Edgar Morin và triết học giáo dục

EDGAR MORIN<br /> Vµ TRIÕT HäC GI¸O DôC (*)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Ph¹m Khiªm Ých(**)<br /> <br /> <br /> MÊy n¨m gÇn ®©y, tªn tuæi cña Edgar<br /> Morin trë nªn gÇn gòi víi b¹n ®äc ViÖt<br /> Nam. N¨m cuèn s¸ch quý cña «ng ®·<br /> ®−îc dÞch vµ xuÊt b¶n b»ng tiÕng ViÖt,<br /> gåm: Tr¸i ®Êt – Tæ quèc chung ®−îc<br /> coi lµ “mét kiÖt t¸c” (2002); Bé s¸ch<br /> “Ph−¬ng ph¸p” – t¸c phÈm chñ yÕu cña<br /> Edgar Morin, gåm s¸u tËp, ®· dÞch vµ<br /> xuÊt b¶n ®−îc hai tËp: Ph−¬ng ph¸p 3<br /> – Tri thøc vÒ tri thøc (2006) vµ<br /> Ph−¬ng ph¸p 4 – T− t−ëng (2008);<br /> S¸ch bé ba vÒ gi¸o dôc cã tªn chung lµ<br /> “C¶i c¸ch” ®· dÞch vµ xuÊt b¶n ®−îc<br /> hai cuèn: Liªn kÕt tri thøc – Th¸ch<br /> ®è cña thÕ kû XXI (2005) vµ cuèn B¶y tri thøc tÊt yÕu cho nÒn<br /> gi¸o dôc t−¬ng lai (2008).<br /> C¸c cuèn s¸ch trªn chØ lµ mét phÇn nhá trong sè c¸c t¸c phÈm cña<br /> Edgar Morin, mµ theo thèng kª cña Nxb. Seuil cã ®Õn 51 cuèn ®−îc<br /> xuÊt b¶n trong 60 n¨m tõ 1946 ®Õn 2005.<br /> Sù nghiÖp cña Edgar Morin v« cïng to lín, kh«ng thÓ tr×nh bµy trong<br /> mét bµi viÕt ng¾n gän. Trong khu«n khæ bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ chØ ®i vµo<br /> mét sè khÝa c¹nh ®Æc biÖt næi bËt trong ch©n dung trÝ tuÖ cña Edgar<br /> Morin vµ tõ ®ã lµm râ quan niÖm cña «ng vÒ triÕt häc gi¸o dôc.<br /> <br /> <br /> <br /> 1. VÒ ch©n dung trÝ tuÖ cña Edgar Morin vµo gi¶i phãng Paris. Còng n¨m 20 tuæi<br /> – n¨m 1941 «ng gia nhËp §¶ng Céng s¶n<br /> 1. Nhµ t− t−ëng hµng ®Çu cña n−íc<br /> Ph¸p (CPF)(*)gi÷a lóc CPF bÞ Gestapo<br /> Ph¸p ®−¬ng ®¹i<br /> ®µn ¸p. M−êi n¨m sau, n¨m 1951,(**)«ng<br /> Nhµ triÕt häc, x· héi häc vµ nh©n häc bị ®−a ra khái CPF sau khi ®¨ng mét bµi<br /> Edgar Morin (sinh ngµy 8/7/1921 t¹i Paris)<br /> ®−îc xem lµ mét trong nh÷ng nhµ t−<br /> t−ëng hµng ®Çu cña n−íc Ph¸p ®−¬ng ®¹i. Ngµy 26/5/2008 võa qua, t¹i Trung t©m V¨n<br /> (*)<br /> <br /> ho¸ Ph¸p ë Hµ Néi cã tæ chøc cuéc héi th¶o vÒ<br /> N¨m 20 tuæi, «ng tham gia kh¸ng chñ ®Ò “Edgar Morin vµ TriÕt häc gi¸o dôc” do<br /> c¸c nhµ nghiªn cøu Ph¹m Khiªm Ých, Cao ViÖt<br /> chiÕn chèng §øc quèc x· khi chóng võa<br /> Dòng vµ nhµ v¨n Nguyªn Ngäc chñ tr×.<br /> x©m chiÕm n−íc Ph¸p. Th¸ng 8 n¨m (**)<br /> PGS., nguyªn Phã ViÖn tr−ëng ViÖn Th«ng tin<br /> 1944, «ng cã mÆt trong ®oµn qu©n tiÕn KHXH.