçng göî, lúåp ngoái êm<br /> quanh, bùæt chuöåt àïí baán hoùåc laâm moán ùn, moán dûúng, mùåt saân caách mùåt àêët khoaãng 1,2m. Nöåi<br /> nhêåu. Chuöåt ngon nhêët laâ chuöåt cöëng nhum, lúán thêët cùn nhaâ laâ cuãa möåt ngöi nhaâ Viïåt Nam böå<br /> hún chuöåt lùæt. Coân rùæn caác loaåi thò vêy bùæt úã caác àiïín hònh: úã nhaâ trûúác, ngay chñnh giûäa àùåt möåt<br /> luâm buåi, cöìn cao, núi chuáng tuå laåi àïí traánh luåt. baân thúâ khaãm xaâ cûâ, thúâ àêët nûúác öng baâ. Hai<br /> Rùæn ngon nhêët coá leä laâ rùæn chun, con lúán. bïn baân thúâ laâ hai cûãa buöìng tröí xuöëng nhaâ sau.<br /> Dû thûâa caá mùæm, nïn caái tinh tuáy cuãa êím Phña trûúác baân thúâ àùåt möåt böå baân ghïë göî vaâ<br /> thûåc An Giang laâ nhûäng moán ùn coá mùæm. Vaâo möåt böå vaán goä tiïëp khaách. Coân ngöi nhaâ cuãa<br /> muâa nùæng, nhûäng ngûúâi ài bùæt caá úã rûâng traâm öng Trêìn Vùn Nghiïm úã xaä Thoaåi Giang, huyïån<br /> thûúâng mang theo mùæm sùåc, ùn vúái cúm nùæm. Thoaåi Sún núi chuáng töi lûu truá trong chuyïën<br /> Nhiïìu moán mùæm àaä ài vaâo caác thûåc àún cao cêëp àiïìn daä thûá hai, laâ möåt ngöi nhaâ trïåt vò nùçm ngoaâi<br /> cuãa nhaâ haâng. Taåi nhaâ haâng Vûúân Trêìu trïn àûúâng vuâng luä, chó tön nïìn cao, bïn trong chia thaânh<br /> Nguyïîn Vùn Nhung, thaânh phöë Long Xuyïn, caác gian àùåt baân thúâ vaâ tiïëp khaách, phoâng nguã,<br /> chuáng töi àaä coá dõp duâng qua moán lêíu mùæm ùn phoâng ùn.<br /> vúái cúm vaâ buán. Möåt moán maâ thûåc chêët töíng Nhòn chung, sau hún 20 nùm Àöíi múái, vùn<br /> húåp tûâ nhiïìu moán: mùæm caá linh nêëu nhûâ loåc lêëy hoáa cû truá cuãa ngûúâi Viïåt An Giang àaä coá àöíi<br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦31<br /> thay, úã nöng thön nhiïìu gia àònh àaä xêy nhaâ gaåch, trong khu lûu niïåm Tön Àûác Thùæng, cuäng thûúâng<br /> nhaâ àuác thay cho nhaâ laá. ÚÃ nhûäng núi thuãy böå xuyïn coá caác tiïët muåc àúân ca taâi tûã, vúái ban nhaåc<br /> àïìu thuêån lúåi thò khi xêy nhaâ, dên cû phêìn àöng göìm àúân kòm, ghi ta àiïån, ooåc-gan, caác ca sô cêy<br /> àaä choån àûúâng böå laâm mùåt tiïìn, àûúâng thuãy laâm nhaâ laá vûúân, biïíu diïîn caác baâi voång cöí vaâ múâi<br /> mùåt hêåu. goåi du khaách tham gia.