Giáo trình Âm nhạc: Phần 1 - (Tập 1)

Chia sẻ: Công Nữ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:59

Thêm vào BST

Báo xấu

69
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nhạc lý cơ bản là những kiến thức mà mỗi người học âm nhạc cần phải tìm hiểu và học tập. Nó có vai trò quan trong, liên quan tới các chuyên ngành như sáng tác, lí luận, chỉ huy, biểu diễn và sư phạm âm nhạc. Để hiểu thêm mời các bạn cùng tham khảo Giáo trình Âm nhạc: Phần 1 - (Tập 1) sau đây.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Âm nhạc: Phần 1 - (Tập 1)

Lª Anh TuÊn (Chñ biªn) trÇn v¨n minh – lª ®øc sang Gi¸o tr×nh ¢m nh¹c TËp mét lÝ thuyÕt ©m nh¹c Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc
Môc lôc Trang Ch−¬ng I ©m thanh vμ c¸ch ghi chÐp nh¹c..........8 §1. Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c ..................................................................................................................8 1.1. Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c ................................................................................ 8 1.2. C¬ së vËt lÝ cña ©m thanh ........................................................................... 8 1.3. C¸c thuéc tÝnh c¬ b¶n cña ©m thanh .......................................................... 9 §2. hÖ thèng ©m thanh, tªn gäi, kÝ hiÖu....................................................................................10 2.1. HÖ thèng ©m thanh trong ©m nh¹c ........................................................... 10 2.2. Tªn gäi c¸c bËc c¬ b¶n............................................................................. 10 2.3. KÝ hiÖu c¸c bËc c¬ b¶n.............................................................................. 10 §3. khu«ng nh¹c, kho¸ nh¹c, nèt nh¹c...................................................................................11 3.1. Khu«ng nh¹c vµ c¸c dßng kÎ phô ............................................................ 11 3.2. Kho¸ nh¹c ................................................................................................ 11 3.3. Nèt nh¹c ................................................................................................... 13 3.4. Cao ®é cña ©m thanh ............................................................................... 14 3.5. Tr−êng ®é cña ©m thanh .......................................................................... 15 §4. C¸c qu∙ng t¸m, hÖ thèng b×nh qu©n..................................................................................16 4.1. C¸c qu·ng t¸m ......................................................................................... 16 4.2. HÖ thèng b×nh qu©n .................................................................................. 17 §5. dÊu ho¸, trïng ©m ....................................................................................................................17 5.1. C¸c bËc chuyÓn ho¸ ................................................................................. 17 5.2. DÊu ho¸ .................................................................................................... 17 5.3. Ho¸ biÓu vµ dÊu ho¸ bÊt th−êng............................................................... 18 5.4. Trïng ©m .................................................................................................. 21 §6. DÊu lÆng, dÊu t¨ng tr−êng ®é ............................................................................................22 6.1. DÊu lÆng ................................................................................................... 22 6.2. DÊu t¨ng tr−êng ®é ................................................................................... 