<br /> 28 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 8, 2008<br /> <br /> ®−îc coi lµ “kh«ng chÝnh thèng” trªn tê T− duy phøc hîp g¾n liÒn víi tªn<br /> Le Nouvel Observateur. tuæi Edgar Morin vµ HiÖp héi mµ «ng<br /> Ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña Edgar Morin ®øng ®Çu (APC). ¤ng cßn ®−îc mÖnh<br /> danh lµ “nhµ t− t−ëng vÒ phøc hîp”<br /> s«i næi vµ bÒn bØ hiÕm cã, nhÊt lµ giê ®©y<br /> (Penseur de la complexitÐ). ¤ng ®· dµy<br /> «ng ®· gÇn 90 tuæi. ¤ng lµ Nghiªn cøu<br /> c«ng nghiªn cøu t− duy phøc hîp trong<br /> viªn (tõ n¨m 1950), Gi¸m ®èc nghiªn<br /> nhiÒu t¸c phÈm, ®Æc biÖt trong bé<br /> cøu (tõ n¨m 1970 ®Õn 1993) vµ Gi¸m ®èc<br /> Ph−¬ng ph¸p (La MÐthode, gåm 6 tËp<br /> nghiªn cøu danh dù (tõ n¨m 1993 ®Õn<br /> lÇn l−ît ®−îc xuÊt b¶n trong thêi gian<br /> nay) t¹i Trung t©m Quèc gia Nghiªn cøu<br /> gÇn 30 n¨m (1977 – 2004), ®Õn th¸ng<br /> Khoa häc (CNRS). N¨m 1957 «ng cïng 3/2008 tËp hîp l¹i thµnh 2 tËp, mçi tËp<br /> víi J. P. Sartre s¸ng lËp t¹p chÝ 1216 trang) vµ trong cuèn NhËp m«n t−<br /> Arguments vµ lµ Tæng biªn tËp t¹p chÝ duy phøc hîp (Introduction µ la pensÐe<br /> nµy (1957–1963). ¤ng lµ Gi¸m ®èc complexe – 1990, 2005). Cïng víi viÖc<br /> Trung t©m Nghiªn cøu xuyªn ngµnh v¹ch râ t×nh tr¹ng bÊt cËp trong c¸c<br /> (Centre d’Ðtudes transdisciplinaires - nguyªn t¾c cña khoa häc cæ ®iÓn vµ<br /> CETSA) (x· héi häc, nh©n häc, chÝnh trÞ ph−¬ng ph¸p t− duy cæ ®iÓn, «ng ®· nªu<br /> häc) thuéc Tr−êng Cao häc Khoa häc x· lªn nh÷ng nguyªn t¾c cña t− duy phøc<br /> héi (EHESS) vµ Chñ tÞch HiÖp héi T− hîp vµ chuÈn thøc míi, chuÈn thøc phøc<br /> duy phøc hîp (APC). hîp (paradigme de complexitÐ) chi phèi<br /> ¤ng cã uy tÝn quèc tÕ rÊt cao, ®−îc sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ t− duy<br /> t«n vinh lµ tiÕn sÜ danh dù t¹i 20 hiÖn ®¹i.<br /> tr−êng ®¹i häc trªn thÕ giíi. T¸c phÈm TÝnh phøc hîp hay c¸i phøc hîp (la<br /> cña «ng ®−îc dÞch ra 27 thø tiÕng ë 42 complexitÐ, le complexus) ®−îc hiÓu nh−<br /> quèc gia, cã ¶nh h−ëng m¹nh ®Õn t− lµ “nh÷ng g× liªn kÕt l¹i víi nhau, ®an<br /> duy cña thêi ®¹i chóng ta, nhÊt lµ ë dÖt cïng nhau” (ce qui est liÐ ensemble,<br /> §Þa Trung H¶i, Mü Latin, Trung Quèc, ce qui est tissÐ ensemble). Kh¸c víi c¸i<br /> Hµn Quèc vµ NhËt B¶n ®¬n gi¶n cã thÓ t¸ch biÖt hay th¸o rêi<br /> (http://www.iiac.cnrs.fr/cetsah/spip.php? c¸c bé phËn hîp thµnh cña nã, c¸i phøc<br /> article 197). hîp bao gåm v« vµn nh÷ng t−¬ng t¸c,<br /> nh÷ng mèi liªn hÖ h÷u c¬ gi÷a c¸c bé<br /> Cã ®−îc ¶nh h−ëng s©u xa ®ã chÝnh<br /> phËn hîp thµnh, t¹o nªn “tÊm dÖt<br /> lµ nhê nh÷ng phÈm chÊt trÝ tuÖ vµ tµi<br /> chung” (tissu commun) kh«ng thÓ ph©n<br /> n¨ng s¸ng t¹o tuyÖt vêi cña Edgar c¸ch vµ quy gi¶n ®−îc.