<br /> Do söng raåch chùçng chõt, xêy cêìu laâm àûúâng Khaác vúái ngûúâi Viïåt, àa söë cû truá úã khùæp caác<br /> quaá töën keám, nïn giao thöng àûúâng böå úã An huyïån thõ, ngûúâi Khmer An Giang chó cû truá têåp<br /> Giang coân keám coãi. Trong khi chúâ àúåi dûå aán trung úã 4 huyïån thuöåc khu vûåc Thêët Sún: Tri<br /> xêy cêìu, ngûúâi vaâ xe tûâ thaânh phöë Höì Chñ Minh Tön (44.969 ngûúâ i , 1/4/2009), Tõnh Biïn<br /> àïën An Giang vêîn buöåc phaãi qua bùæc Vaâm Cöëng (35.142 ngûúâi), Thoaåi Sún (4.642 ngûúâi), Chêu<br /> trïn söng Hêåu. Tûúng tûå, tûâ nöåi thaânh thaânh phöë Thaânh (3.579 ngûúâi). ÚÃ caác huyïån thõ khaác, chó<br /> Long Xuyïn, muöën sang cuâ lao Öng Höí, phaãi coá raãi raác möåt söë ñt ngûúâi Khmer: Chêu Phuá (666<br /> qua bïën phaâ Ö Möi, núi xûa kia laâ möåt bïën àoâ, ngûúâi), Long Xuyïn (562 ngûúâi), Chúå Múái (158<br /> àïën nùm 2006 bïën phaâ múái àûúåc àûa vaâo sûã ngûúâi), An Phuá (156 ngûúâi), Phuá Tên (146<br /> duång, vúái hai chiïëc phaâ haång nheå, chúã àûúåc caác ngûúâi), Tên Chêu (131 ngûúâi), Chêu Àöëc (120<br /> loaåi xe löi, xe taãi nhoã, xe du lõch. Cû dên vaâ du ngûúâi) [5].<br /> khaách tûâ Chêu Àöëc àïën vuâng Chùm thò phaãi àïën Trïn àõa baân Tri Tön - Tõnh Biïn, ngûúâi<br /> Bïën phaâ Chêu Giang, àïí qua söng Hêåu. ÚÃ thaânh Khmer söëng quêìn tuå quanh caác triïìn nuái, chuã<br /> phöë Long Xuyïn vaâ thõ xaä Chêu Àöëc, phûúng yïëu laâm luáa muâa möåt vuå. Khi chuáng töi àïën laâ<br /> tiïån giao thöng cöng cöång chuã yïëu vêîn laâ nhûäng vaâo thaáng 11, ngûúâi Khmer úã Tri Tön àang thu<br /> chiïëc xe löi àaåp chúã haâng kiïm chúã khaách. Xe hoaåch luáa muâa ruöång trïn (àêët cao), tröìng luáa<br /> tùæc xi thò coá chi nhaánh cuãa haäng Mai Linh, nhûng Naâng Nheng. Töíng cöång coá khoaãng 2.000ha luáa<br /> söë lûúång xe khöng nhiïìu, muöën ài phaãi goåi àiïån ruöång trïn. Ngoaâi ra, ngûúâi Khmer núi àêy coân<br /> àùåt xe. Giao thöng àûúâng thuãy úã An Giang cuäng khai khêín thïm khoaãng 100ha ruöång bûng, tröìng<br /> khöng hoaân toaân tiïån lúåi vò phuå thuöåc vaâo doâng luáa muâa nöíi, coá thïí vûún lïn theo nûúác luä, nïëu<br /> chaãy vaâ con nûúác. Gêìn àêy, tónh An Giang àaä nûúác lïn vúái töëc àöå vûâa phaãi thò rêët truáng muâa.<br /> xêy dûång Bïën taâu Du lõch Chêu Àöëc, nùçm trïn Àùåc saãn nöng nghiïåp cuãa ngûúâi Khmer núi àêy<br /> àûúâng Lï Lúåi úã ven söng Hêåu. Bïën taâu naây coá laâ gaåo Naâng Nheng, saánh ngang vúái gaåo Naâng<br /> sên àêåu xe röång raäi, coá nhaâ haâng caâ phï ngoaâi Thúm Chúå Àaâo. Viïåc saãn xuêët loaåi gaåo naây hoaân<br /> trúâi nhòn ra söng Hêåu, chñnh giûäa laâ cêìu taâu nöíi toaân tûå nhiïn, boán phên boâ, khöng duâng phên<br /> laâm chöî cùåp bïën cho caác taâu ghe du lõch tûâ nöåi hoáa hoåc. Cuöåc söëng cuãa ngûúâi Khmer gùæn liïìn<br /> àõa lïn vaâ tûâ Campuchia xuöëng. vúái àêët vaâ boâ. Thêåm chñ nhiïìu ngûúâi coân cho boâ<br /> Nhòn chung, An Giang vêîn coân