23 §7. Mét sè dÊu viÕt t¾t ..................................................................................................................26 7.1. DÊu nh¾c l¹i.............................................................................................. 26 7.2. DÊu Segno vµ dÊu Coda .......................................................................... 28 7.3. DÊu chuyÓn qu·ng t¸m ............................................................................ 29 7.4. C¸ch ghi nh¹c hai bÌ ................................................................................ 30 Ch−¬ng II TiÕt tÊu, nhÞp.....................................35 §1. tiÕt tÊu, tr−êng ®é c¬ b¶n vµ tr−êng ®é tù do ..........................................................35 1.1. TiÕt tÊu...................................................................................................... 35 1.2. Tr−êng ®é c¬ b¶n vµ tr−êng ®é tù do........................................................ 36 §2. träng ©m, tiÕt nhÞp, lo¹i nhÞp, v¹ch nhÞp, nhÞp lÊy ®µ..................................................38 2.1. Träng ©m vµ tiÕt nhÞp ................................................................................ 38 2.2. Lo¹i nhÞp vµ v¹ch nhÞp .............................................................................. 38 2
2.3. NhÞp lÊy ®µ................................................................................................ 46 §3. nhÞp ®¬n, nhÞp phøc, nhÞp biÕn ®æi .......................................................................................49 3.1. NhÞp ®¬n vµ c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é................................................... 49 3.2. NhÞp phøc vµ c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é ................................................. 49 3.3. NhÞp hçn hîp vµ c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é............................................ 50 3.4. NhÞp biÕn ®æi............................................................................................. 50 §4. ®¶o ph¸ch, nghÞch ph¸ch.......................................................................................................51 4.1. §¶o ph¸ch ................................................................................................ 51 4.2. NghÞch ph¸ch............................................................................................ 52 §5. nhÞp ®é, c¸ch ®¸nh nhÞp ..........................................................................................................53 5.1. NhÞp ®é ..................................................................................................... 53 5.2. S¬ ®å vµ c¸ch ®¸nh nhÞp .......................................................................... 55 Ch−¬ng III Qu·ng ............................................... 60 §1. Kh¸i niÖm, c¸ch ®äc tªn, ®é lín cña qu∙ng....................................................................60 1.1. Kh¸i niÖm vÒ qu·ng .................................................................................. 60 1.2. C¸ch ®äc tªn qu·ng ................................................................................. 60 1.3. §é lín cña qu·ng ..................................................................................... 61 §2. qu∙ng diatonic, qu∙ng cromatic .......................................................................................61 2.1. Qu·ng Diatonic ......................................................................................... 61 2.2. Qu·ng Cromatic........................................................................................ 