<br /> Morin – “Ng−êi cha ®Î cña t− duy phøc<br /> §Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña hÖ<br /> hîp, nhµ c¶i c¸ch lý trÝ con ng−êi vµ<br /> thèng phøc hîp lµ hiÖn t−îng Ðmergence<br /> ng−êi c«ng d©n xuÊt s¾c cña Tr¸i ®Êt –<br /> (trçi lªn, ®ét sinh), tøc lµ xuÊt hiÖn<br /> Tæ quèc chung” nh− lêi «ng Tæng gi¸m<br /> nh÷ng h×nh thøc, nh÷ng trËt tù míi, tõ<br /> ®èc UNESCO Koichiro Matsuura trong<br /> hiÖu øng tËp thÓ cña c¸c t−¬ng t¸c gi÷a<br /> buæi lÔ t«n vinh Edgar Morin nh©n dÞp<br /> c¸c bé phËn hîp thµnh hÖ thèng. §iÒu ®ã<br /> «ng 80 tuæi.<br /> chøng tá r»ng kh«ng thÓ quan niÖm gi¶n<br /> 2. “Ng−êi cha ®Î cña t− duy phøc hîp” ®¬n sù ra ®êi cña c¸i míi lµ kÕt qu¶ ®Êu<br /> (Le pÌre de la pensÐe complexe) tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp vµ sù ph¸t<br /> Edgar Morin vµ triết học… 29<br /> <br /> triÓn cña sù vËt lµ theo tuyÕn tÝnh, t−¬ng Theo Edgar Morin, c¶i c¸ch t− duy lµ<br /> lai chØ lµ sù kÐo dµi cña hiÖn t¹i. cuéc c¶i c¸ch vÒ chuÈn thøc (paradigme -<br /> kh¸i niÖm cña Thomas Kuhn ®−îc dÞch<br /> Phøc hîp chÝnh lµ mèi d©y rµng buéc<br /> ra nhiÒu ch÷ kh¸c nhau nh− hÖ chuÈn,<br /> gi÷a c¸i cã tÝnh thèng nhÊt víi c¸i cã tÝnh<br /> khu«n mÉu, hÖ h×nh, ph¹m thøc...) chø<br /> ®a d¹ng, gi÷a trËt tù víi hçn ®én, tÊt yÕu<br /> kh«ng ph¶i lµ cuéc c¶i c¸ch ch−¬ng tr×nh.<br /> víi ngÉu nhiªn. Do vËy c¸i phøc hîp<br /> Cuéc c¶i c¸ch s©u s¾c nµy cã liªn quan<br /> còng nhÊt thiÕt mang tÝnh bÊt ®Þnh<br /> ®Õn kh¶ n¨ng cña chóng ta trong viÖc tæ<br /> (incertitude). “Sù c¸o chung cña nh÷ng<br /> chøc tri thøc (Xem: B¶y tri thøc thiÕt yÕu<br /> tÊt ®Þnh” (La fin des certitudes) lµ tªn ®Ò<br /> cho nÒn gi¸o dôc t−¬ng lai, tr.44).<br /> cuèn s¸ch, còng lµ luËn ®iÓm quan träng<br /> cña nhµ b¸c häc ®−îc tÆng gi¶i Nobel lµ Ph¸t triÓn quan niÖm cña Thomas<br /> Ilya Prigogine. ¤ng kh¼ng ®Þnh: “TÝnh Kuhn vÒ chuÈn thøc, Edgar Morin cho<br /> phøc hîp dÉn ta ®Õn mét h×nh thøc duy r»ng thuËt ng÷ nµy kh«ng chØ nãi vÒ<br /> lý míi. §©y lµ mét tÝnh duy lý v−ît xa hiÓu biÕt khoa häc vµ c¸ch m¹ng khoa<br /> tÝnh duy lý cæ ®iÓn cña tÊt ®Þnh luËn vµ häc mµ cßn nãi vÒ c¶ toµn bé tri thøc,<br /> cña t−¬ng lai ®· ®Þnh s½n.” toµn bé t− duy, toµn bé hÖ thèng trÝ<br /> quyÓn (noosphÌre).