ngheâo naân vaâo nhaâ úã chung, giùng muâng traánh muöîi cho<br /> vïì phûúng tiïån giao thöng àûúâng böå. Mùåc duâ boâ, trong luác baãn thên mònh phaãi nguã chung vúái<br /> bêët tiïån, nhûng trïn möåt àõa baân söng raåch chùçng muöîi. Ngûúâi Khmer cuäng laâm nghïì àaánh bùæt caá<br /> chõt vúái böën thaáng nûúác luåt hùçng nùm, phûúng maâ chuã yïëu laâ caá àöìng, caá söng, vúái kyä thuêåt vaâ<br /> tiïån vêån chuyïín àûúâng söng roä raâng vêîn coân ngû cuå giöëng nhû ngûúâi Viïåt. Nghïì chùn nuöi<br /> quan troång àöëi vúái àúâi söëng con ngûúâi hún laâ nhòn chung coân gùæn vúái nöng nghiïåp, mùåc duâ àaä<br /> phûúng tiïån giao thöng àûúâng böå. hònh thaânh àûúåc nhûäng àaân boâ, trêu, võt taâu...<br /> Maãng vùn hoáa nghïå thuêåt àùåc sùæc nhêët úã An khaá lúán. Caác nghïì thuã cöng àan mêy tre, àan<br /> Giang laâ caác hoaåt àöång nghïå thuêåt gùæn liïìn vúái àïåm, dïåt chiïëu rêët phöí biïën. Nghïì dïåt vaâ laâm<br /> caác lïî höåi dên gian: lïî höåi àua boâ Baãy Nuái, caác göëm coân duy trò úã An Giang, Kiïn Giang. Chó<br /> lïî höåi trïn nuái Cêëm, miïëu Baâ Chuáa Xûá nuái Sam, möåt söë ñt ngûúâi Khmer laâm nghïì buön baán nhoã.<br /> caác lïî Kyâ yïn... Núi giaãi trñ coá khu du lõch Höì Vïì phong tuåc vaâ ngön ngûä, ngûúâi Khmer úã<br /> Öng Thoaåi, khu du lõch Àöìi Tûác Duåp. Trong caác An Giang khöng khaác vúái ngûúâi Khmer úã<br /> lïî laåc gia àònh, thûúâng coá caác tiïët muåc àúân ca taâi Campuchia. Hoå suâng baái àaåo Phêåt, tön kñnh caác<br /> tûã. Àêy cuäng laâ möåt àùåc saãn cuãa vùn hoáa nghïå sû saäi vaâ sùén saâng dêng cuáng cho chuâa nhûäng<br /> thuêåt àõa phûúng daânh cho du khaách. Ngay trong huï lúåi do hoå laâm ra àïí cêìu phuác. Chñnh quyïìn<br /> Trung têm Thöng tin Du lõch Myä Hoâa Hûng nùçm àõa phûúng luön luön àöëi xûã vúái àöìng baâo Khmer<br /> <br /> <br /> 32♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N<br /> möåt caách hïët sûác tïë nhõ, vò vêën àïì ngûúâi Khmer xuöìng maáy du lõch, àûa àoán du khaách trong vaâ<br /> coá liïn quan àïën vêën àïì biïn giúái laänh thöí. Trong ngoaâi nûúác, tûâ thõ xaä Chêu Àöëc sang du ngoaån<br /> cuöåc chiïën tranh biïn giúái Têy Nam 1975-1978, caác laâng Chùm. Hiïån nay xaä Chêu Phong úã huyïån<br /> An Giang laâ núi Khmer Àoã gêy nhiïìu töåi aác àöëi Tên Chêu laâ núi coá hoaåt àöång du lõch cöång àöìng<br /> vúái caã ngûúâi Viïåt vaâ ngûúâi Khmer, chûáng tñch tûúng àöëi phaát triïín. Nhûng úã nhûäng núi khaác<br /> vêîn coân lûu giûä úã nhaâ möì Ba Chuác, huyïån Tri maâ chuáng töi àïën, nhû xaä Àa Phûúác, huyïån An<br /> Tön. Phuá, nùçm trïn cöìn Tiïn, chen giûäa söng Hêåu vaâ<br /> Cöång àöìng ngûúâi Chùm thò cû truá têåp trung söng Chêu Àöëc, thò dõch vuå du lõch vêîn chûa<br /> úã 4 huyïån ven búâ söng Hêåu, gêìn biïn giúái: An khúãi sùæc. Núi xuöìng ghe cùåp bïën laâng Chùm<br /> Phuá (7.367 ngûúâi, 1/4/2009), Tên Chêu (2.472 (thuöåc êëp Haâ Bao II) coân rêët sú saâi, chó laâ möåt<br /> ngûúâi), Phuá Tên (2.185 ngûúâi), Chêu Phuá (1.027 chiïëc cêìu vaán moãng manh, chao àaão möîi khi<br /> ngûúâi). ÚÃ caác huyïån thõ khaác, chó coá raãi raác möåt xuöìng maáy têëp vaâo húi maånh. Àêìu cêìu laâ möåt<br /> ñt ngûúâi Chùm: Chêu Thaânh (874 ngûúâi), Long cùn nhaâ nhoã, phña trûúác trûng baây, baán leã caác<br /> Xuyïn (122 ngûúâi), Chêu Àöëc (50 ngûúâi), Tri saãn phêím thöí cêím Chùm, phña sau àùåt möåt khung<br /> Tön (37 ngûúâi), Thoaåi Sún (37 ngûúâi), Chúå Múái dïåt thuã cöng àïí dïåt thöí cêím taåi chöî cho khaách<br /> (21 ngûúâi), Tõnh Biïn (17 ngûúâi) [5]. ÚÃ Nam xem. Caånh nhaâ àùåt vaâi ba quêìy haâng do caác cö<br /> böå, nïëu Soác Trùng vaâ Traâ Vinh laâ hai tónh coá gaái Chùm tröng nom, baây baán caác mùåt haâng thuã<br /> àöng ngûúâi Khmer nhêët, thò An Giang laâ núi coá cöng myä nghïå do ngûúâi Chùm laâm hoùåc àûa vïì<br /> nhiïìu ngûúâi Chùm sinh söëng nhêët. tûâ caác àõa phûúng khaác cuãa An Giang.<br /> Ngûúâi Chùm Nam böå chuã yïëu laâm caác nghïì Ngûúâi Chùm An Giang cû truá chuã yïëu trong<br /> àaánh caá, laâm ruöång, dïåt thïu, buön baán, dõch vuå caác nhaâ saân, dûång trïn nhûäng cöåt göî hoùåc cöåt bï<br /> du lõch. ÚÃ An Giang, coá nghïì dïåt sarong (xaâ- töng cao tûâ 2m àïën 4m, vaách vaán hoùåc vaách tön,<br /> röng), dïåt kama (khùn tùæm, khùn rùçn), thïu khùn, maái tön. Viïåc duy trò nhûäng ngöi nhaâ saân naây laâ<br /> àan lûúái… cuãa phuå nûä Chùm, phuåc vuå nhu cêìu àïí thñch nghi vúái möi trûúâng söng nûúác: núi àêy,<br /> ùn mùåc theo truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Chùm vaâ trïn caác cuâ lao, cöìn baäi nùçm giûäa söng Tiïìn vaâ<br /> duâng àïí trao àöíi trong vuâng. Nöíi tiïëng nhêët vïì söng Hêåu, khöng coá mêëy chöî coân khö raáo vaâo<br /> nghïì dïåt núi àêy laâ nghïì dïåt luåa úã Tên Chêu. muâa nûúác nöíi. Caác gia cû cuãa ngûúâi Chùm phêìn<br /> Xûa kia, Tên Chêu laâ núi laâm ra loaåi laänh Myä A nhiïìu àïìu quêìn tuå xung quanh caác thaánh àûúâng<br /> nöíi tiïëng vúái möåt maâu àen boáng, nhuöåm bùçng Höìi giaáo Islam (masjid).