62 3. qu∙ng trïng, qu∙ng ®¬n, qu∙ng kÐp..................................................................................63 3.1. Qu·ng trïng.............................................................................................. 63 3.2. Qu·ng ®¬n vµ qu·ng kÐp ......................................................................... 63 §4. ®¶o qu∙ng....................................................................................................................................64 4.1. Kh¸i niÖm vÒ ®¶o qu·ng ........................................................................... 64 4.2. Nh÷ng c¸ch ®¶o qu·ng ............................................................................ 64 §5. qu∙ng thuËn, qu∙ng nghÞch .................................................................................................66 5.1. Qu·ng thuËn ............................................................................................. 66 5.2. Qu·ng nghÞch ........................................................................................... 66 5.3. øng dông cña qu·ng thuËn, qu·ng nghÞch............................................... 66 Ch−¬ng IV §iÖu thøc vμ giäng........................73 §1. ®iÖu thøc, ©m æn ®Þnh vµ ©m kh«ng æn ®Þnh ....................................................................73 1.1. Kh¸i niÖm vÒ ®iÖu thøc ............................................................................. 73 1.2. ¢m æn ®Þnh vµ ©m kh«ng æn ®Þnh ............................................................. 73 §2. ®iÖu thøc tr−ëng, gam tr−ëng tù nhiªn .........................................................................74 2.1. §iÖu thøc tr−ëng ....................................................................................... 74 2.2. Gam tr−ëng tù nhiªn ................................................................................. 75 §3. ®iÖu thøc thø, gam thø tù nhiªn .........................................................................................76 3.1. §iÖu thøc thø ............................................................................................ 76 3.2. Gam thø tù nhiªn ...................................................................................... 76 §4. giäng..............................................................................................................................................78 4.1. Kh¸i niÖm vÒ giäng ................................................................................... 78 4.2. C¸c giäng tr−ëng cã dÊu th¨ng................................................................. 78 3
4.3. C¸c giäng tr−ëng cã dÊu gi¸ng................................................................. 79 4.4. C¸c giäng thø cã dÊu th¨ng...................................................................... 80 4.5. C¸c giäng thø cã dÊu gi¸ng ...................................................................... 81 §5. §iÖu tr−ëng hoµ thanh, ®iÖu tr−ëng giai ®iÖu..............................................................83 5.1. §iÖu tr−ëng hoµ thanh .............................................................................. 83 5.2. §iÖu tr−ëng giai ®iÖu................................................................................. 83 §6. §iÖu thø hoµ thanh, ®iÖu thø giai ®iÖu..............................................................................84 6.1. §iÖu thø hoµ thanh ................................................................................... 84 6.2. §iÖu thø giai ®iÖu ...................................................................................... 85 §7. §iÖu thøc n¨m ©m.......................................................................................................................85 7.1. Kh¸i niÖm vÒ ®iÖu thøc n¨m ©m ............................................................... 