<br /> Nh− vËy, sù n¾m v÷ng ®−îc tÝnh<br /> ChuÈn thøc n»m s©u ë “h¹t nh©n”<br /> phøc hîp dÉn d¾t khoa häc hiÖn ®¹i tíi<br /> c¸c lý thuyÕt, c¸c hÖ t− t−ëng, quy ®Þnh<br /> chç thõa nhËn b¶n th©n m×nh ch−a hoµn<br /> viÖc lùa chän c¸c kh¸i niÖm vµ nh÷ng<br /> thiÖn vµ còng qua ®ã tù më réng con<br /> thao t¸c logic, kiÓm so¸t viÖc sö dông<br /> ®−êng tiÕn vµo nh÷ng n¬i mµ khoa häc<br /> chóng. Nh− thÕ lµ c¸c c¸ nh©n ®Òu nhËn<br /> cæ ®iÓn coi nh− cao xa, hoÆc lo¹i ra khái<br /> thøc, t− duy, hµnh ®éng tïy thuéc theo<br /> lÜnh vùc lý trÝ: bÊt ®Þnh, th¨ng gi¸ng,<br /> nh÷ng chuÈn thøc ®· ®−îc ghi s©u vÒ<br /> hçn ®én, phi tuyÕn... T− duy phøc hîp<br /> mÆt v¨n hãa.<br /> kh«ng ph¶i chØ lµ mét suy t− lý thuyÕt.<br /> Nã ®Ò xuÊt mét yªu cÇu, mét ®¹o lý, mét “C¸c chuÈn thøc lín cña ph−¬ng<br /> ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng thùc tiÔn. T©y” do Descartes (1596 – 1650) x¸c lËp<br /> ®· chi phèi sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng vµ<br /> 3. “Nhµ c¶i c¸ch lý trÝ con ng−êi” khoa häc cæ ®iÓn suèt mÊy tr¨m n¨m<br /> (“Un rÐformateur de l’entendement qua. ChuÈn thøc Descartes t¸ch rêi triÕt<br /> humain”) häc víi khoa häc, tinh thÇn víi vËt chÊt,<br /> chñ thÓ víi kh¸ch thÓ, linh hån vµ thÓ<br /> Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy x¸c, t×nh c¶m víi lý trÝ... ChuÈn thøc cña<br /> phøc hîp kh«ng thÓ t¸ch rêi viÖc c¶i c¸ch khoa häc cæ ®iÓn ®· nu«i d−ìng vµ kiÖn<br /> t− duy, c¶i c¸ch lý trÝ con ng−êi. toµn mét thÕ giíi quan trËt tù, thèng<br /> nhÊt, ®¬n gi¶n, c¬ giíi vµ tÊt ®Þnh.<br /> Së dÜ ph¶i c¸i c¸ch t− duy, tiÕn hµnh<br /> “mét cuéc c¸ch m¹ng trong viÖc tæ chøc Nghiªn cøu s©u vÒ chuÈn thøc häc<br /> tri thøc”, bëi v× hµng tr¨m n¨m nay, tri (paradigmatologie) Edgar Morin kh¼ng<br /> thøc cña chóng ta ngµy cµng ph¸t triÓn ®Þnh r»ng ®· ®Õn lóc cÇn cã mét cuéc<br /> theo h−íng chuyªn biÖt hãa, trõu t−îng c¸ch m¹ng vÒ chuÈn thøc, nh»m ph¸t<br /> hãa, t¸ch biÖt khái thùc tÕ lu«n lu«n triÓn t− duy phøc hîp. Víi néi dung ®ã,<br /> biÕn ®éng. c¶i c¸ch t− duy chÝnh lµ cuéc c¸ch m¹ng<br /> 30 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 8, 2008<br /> <br /> tinh thÇn, t©m trÝ, mµ theo Edgar Morin ®Ñp vÒ tinh thÇn nh©n ®¹o toµn hµnh<br /> nã cã tÇm quan träng vµ quy m« “to lín tinh ë thÕ kû XXI.<br /> h¬n rÊt nhiÒu so víi cuéc c¸ch m¹ng<br /> 2. Quan niÖm cña Edgar Morin vÒ triÕt häc gi¸o dôc<br /> Copernic”.