<br /> traái mùåc nûa (giöëng traái taáo ta, nhûng võ àùæng, Khaác vúái cû dên Khmer vaâ Chùm, ngûúâi Hoa<br /> ùn khöng àûúåc). Vïì sau do vaãi nhêåp, nghïì dïåt úã An Giang chó cû truá têåp trung úã thõ xaä Chêu<br /> Tên Chêu bõ thu heåp laåi. Trong quaá trònh tòm Àöëc (2.470 ngûúâi, 1/4/2009) vaâ thaânh phöë Long<br /> kiïëm nhûäng loaåi vaãi luåa àaáp ûáng àûúåc caác mêîu Xuyïn (2.048 ngûúâi). ÚÃ caác huyïån, chó coá möåt<br /> thiïët kïë cuãa mònh, nhaâ thiïët kïë thúâi trang Voä Viïåt söë ñt ngûúâi Hoa cû truá: Tri Tön (810 ngûúâi), Tên<br /> Chung àaä tòm vïì Tên Chêu nghiïn cûáu, vaâ àùåt Chêu (714 ngûúâi), Chêu Phuá (441 ngûúâi), Chúå<br /> haâng cho möåt nghïå nhên. Tûâ àoá, nghïì dïåt luåa Múái (356 ngûúâi), Thoaåi Sún (349 ngûúâi), Phuá<br /> Tên Chêu àaä phuåc höìi. Nùm 1999, Húåp taác xaä Tên (315 ngûúâi), Tõnh Biïn (211 ngûúâi), An Phuá<br /> Dïåt thïu Chêu Giang àaä àûúåc thaânh lêåp taåi cöång (201 ngûúâi), Chêu Thaânh (160 ngûúâi) [5]. ÚÃ möi<br /> àöìng Chùm tónh An Giang nhùçm baão töìn vaâ phaát trûúâng àö thõ, hoaåt àöång kinh tïë chuã yïëu cuãa<br /> triïín nghïì dïåt truyïìn thöëng. Nay nghïì naây àang ngûúâi Hoa laâ saãn xuêët cöng nghiïåp, tiïíu thuã cöng<br /> khúãi sùæc, saãn xuêët àûúåc saáu maâu luåa khaác nhau. nghiïåp, thûúng nghiïåp, vêån taãi.<br /> Nghïì buön baán cuãa ngûúâi Chùm bao göìm 4. Diïån maåo vùn hoáa àa tön giaáo úã An<br /> buön baán àûúâng daâi vaâ buön baán taåi chöî. Hùçng Giang<br /> ngaây, caác tiïíu thûúng ngûúâi Chùm xïëp haâng hoáa, Trïn àõa baân Têy Nam böå, An Giang chñnh<br /> thûåc phêím xuöëng xuöìng, chúã ra baán cho caác nhaâ laâ vuâng àêët phaát sinh vaâ cöång sinh tön giaáo àa<br /> beâ nuöi caá. Gêìn àêy, nghïì nuöi caá beâ thêët baát, söë daång nhêët: Bûãu Sún Kyâ Hûúng, Tûá Ên Hiïëu<br /> lûúång nhaâ beâ giaãm suát, viïåc buön baán cuäng trúã Nghôa, Phêåt giaáo Hoâa Haão, Cao Àaâi, Phêåt giaáo<br /> nïn ïë êím. Nhiïìu chuã xuöìng àaä sún phïët laåi xuöìng, Bùæc Töng, Phêåt giaáo Theravada, àaåo Mêîu, àaåo<br /> lùæp bùng gùæn ghïë, sùæm aáo phao, chuyïín thaânh Öng Baâ, Thiïn Chuáa giaáo, Tin Laânh, Höìi Giaáo…<br /> <br /> <br /> K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦33<br /> Trong söë àoá, nhiïìu tön giaáo àaä ra àúâi trïn àêët ngûúâi Khmer, ngûúâi Phaáp.<br /> An Giang. Vò vêåy, àêy chñnh laâ vuâng àêët phong Àiïìu kiïån àõa lyá tûå nhiïn àùåc thuâ cuãa vuâng<br /> phuá nhêët vïì tñn ngûúäng - tön giaáo úã Viïåt Nam, àêët An Giang cuäng goáp phêìn giuáp cho caác tñn<br /> vúái àêìy àuã caác loaåi hònh tñn ngûúäng - tön giaáo ngûúäng - tön giaáo cuä lêîn múái coá möi sinh thuêån<br /> nöåi sinh vaâ ngoaåi sinh. Trong àoá, àaåo Phêåt tuy lúåi àïí sinh söi. Àoá