85 7.2. Mét sè ®iÖu thøc n¨m ©m ......................................................................... 86 Ch−¬ng V X¸c ®Þnh giäng, dÞch giäng..............91 §1. c¸ch x¸c ®Þnh giäng.................................................................................................................91 1.1. C¸ch x¸c ®Þnh giäng ................................................................................. 91 1.2. X¸c ®Þnh giäng tr−ëng dùa vµo ho¸ biÓu .................................................. 91 1.3. X¸c ®Þnh giäng dùa vµo ho¸ biÓu vµ ©m kÕt thóc ..................................... 92 §2. Quan hÖ hä hµng gi÷a c¸c giäng ........................................................................................93 2.1. Giäng song song ...................................................................................... 94 2.2. Giäng cïng tªn ......................................................................................... 94 §3. ChuyÓn giäng, dÞch giäng ......................................................................................................95 3.1. ChuyÓn giäng vµ chuyÓn t¹m ................................................................... 95 3.2. DÞch giäng................................................................................................. 97 Ch−¬ng VI Hîp ©m.......................................... 105 §1. kh¸i niÖm, hîp ©m ba vµ c¸c thÓ ®¶o ................................................................................105 1.1. Kh¸i niÖm vÒ hîp ©m .............................................................................. 105 1.2. C¸c lo¹i hîp ©m ba................................................................................. 105 1.3. C¸c thÓ ®¶o cña hîp ©m ba.................................................................... 107 §2. C¸c hîp ©m ba chÝnh cña giäng tr−ëng vµ giäng thø..............................................108 2.1. C¸c hîp ©m ba chÝnh cña giäng tr−ëng .................................................. 108 2.2. C¸c hîp ©m ba chÝnh cña giäng thø ....................................................... 109 2.3. Sù liªn kÕt c¸c hîp ©m ba chÝnh............................................................. 109 §3. C¸c hîp ©m ba phô cña giäng tr−ëng vµ giäng thø..................................................110 3.1. C¸c hîp ©m ba phô cña giäng tr−ëng..................................................... 110 3.2. C¸c hîp ©m ba phô cña giäng thø.......................................................... 110 §4. hîp ©m b¶y ¸t vµ c¸c thÓ ®¶o.............................................................................................111 4.1. Hîp ©m b¶y ............................................................................................ 111 4.2. Hîp ©m b¶y ¸t ........................................................................................ 111 4.3. C¸c thÓ ®¶o cña hîp ©m b¶y ¸t.............................................................. 111 §5. hîp ©m b¶y thø vµ mét sè hîp ©m kh¸c ..........................................................................112 5.1. Hîp ©m b¶y thø ...................................................................................... 112 5.2. Mét sè hîp ©m kh¸c ............................................................................... 113 §6. ph©n lo¹i hîp ©m, kÝ hiÖu n©ng cao hoÆc h¹ thÊp c¸c bËc cña hîp ©m ..............114 4