<br /> Tr−íc thÒm thÕ kû XXI, Edgar<br /> 4. “Mét c«ng d©n xuÊt s¾c cña Tr¸i ®Êt<br /> Morin cho xuÊt b¶n liªn tiÕp ba cuèn<br /> – Tæ quèc chung” (“Un illustre citoyen de la<br /> s¸ch vÒ gi¸o dôc (®Òu xuÊt b¶n n¨m<br /> Terre – Patrie”) 1999) ®−îc gäi lµ s¸ch “c¶i c¸ch”: La tªte<br /> Trong nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu bien faite – Penser la rÐforme, rÐformer<br /> vÒ Tr¸i ®Êt vµ nh©n lo¹i, Edgar Morin thÓ la pensÐe (Bé ãc ®−îc rÌn luyÖn tèt – T−<br /> hiÖn mét nh·n quan réng lín, bao trïm duy vÒ c¶i c¸ch, c¶i c¸ch t− duy); Relier<br /> kh¾p hµnh tinh. Theo «ng mçi ng−êi les connaissances. Le dÐfi du XXI siÌcle<br /> chóng ta ph¶i häc c¸ch tån t¹i, sinh sèng, (Liªn kÕt tri thøc. Th¸ch ®è cña thÕ kû<br /> chia sÎ, giao l−u vµ hiÖp th«ng víi nhau XXI – ®· dÞch); Les sept savoirs<br /> víi t− c¸ch nh÷ng con ng−êi trªn hµnh nÐcessaires µ l’Ðducation du futur (B¶y<br /> tinh Tr¸i ®Êt. Chóng ta ph¶i th¨ng hoa tri thøc tÊt yÕu cho nÒn gi¸o dôc t−¬ng<br /> c¸c b¶n s¾c v¨n hãa ®Þa ph−¬ng, chø lai – ®· dÞch). Ba cuèn s¸ch trªn ®©y thÓ<br /> kh«ng ®−îc ruång bá nã, ®ång thêi ph¶i hiÖn râ quan niÖm cña Edgar Morin vÒ<br /> sím thøc tØnh vÒ sù tån t¹i cña chóng ta triÕt häc gi¸o dôc, sù suy t− cña «ng vÒ<br /> víi t− c¸ch c«ng d©n cña Tr¸i ®Êt. Kh«ng nh÷ng vÊn ®Ò cèt yÕu cña nÒn gi¸o dôc ë<br /> thÓ ®em ®èi lËp Tæ quèc chung cña mäi thÕ kû XXI.<br /> ng−êi víi c¸c vïng ®Êt tæ kh¸c nhau lµ 1. Mét ®Þnh nghÜa vÒ triÕt häc gi¸o<br /> c¸c gia ®×nh, c¸c khu vùc, c¸c quèc gia. dôc ®¸ng ®−îc quan t©m<br /> Ph¶i g¾n c¸c Tæ quèc ®ã l¹i trong nh÷ng<br /> vßng ®ång t©m vµ hßa nhËp chóng vµo c¸i Ngµy nay trªn toµn thÕ giíi triÕt häc<br /> vò trô cô thÓ lµ Tæ quèc – Tr¸i ®Êt. gi¸o dôc ®· trë thµnh mét m«n häc ®Çy<br /> søc sèng, cã ý nghÜa quan träng vÒ lý luËn<br /> ViÖc qu¸n triÖt t− c¸ch c«ng d©n cña vµ thùc tiÔn. M«n häc nµy ®−îc x¸c lËp<br /> toµn Tr¸i ®Êt kh«ng nh÷ng kh«ng m©u vµo gi÷a thÕ kû XX cïng víi qu¸ tr×nh<br /> thuÉn g× víi b¶n s¾c d©n téc cña mçi thiÕt chÕ hãa x· héi cña nã, tiªu biÓu lµ<br /> ng−êi mµ cßn cho phÐp kh¼ng ®Þnh c¸c viÖc thµnh lËp Héi triÕt häc gi¸o dôc Hoa<br /> b¶n s¾c ®ã trong sù cëi më vµ hµo hiÖp. Kú (PES) t¹i §¹i häc Columbia th¸ng Hai<br /> n¨m 1941, xuÊt b¶n t¹p chÝ Educational<br /> Lµ con ng−êi cña viÔn kiÕn vµ hµnh<br /> Theory cña Héi n¨m 1951, thµnh lËp Héi<br /> ®éng, Edgar Morin tÝch cùc dÊn th©n<br /> triÕt häc gi¸o dôc Anh quèc (PESGB) n¨m<br /> trong nh÷ng cuéc chiÕn v× c«ng b»ng vµ<br /> 1964, xuÊt b¶n tê Journal of Philosophy<br /> d©n chñ. Thêi trÎ «ng ®· cÇm