chñnh laâ caãnh quan u tõch vaâ<br /> vêîn giûä àûúåc võ trñ ûu tiïn, nhûng àaä bõ chia taách hoang sú cuãa vuâng nuái Thêët Sún, vûâa cung cêëp<br /> thaânh nhiïìu hïå phaái hoùåc tön giaáo múái. Vò vêåy, khung caãnh thanh tõnh àïí tu haânh, vûâa cho pheáp<br /> àúâi söëng têm linh cuãa cû dên An Giang khaá phûác ngûúâi tu haânh tûå mûu sinh bùçng caách khai khêín<br /> taåp, chõu aãnh hûúãng àöìng thúâi cuãa nhiïìu tñn àêët hoang quanh nuái.<br /> ngûúäng - tön giaáo khaác nhau. Àoá laâ lyá do vò sao tñnh àïën nay, nuái Sam, cao<br /> Tiïën haânh phên loaåi, chuáng töi thêëy coá thïí 284m, thuöåc phûúâng Nuái Sam, thõ xaä Chêu Àöëc,<br /> taåm chia caác tñn ngûúäng - tön giaáo úã An Giang àaä trúã thaânh núi coá mêåt àöå cú súã thúâ tûå cao nhêët<br /> thaânh böën loaåi nhû sau: nûúác: coá àïën 200 lùng, àïìn, chuâa, am, miïëu nùçm<br /> - Tñn ngûúäng thúâ cuáng thiïn thêìn: phöí biïën raãi raác úã chên nuái, sûúân nuái, àónh nuái. Nhiïìu cú<br /> nhêët laâ thúâ cuáng Thöí Àõa - Thêìn Taâi, Taáo Quên súã thúâ tûå danh tiïëng bêåc nhêët An Giang nhû lùng<br /> (gia àònh), Thaânh Hoaâng Böín Caãnh, Sún Thêìn Thoaåi Ngoåc Hêìu, chuâa Têy An, miïîu Baâ Chuáa<br /> (àònh miïîu trong nöåi àõa), Baâ Chuáa Xûá (àïìn miïîu Xûá, chuâa Hang… àïìu toåa laåc taåi àêy. Àoá cuäng<br /> úã nuái Sam, vaâ raãi raác), Nguä Haânh (miïîu). Ngoaâi laâ lyá do vò sao nuái Cêëm, toåa laåc trïn àõa baân 4<br /> ra, möåt söë núi coân thúâ cuáng Töí tiïn nhên loaåi xaä, thuöåc hai huyïån Tõnh Biïn vaâ Tri Tön, cuäng<br /> (Cûãu huyïìn trùm hoå), Ngoåc Hoaâng (Öng Thiïn), trúã thaânh núi thu huát giúái tu haânh àïën àêy xêy<br /> Meå Phêåt Mêîu Diïu Trò (Baâ), Cûãu Thiïn Huyïìn dûång nhiïìu cú súã thúâ tûå tûúng tûå nhû úã nuái Sam:<br /> Nûä, Öng Taâ, Haâ Baá - Thuãy Long, v.v... chuâa Phêåt Lúán, Vaån Linh Tûå, Cao Àaâi Tûå... Vúái<br /> - Tñn ngûúäng thúâ cuáng nhên thêìn: phöí biïën àöå cao 705m, nuái Cêëm laâ ngoån nuái cao nhêët cuãa<br /> nhêët laâ thúâ cuáng Gia tiïn, Quan Thaánh Àïë Quên daäy Thêët Sún, àöìng thúâi cuäng cao nhêët miïìn<br /> (gia àònh), töí nghïì nghiïåp, danh nhên - anh huâng Têy Nam böå. Trïn nuái Cêëm vêîn coân rûâng, laâ núi<br /> dên töåc (àïìn miïîu). Ngoaâi ra, möåt söë núi coân sinh söëng cuãa nhiïìu loaâi thuá, boâ saát, chim, vaâ<br /> thúâ cuáng liïåt sô caách maång,... saãn ra nhiïìu mùng tre taâu, tre maånh töng... Àïí<br /> - Tön giaáo àõa phûúng: phöí biïën nhêët laâ Phêåt quaãn lyá, baão töìn sinh caãnh, trïn àõa baân xaä An<br /> giaáo Hoâa Haão, àaåo Tûá Ên Hiïëu Nghôa, àaåo Cao Haão, huyïån