6.1. Ph©n lo¹i hîp ©m.................................................................................... 114 6.2. KÝ hiÖu n©ng cao hoÆc h¹ thÊp c¸c bËc cña hîp ©m .............................. 114 6.3. C¸c ©m ngoµi hîp ©m............................................................................. 114 §7. c¸c lo¹i KÕt, ®Æt hîp ©m cho ca khóc.............................................................................116 7.1. C¸c lo¹i kÕt ............................................................................................. 116 7.2. §Æt hîp ©m cho ca khóc ......................................................................... 116 Ch−¬ng VII Giai ®iÖu vμ s¾c th¸i ©m nh¹c .. 125 §1. Giai ®iÖu vµ s¾c th¸i................................................................................................................125 1.1. Giai ®iÖu ................................................................................................. 125 1.2. S¾c th¸i................................................................................................... 126 §2. kÝ hiÖu diÔn t¶ c−êng ®é .......................................................................................................127 2.1. C−êng ®é cè ®Þnh ................................................................................... 127 2.2. C−êng ®é thay ®æi .................................................................................. 127 §3. ©m t« ®iÓm ..................................................................................................................................128 3.1. Kh¸i niÖm vÒ ©m t« ®iÓm ........................................................................ 128 3.2. ¢m dùa (cßn gäi lµ ©m luyÕn l¸y) ........................................................... 129 3.3. ¢m vç ..................................................................................................... 129 3.4. L¸y chïm ................................................................................................ 130 3.5. LÊy rÒn.................................................................................................... 130 §4. kÝ hiÖu mét sè thñ ph¸p biÓu diÔn......................................................................................131 4.1. DÊu nhÊn ................................................................................................ 131 4.2. DÊu Legato ............................................................................................. 131 4.3. DÊu Staccato .......................................................................................... 132 4.4. DÊu Portamento...................................................................................... 132 4.5. DÊu Arpegiato......................................................................................... 132 tμi liÖu tham kh¶o......................................................136 5
Më ®Çu Nh¹c lÝ c¬ b¶n lμ nh÷ng kiÕn thøc mμ mçi ng−êi häc ©m nh¹c cÇn ph¶i t×m hiÓu vμ häc tËp. Nã cã vai trß quan träng, liªn quan tíi c¸c chuyªn ngμnh nh− s¸ng t¸c, lÝ luËn, chØ huy, biÓu diÔn vμ s− ph¹m ©m nh¹c. Ph−¬ng tiÖn diÔn t¶ ©m nh¹c bao gåm c¸c nh©n tè ©m nh¹c, nghÖ thuËt nμy chØ cã søc diÔn c¶m khi c¸c nh©n tè ®ã ®−îc g¾n kÕt víi nhau. Nh¹c lÝ c¬ b¶n cã nhiÖm vô nghiªn cøu c¸c nh©n tè ®ã cïng víi mèi t−¬ng quan gi÷a chóng. NghÖ thuËt ©m nh¹c dùa trªn c¬ së cña thÝnh gi¸c vμ c¶m gi¸c nªn cã nhiÒu vÊn ®Ò trõu t−îng. V× vËy, nh¹c lÝ c¬ b¶n kh«ng ph¶i lμ nh÷ng kiÕn thøc dÔ häc, cã thÓ dÔ dμng hiÓu mét c¸ch nhanh chãng, s©u s¾c vμ r¹ch rßi. H¬n n÷a, ®©y lμ hÖ thèng kiÕn thøc ©m nh¹c ch©u ¢u, cã nh÷ng kÝ hiÖu, kh¸i niÖm, quan ®iÓm ®· ra ®êi vμ tån t¹i hμng tr¨m n¨m nay, trong ®ã nhiÒu vÊn ®Ò ®−îc mÆc nhiªn chÊp nhËn. Nh¹c lÝ c¬ b¶n lμ gi¸o tr×nh dμnh cho sinh viªn §¹i häc S− ph¹m MÇm non. Gi¸o tr×nh cã 3 ®¬n vÞ häc tr×nh (45 tiÕt), gåm c¸c néi dung : Ch−¬ng I : ¢m thanh vμ c¸ch ghi chÐp nh¹c Ch−¬ng II : TiÕt tÊu, nhÞp Ch−¬ng III : Qu·ng Ch−¬ng IV : §iÖu thøc vμ giäng Ch−¬ng V : X¸c ®Þnh giäng, dÞch