vò khÝ<br /> of Education n¨m 1965…<br /> chèng bän Quèc x·. TiÕp ®ã b»ng c¸c<br /> ph−¬ng ph¸p «n hßa, «ng ®· ®Êu tranh Tõ nöa sau thÕ kû XX m«n triÕt häc<br /> kh«ng khoan nh−îng chèng l¹i mäi diÖn gi¸o dôc ®−îc ®−a vµo gi¶ng d¹y ë hÇu<br /> m¹o cña n¹n tha hãa, dï lµ chñ nghÜa hÕt c¸c tr−êng ®¹i häc ph−¬ng T©y, ®µo<br /> thùc d©n, chñ nghÜa ph©n biÖt chñng t¹o nhiÒu chuyªn gia gi¸o dôc vµ ®Èy<br /> téc, hay n¹n trÊn ¸p bøc h¹i, ruång bá m¹nh viÖc nghiªn cøu phøc hîp, liªn<br /> con ng−êi. ¤ng lµ mét tÊm g−¬ng cao ngµnh vÒ gi¸o dôc (cïng víi t©m lý häc<br /> Edgar Morin vµ triết học… 31<br /> <br /> gi¸o dôc, x· héi häc gi¸o dôc, kinh tÕ häc hiÖn sù suy t− (rÐflexion) vÒ mäi vÊn ®Ò<br /> gi¸o dôc, lÞch sö gi¸o dôc... ) cña kinh nghiÖm thùc tiÔn vµ tri thøc con<br /> Cã rÊt nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau, ng−êi... C¸c nhµ triÕt häc võa ph¶i më<br /> ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ triÕt häc gi¸o ®−êng tiÕn vµo c¸c thµnh qu¶ cña khoa<br /> dôc. Nh−ng kh«ng mét ®Þnh nghÜa nµo häc võa gióp cho c¸c nhµ khoa häc cã thÓ<br /> l¹i cã thÓ kh«ng nãi ®Õn môc tiªu vµ cøu s¸ng t¹o ®−îc ph−¬ng thøc suy t− cÇn<br /> c¸nh (finalitÐ) cña gi¸o dôc, con ng−êi thiÕt” (xem: Liªn kÕt tri thøc, tr.37).<br /> mµ nÒn gi¸o dôc t¹o ra ph¶i nh− thÕ nµo Sù t¸ch rêi vµ ®èi lËp gi÷a triÕt häc<br /> ®Ó ®¸p øng ®−îc nhu cÇu cña cuéc sèng? víi khoa häc tõ thêi Descartes cÇn ph¶i<br /> ChÝnh ë ®©y cÇn cã sù suy t− triÕt häc. ®−îc chÊm døt. TriÕt häc vµ khoa häc cã<br /> Bëi v× “mäi sù suy t− vÒ gi¸o dôc, thÓ hiÖn ra nh− hai bé mÆt kh¸c nhau vµ<br /> ®−îc nu«i d−ìng vµ lµm phong phó bëi bæ sung cho nhau cña cïng mét thø lµ t−<br /> nh÷ng kÕt qu¶ cña khoa häc sÏ trë thµnh duy. Bëi vËy cã thÓ vµ ph¶i ®Þnh nghÜa<br /> mï qu¸ng nÕu thiÕu sù ph©n tÝch s©u s¾c triÕt häc vµ khoa häc theo hai cùc cña t−<br /> nh÷ng cøu c¸nh vµ nh÷ng gi¸ trÞ cña gi¸o duy: suy nghÜ vµ t− biÖn ®èi víi triÕt häc,<br /> dôc”. Sù kh¼ng ®Þnh nµy lµ cña hai nhµ quan s¸t vµ thùc nghiÖm ®èi víi khoa<br /> khoa häc Ph¸p: ¤ng Ðric Plaisance, nhµ häc. CÇn thùc hiÖn sù “giao l−u vßng<br /> x· héi häc, gi¸o s− tr−êng §¹i häc trßn” gi÷a khoa häc víi triÕt häc.<br /> Descartes – Paris V vµ GÐrard Vergnaud, TriÕt häc Khoa häc<br /> nhµ t©m lý häc, Gi¸m ®èc nghiªn cøu t¹i<br /> CNRS trong cuèn Les sciences de<br /> l’Ðducation (C¸c khoa häc gi¸o dôc), Nxb.