Tõnh Biïn, ngûúâi ta àaä lêåp ra Lêm<br /> Àaâi. Ngoaâi ra, möåt söë ngûúâi coân tin theo caác hïå viïn Nuái Cêëm. Àûúâng tûâ chên nuái Cêëm lïn àïën<br /> phaái nhû Bûãu Sún Kyâ Hûúng, Huyânh Àaåo. àónh daâi hún 8km, àöå döëc rêët lúán, quanh co nguy<br /> - Tön giaáo thïë giúái: phöí biïën nhêët laâ Phêåt hiïím. ÚÃ chên nuái, coá àoaân xe baãy chöî cuãa Du<br /> giaáo Bùæc Töng, Thiïn Chuáa giaáo, Tin Laânh, Phêåt lõch Lûä haânh An Giang laâm nhiïåm vuå àûa àoán<br /> giaáo Theravada, Höìi giaáo. Tiïëp nöëi truyïìn thöëng khaách lïn xuöëng nuái, nhûng chó àïën àöå cao chûâng<br /> cuãa ngûúâi Viïåt úã àöìng bùçng Trung vaâ Nam Trung 500m (vöì Öng Bûúám), coân laåi 200m àöå cao phaãi<br /> böå, ngûúâi Viïåt úã An Giang cuäng daânh ûu tiïn cuöëc böå qua nhûäng con àûúâng döëc heåp àïí lïn<br /> cho àaåo Phêåt, xêy dûång chuâa chiïìn trïn khùæp àïën àónh. Vêët vaã laâ vêåy nhûng khaách haânh hûúng<br /> àöìng bùçng, àùåc biïåt laâ nhûäng vuâng àöìi nuái soát. hùçng nùm vêîn àöí xö vïì nuái Sam, nuái Cêëm, vaâ<br /> Àaåo Thiïn Chuáa, àaåo Tin Laânh cuäng coá àöng möåt söë nuái khaác cuãa daäy Thêët Sún, biïën khu vûåc<br /> tñn àöì. Ngûúâi Khmer theo Phêåt giaáo Theravada. naây thaânh möåt trung têm sinh hoaåt tñn ngûúäng -<br /> Ngûúâi Chùm theo Höìi giaáo Islam. tön giaáo lúán nhêët phûúng Nam.<br /> Cùn nguyïn cuãa sûå àa daång bêåc nhêët vïì tñn Coá nguöìn göëc úã miïìn Trung do tiïëp biïën tûâ<br /> ngûúäng - tön giaáo naây trûúác hïët laâ do àiïìu kiïån vùn hoáa cuãa ngûúâi Chùm, tñn ngûúäng thúâ cuáng<br /> giao lûu tiïëp biïën vùn hoáa àùåc biïåt úã An Giang. Baâ Chuáa Xûá vaâo àïën Nam böå àaä núã röå khùæp núi.<br /> Àêy laâ möåt núi àêët laânh chim àêåu cuãa di dên caác Nhûng núi thúâ cuáng vaâ diïîn ra lïî höåi hoaânh traáng<br /> töåc ngûúâi Viïåt, Khmer, Chùm, Hoa. Vò vêåy, noá nhêët laâ miïîu Baâ Chuáa Xûá nuái Sam, nùçm úã chên<br /> trúã thaânh möi sinh thuêån lúåi àïí phaát triïín caác tñn nuái Sam, bïn phaãi quöëc löå 91 tñnh tûâ Chêu Àöëc.<br /> ngûúäng - tön giaáo coá nguöìn göëc Bùæc böå, Trung Ngöi miïîu àûúåc lêåp vaâo àêìu thïë kyã XIX, nùm<br /> böå hoùåc tiïëp biïën tûâ ngûúâi Chùm, ngûúâi Hoa, 1972-1976 àûúåc xêy dûång laåi vúái quy mö rêët<br /> <br /> <br /> 34♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N<br /> lúán. Chaánh àiïån quay mùåt vaâo trong, lûng hûúáng àõa phûúng chó nhûäng moãm nhö cao cuãa nuái).<br /> ra àûúâng. Phña trïn löëi vaâo chaánh àiïån coá têëm Caã ba àiïím thúâ cuáng naây àïìu khaá nhoã vaâ khöng<br /> biïín lúán sún son thïëp vaâng ghi danh hiïåu “