giäng Ch−¬ng VI : Hîp ©m Ch−¬ng VII : Giai ®iÖu vμ s¾c th¸i ©m nh¹c Mçi ch−¬ng ®Òu cã môc tiªu, giíi thiÖu tªn, ®Æc ®iÓm, vai trß cña c¸c kiÕn thøc nh¹c lÝ. Cuèi tõng ch−¬ng cã c¸c c©u hái vμ bμi tËp. Ngoμi ra, s¸ch cßn cã phÇn Phô lôc vμ ThuËt ng÷ ©m nh¹c. §Ó häc gi¸o tr×nh Nh¹c lÝ c¬ b¶n ®¹t kÕt qu¶ tèt, gi¶ng viªn cÇn tæ chøc cho sinh viªn häc theo mét sè nguyªn t¾c sau ®©y : − Häc lÝ thuyÕt g¾n víi thùc hμnh : Sinh viªn nghiªn cøu tr−íc néi dung s¾p häc, gi¶ng viªn dïng piano hoÆc ®μn phÝm ®iÖn tö ®Ó minh häa c¸c vÝ dô råi trao ®æi, cñng cè nh÷ng néi dung ®ã. Sinh viªn cÇn thùc hiÖn ®Çy ®ñ nh÷ng c©u hái vμ bμi tËp trong tõng ch−¬ng. − Ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña ng−êi häc : Sinh viªn chñ ®éng t×m hiÓu ®Ó thu nhËn kiÕn thøc, tÝch cùc vμ s¸ng t¹o trong qu¸ tr×nh häc tËp. 6
− Häc theo h−íng tÝch hîp c¸c néi dung : §Ó hiÓu s©u vÒ kiÕn thøc nh¹c lÝ, sinh viªn cÇn t×m hiÓu ®ång thêi kiÕn thøc cña c¸c m«n kh¸c nh− x−íng ©m, thanh nh¹c, nh¹c cô... Gi¶ng viªn còng cÇn bæ sung thªm nh÷ng vÝ dô hoÆc bμi tËp rót ra tõ c¸c t¸c phÈm ©m nh¹c kh¸c, ngoμi nh÷ng vÝ dô ghi trong s¸ch. − Tæ chøc häc tËp theo nhãm : Sinh viªn lμm viÖc theo nhãm ®Ó trao ®æi vÒ c¸c néi dung bμi häc vμ thùc hiÖn c©u hái vμ bμi tËp cña tõng ch−¬ng. Gi¶ng viªn t¹o ®iÒu kiÖn cho sinh viªn ®−îc th¶o luËn vÒ c¸c kiÕn thøc nh¹c lÝ, tr¸nh c¸ch häc thô ®éng. S¸ch ®−îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu ch¾c ch¾n sÏ cßn nh÷ng h¹n chÕ. Chóng t«i mong nhËn ®−îc nhiÒu ý kiÕn ®ãng gãp cña ng−êi häc, c¸c ®éc gi¶ vμ c¸c b¹n ®ång nghiÖp ®Ó s¸ch ®−îc hoμn thiÖn h¬n trong lÇn t¸i b¶n. C¸c t¸c gi¶ 7
Ch−¬ng I ©m thanh vμ c¸ch ghi chÐp nh¹c Môc tiªu Cung cÊp cho ng−êi häc nh÷ng kiÕn thøc : Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c. HÖ thèng ©m thanh, tªn gäi, kÝ hiÖu. Khu«ng nh¹c, kho¸ nh¹c, nèt nh¹c. C¸c qu·ng t¸m, hÖ thèng b×nh qu©n. DÊu ho¸, trïng ©m. DÊu lÆng, dÊu t¨ng tr−êng ®é. Mét sè dÊu viÕt t¾t. §1. Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c 1.1. Kh¸i niÖm vÒ ©m nh¹c ¢m nh¹c lμ nghÖ thuËt dïng ©m thanh vμ nhÞp ®iÖu ®Ó diÔn t¶ t− t−ëng vμ t×nh c¶m cña con ng−êi. NghÖ thuËt ©m nh¹c g¾n bã mËt thiÕt víi ®êi sèng x· héi. Loμi ng−êi sö dông nã nh− mét ph−¬ng tiÖn ®Ó lμm cho ®êi sèng tinh thÇn thªm phong phó, gãp phÇn c¶i thiÖn vμ n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng. ¢m nh¹c ph¶n ¸nh t− t−ëng, trÝ tuÖ cña con ng−êi vμ cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn c¶m xóc cña bao ng−êi kh¸c. Nã lμm rung ®éng nh÷ng t×nh c¶m l¾ng ®äng trong t©m hån, ch¾p c¸nh cho søc t−ëng t−îng bay bæng. NghÖ thuËt ©m nh¹c rÊt phæ biÕn, nã gióp mäi ng−êi nhËn thøc vμ yªu cuéc sèng h¬n, ®em l¹i cho con ng−êi nh÷ng c¶m xóc vÒ thÈm mÜ. Cã thÓ nãi, ©m nh¹c lμ mét ph−¬ng tiÖn hiÖu qu¶ ®Ó gi¸o dôc con ng−êi ph¸t triÓn toμn diÖn. 1.2. C¬ së vËt lÝ cña ©m thanh ¢m nh¹c h×nh thμnh trªn c¬ së ©m thanh, ®ã lμ nh÷ng ©m thanh ®· ®−îc chän läc víi nh÷ng thuéc tÝnh riªng, ®¸p øng ®−îc yªu cÇu vÒ sù diÔn t¶ vμ sù hoμ hîp cña ©m nh¹c. 8
¢m thanh ®−îc t¹o ra bëi sù dao ®éng cña mét vËt thÓ ®μn håi nμo ®ã. Khi vËt thÓ ®μn håi dao ®éng ®· t¹o ra nh÷ng sãng ©m. Nh÷ng sãng ©m nμy lan truyÒn trong kh«ng gian ®Õn tai ng−êi lμm cho mμng nhÜ còng dao ®éng cïng víi tÇn sè cña sãng ®ã. Tõ mμng nhÜ nh÷ng sãng ©m nμy truyÒn qua hÖ thÇn kinh cña bé n·o t¹o nªn c¶m nhËn vÒ ©m thanh. Con ng−êi nghe ®−îc sè l−îng lín c¸c ©m thanh kh¸c nhau, nh−ng kh«ng ph¶i mäi ©m thanh ®Òu ®−îc dïng trong ©m nh¹c. CÇn ph©n biÖt nh÷ng ©m thanh cã tÝnh nh¹c vμ nh÷ng tiÕng ®éng. Nh÷ng ©m thanh mμ con ng−êi c¶m thô ®−îc cã tÇn sè ®−îc x¸c ®Þnh nh− : tiÕng h¸t, tiÕng ®μn, tiÕng s¸o... Nh÷ng ©m thanh nμy gäi lμ nh÷ng ©m cã cao ®é râ rμng, cßn gäi lμ nh÷ng ©m thanh cã tÝnh nh¹c (©m