<br /> DÐcouverte, Paris, 1999. Kh«ng cã ranh giíi “tù nhiªn” gi÷a<br /> triÕt häc vµ khoa häc. Dï hiÖn nay t¸ch<br /> Dùa vµo nh÷ng cø liÖu khoa häc, hai<br /> khái nhau, triÕt häc vµ khoa häc cïng b¾t<br /> t¸c gi¶ ®Þnh nghÜa triÕt häc gi¸o dôc lµ<br /> nguån tõ truyÒn thèng phª ph¸n gièng<br /> “sù suy t− vÒ nh÷ng cøu c¸nh cña gi¸o<br /> nhau. Nh÷ng phÈm chÊt kh«ng thÓ thay<br /> dôc vµ tr−íc hÕt lµ nghiªn cøu nh÷ng<br /> thÕ cña ho¹t ®éng triÕt häc lµ kÕt hîp suy<br /> nguyªn t¾c nÒn t¶ng cña gi¸o dôc… trong<br /> nghÜ vµ t− biÖn. Nh÷ng phÈm chÊt kh«ng<br /> sè nh÷ng nguyªn t¾c ®ã ph¶i kh¼ng ®Þnh<br /> thÓ thay thÕ cña khoa häc lµ ho¹t ®éng<br /> tr−íc hÕt nguyªn t¾c tù do cña chñ thÓ vµ<br /> th¨m dß theo chiÒu s©u ®èi t−îng nghiªn<br /> do ®ã ng−êi thÇy ph¶i t«n träng nguyªn<br /> cøu, cã kiÓm chøng vµ b¸c bá. KÕt hîp<br /> t¾c tù do nµy. NÕu kh«ng cã quan ®iÓm c¬<br /> chÆt chÏ gi÷a triÕt häc vµ khoa häc, gi÷a<br /> b¶n Êy th× mäi ho¹t ®éng gi¸o dôc sÏ chØ<br /> suy nghÜ chñ quan víi tri thøc kh¸ch<br /> cßn lµ con sè kh«ng”.<br /> quan lµ ®Æc ®iÓm næi bËt trong c¸ch suy<br /> 2. §Æc ®iÓm næi bËt trong quan niÖm t− cña Edgar Morin vÒ gi¸o dôc.<br /> cña Edgar Morin vÒ triÕt häc gi¸o dôc Lý do tån t¹i cña mét nÒn gi¸o dôc lµ ë<br /> H×nh nh− trong t¸c phÈm cña m×nh, chç nã ®¸p øng nh− thÕ nµo nh÷ng yªu<br /> Edgar Morin ch−a mét lÇn dïng thuËt cÇu vµ th¸ch thøc cña cuéc sèng.<br /> ng÷ “TriÕt häc gi¸o dôc”. ¤ng gi¶i thÝch:<br /> NÒn gi¸o dôc ë thÕ kû XXI ®øng tr−íc<br /> “Bëi lÏ triÕt häc kh«ng ph¶i lµ mét bé<br /> nh÷ng th¸ch thøc g× cña thêi ®¹i?<br /> m«n theo nghÜa chuyªn m«n hãa vµ ®ãng<br /> kÝn cña thuËt ng÷ nµy, mµ chÝnh lµ thÓ Hai th¸ch thøc lín:<br /> 32 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 8, 2008<br /> <br /> - Th¸ch thøc cã tÝnh toµn cÇu tøc lµ NÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ph¶i d¹y cho<br /> t×nh tr¹ng kh«ng t−¬ng thÝch ngµy cµng con ng−êi biÕt häc c¸ch häc, häc c¸ch lµm,<br /> thªm s©u réng gi÷a mét bªn lµ tri thøc t¸ch häc c¸ch tæ chøc tri thøc nh»m n©ng cao<br /> biÖt thµnh c¸c bé phËn rêi r¹c vµ khu biÖt hiÖu qu¶ hµnh ®éng cña m×nh.<br /> riªng rÏ trong c¸c bé m«n, víi bªn kia lµ c¸c 4. C¶i c¸ch gi¸o dôc vµ c¶i c¸ch t− duy<br /> thùc t¹i ®a chiÒu, tæng thÓ, siªu quèc gia,<br /> toµn hµnh tinh vµ c¸c vÊn ®Ò ngµy cµng NÒn gi¸o dôc cña chóng ta ph¶i ®−îc<br /> thªm dµn réng, ®a ngµnh, xuyªn ngµnh. c¶i c¸ch bëi v× nã x©y dùng trªn sù chia<br /> t¸ch: chia t¸ch c¸c tri thøc, c¸c bé m«n, c¸c<br /> - T×nh tr¹ng kh«ng t−¬ng thÝch cña khoa häc vµ lµ s¶n phÈm cña sù bÊt lùc<br /> ph−¬ng c¸ch gi¶ng d¹y, c¸ch gi¶ng d¹y kh«ng cã kh¶ n¨ng liªn kÕt tri thøc, kh«ng<br /> nµy d¹y ph©n c¸ch chø kh«ng d¹y ta liªn nhËn thøc ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò toµn cÇu vµ<br /> kÕt nh÷ng ®iÒu trªn thùc tÕ ®· “®an dÖt nÒn t¶ng, còng nh− kh«ng cã kh¶ n¨ng ®¸p<br /> cïng nhau”. §iÒu ®ã sÏ ph¸ vì khèi phøc øng nh÷ng th¸ch thøc cña tÝnh phøc hîp.<br /> hîp cña thÕ giíi thµnh tõng m¶ng rêi r¹c.<br /> Mét hÖ thèng gi¸o dôc míi ph¶i ®−îc<br /> ChØ cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nÒn x©y dùng trªn nÒn t¶ng cña sù liªn kÕt. HÖ<br /> t¶ng ®ã cña gi¸o dôc b»ng liªn kÕt tri thèng míi nµy cho phÐp n©ng cao n¨ng lùc<br /> thøc, tæ chøc tri thøc, t¹o ra nh÷ng tri tinh thÇn ®Ó nhËn biÕt vµ suy nghÜ vÒ<br /> thøc x¸c thùc, tri thøc phøc hîp nh÷ng vÊn ®Ò toµn cÇu cña con ng−êi vµ<br /> (connaissance complexe). x· héi trong tÝnh phøc hîp cña chóng.<br /> 3. Môc tiªu vµ cøu c¸nh cña gi¸o dôc C¶i c¸ch gi¸o dôc vµ c¶i c¸ch t− duy<br /> ph¶i thóc ®Èy lÉn nhau.<br /> Suy t− vÒ gi¸o dôc cÇn ph¶i tËp<br /> trung chñ yÕu vµo môc tiªu, vµo cøu<br /> c¸nh cña nã. Cải cách giáo dục<br /> Trong cuèn Bé ãc ®−îc rÌn luyÖn tèt<br /> vµ cuèn Liªn kÕt tri thøc c¸c t¸c gi¶ Cải cách tư duy<br /> quan niÖm vÒ cøu c¸nh cña gi¸o dôc<br /> nh− sau: 1. H×nh thµnh “bé ãc ®−îc rÌn §Ó c¶i c¸ch t− duy ph¶i thay ®æi<br /> luyÖn tèt” (La tªte bien faite), ®µo t¹o chuÈn thøc, lµm h×nh thµnh chuÈn thøc<br /> nh÷ng con ng−êi cã n¨ng lùc s¸ng t¹o, phøc hîp, ph¸t triÓn t− duy phøc hîp.<br /> n¨ng lùc tæ chøc c¸c tri thøc, chø kh«ng NÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i lµ n¬i hiÖn<br /> ph¶i tÝch lòy c¸c hiÓu biÕt theo kiÓu thùc ho¸ t− duy phøc hîp.<br /> chÊt ®Çy vµo kho; 2. Gi¸o dôc vÒ hoµn<br /> c¶nh con ng−êi, lµm cho mçi ng−êi cã ý §ã chÝnh lµ ®iÒu kiÖn ®Ó lµm n¶y<br /> thøc s©u s¾c thÕ nµo lµ mét con ng−êi; sinh mét nÒn gi¸o dôc phôc vô ®−îc c¸c<br /> 3. Häc c¸ch sèng, chuÈn bÞ cho thÕ hÖ vÊn ®Ò cña thÕ kØ XXI.<br /> trÎ biÕt ®èi mÆt víi nh÷ng khã kh¨n, Chóng ta kh«ng thÓ x©y dùng nÒn<br /> bÊt tr¾c vµ nh÷ng vÊn ®Ò cña tån t¹i con gi¸o dôc ë thÕ kû XXI nµy b»ng ph−¬ng<br /> ng−êi; 4. Thùc tËp t− c¸ch c«ng d©n, thøc t− duy cæ ®iÓn cña thÕ kû XIX. Để<br /> h×nh thµnh vµ ph¸t huy ë mçi ng−êi t− kh¾c phôc sù tôt hËu ngµy cµng t¨ng,<br /> c¸ch c«ng d©n cña ®Êt n−íc vµ cña Tr¸i nhất thiết phải cải c¸ch gi¸o dục, thay<br /> ®Êt. đổi triệt để tư duy vµ triết học gi¸o dục.<br />