nh¹c). Nh÷ng ©m víi tÇn sè kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh nh− tiÕng nãi chuyÖn, tiÕng ån, tiÕng ®éng c¬, tiÕng ®Ëp gâ, tiÕng sÊm chíp, giã thæi... lμ nh÷ng ©m kh«ng cã ®é cao râ rμng, gäi lμ tiÕng ®éng hoÆc t¹p ©m. 1.3. C¸c thuéc tÝnh c¬ b¶n cña ©m thanh Nh÷ng ©m thanh cã tÝnh nh¹c ®−îc x¸c ®Þnh bëi bèn thuéc tÝnh lμ : cao ®é, tr−êng ®é, c−êng ®é vμ ©m s¾c. − Cao ®é : Lμ ®é vang cao hoÆc thÊp cña ©m thanh, phô thuéc vμo tÇn sè dao ®éng cña vËt thÓ rung. TÇn sè dao ®éng cμng nhiÒu th× ©m thanh cμng cao vμ ng−îc l¹i. VÝ dô ©m thÊp cña ®μn piano cã tÇn sè kho¶ng 27,5 Hz (Hz lμ ch÷ viÕt t¾t cña Hertz, ®¬n vÞ ®o tÇn sè dao ®éng), ©m cao nhÊt cña ®μn piano cã tÇn sè lμ 4187 Hz. Tai ng−êi cã thÓ nghe ®−îc nh÷ng ©m thanh cã tÇn sè dao ®éng tõ 25 ®Õn 4400 Hz. − Tr−êng ®é : Lμ ®é ng©n dμi hoÆc ng¾n cña ©m thanh, phô thuéc vμo thêi gian còng nh− quy m« cña dao ®éng lóc ©m thanh b¾t ®Çu vang lªn. Ch¼ng h¹n, lóc b¾t ®Çu tÇm c÷ dao ®éng cña ©m thanh cμng réng th× thêi gian t¾t dÇn cña nã cμng dμi. MÆc dï ®é dμi ng¾n kh«ng lμm thay ®æi tÝnh chÊt vËt lÝ cña ©m thanh nh−ng nã ®ãng mét vai trß hÕt søc quan träng trong ©m nh¹c. − C−êng ®é : Lμ ®é vang to hoÆc nhá cña ©m thanh, phô thuéc vμo tÇm c÷ dao ®éng cña nguån ph¸t ©m. Biªn ®é dao ®éng cμng lín th× ©m thanh cμng to vμ ng−îc l¹i. §¬n vÞ ®Ó ®o c−êng ®é ©m thanh lμ Deciben (viÕt t¾t lμ Db). Tuy nhiªn, trong ©m nh¹c, c−êng ®é ©m thanh thay ®æi rÊt nhanh, liªn tôc, thËm chÝ trong tõng nhÞp còng cã ©m m¹nh, ©m nhÑ nªn ng−êi ta kh«ng dïng ®¬n vÞ Db ®Ó diÔn t¶ c−êng ®é mμ dïng c¸c kÝ hiÖu nh− p, mp, mf, f... − ¢m s¾c : Lμ mμu s¾c ©m thanh cña giäng h¸t mçi ng−êi, cña c¸c nh¹c cô. Sù kh¸c nhau vÒ mμu s¾c cña ©m thanh ®−îc t¹o ra bëi chÊt liÖu cña nguån ph¸t ©m, vËt thÓ rung vμ bé céng h−ëng... 9
§2. hÖ thèng ©m thanh, tªn gäi, kÝ hiÖu 2.1. HÖ thèng ©m thanh trong ©m nh¹c HÖ thèng ©m thanh ®Çy ®ñ trong ©m nh¹c gåm 88 ©m kh¸c nhau, tõ ©m thÊp nhÊt lμ ©m La ë qu·ng t¸m cùc trÇm (tÇn sè dao ®éng kho¶ng 27,5 Hz) ®Õn ©m cao nhÊt lμ ©m §« ë qu·ng t¸m thø n¨m (tÇn sè dao ®éng kho¶ng 4187 Hz). 2.2. Tªn gäi c¸c bËc c¬ b¶n Tªn gäi c¸c bËc c¬ b¶n cña thang ©m trong ©m nh¹c gåm cã : §«, Rª, Mi, Fa, Sol, La, Si. C¸c bËc c¬ b¶n nμy øng víi c¸c phÝm tr¾ng trªn ®μn piano, chóng ®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn theo chu k× kh«ng thay ®æi. C¸c bËc c¬ b¶n cßn ®−îc gäi lμ ©m (khi chóng vang thμnh ©m thanh) hoÆc lμ nèt nh¹c (khi chóng n»m trªn b¶n nh¹c). §Ó ph©n biÖt c¸c bËc cã tªn gièng nhau nh−ng cao ®é kh¸c nhau, ng−êi ta gäi chóng b»ng kÝ hiÖu nh− §«1, Rª1, Mi1, §«2, Rª2, Mi2... 2.3. KÝ hiÖu c¸c bËc c¬ b¶n Trong ©m nh¹c, c¸c bËc c¬ b¶n §«, Rª, Mi, Fa, Sol, La, Si cßn ®−îc ghi b»ng c¸c ch÷ La tinh. ¢m La ë qu·ng t¸m thø nhÊt cã tÇn sè dao ®éng lμ 440 Hz/gi©y ®−îc coi lμ ©m mÉu trong hÖ thèng c¸c ©m c¬ b¶n. ¢m La ®−îc ghi b»ng ch÷ A (ch÷ ®Çu tiªn trong b¶ng ch÷ c¸i), c¸c bËc c¬ b¶n ®−îc kÝ hiÖu nh− sau : La Si §« Rª Mi Fa Sol A B C D E F G Mét sè n−íc nh− §øc, Nga... l¹i kÝ hiÖu ©m Si lμ ch÷ H cßn ©m Si gi¸ng lμ ch÷ B. 10
§3. khu«ng nh¹c, kho¸ nh¹c, nèt nh¹c 3.1. Khu«ng nh¹c vµ c¸c dßng kÎ phô − Khu«ng nh¹c : Khu«ng nh¹c gåm n¨m dßng kÎ song song c¸ch ®Òu nhau, tªn cña chóng lμ 1, 2, 3, 4, 5 tÝnh tõ d−íi lªn. Kho¶ng gi÷a hai dßng kÎ gÇn nhau gäi lμ khe, tªn cña c¸c khe lμ 1, 2, 3, 4 tÝnh tõ d−íi lªn. − Dßng kÎ phô : §Ó ghi c¸c ©m thanh cao h¬n hoÆc thÊp h¬n nh÷ng ©m n»m trªn khu«ng nh¹c. 3.2. Kho¸ nh¹c Kho¸ nh¹c lμ kÝ hiÖu ®Æt ë ®Çu khu«ng nh¹c, ®Ó x¸c ®Þnh tªn nh÷ng nèt nh¹c trªn khu«ng. Cã ba lo¹i kho¸ th−êng dïng lμ kho¸ Sol, kho¸ Fa vμ kho¸ §«. − Kho¸ Sol : Kho¸ Sol cã kÝ hiÖu : Kho¸ Sol ®−îc b¾t ®Çu tõ dßng thø hai cña khu«ng nh¹c. X¸c ®Þnh nèt nh¹c trªn dßng kÎ thø hai lμ nèt Sol. Sol C¸c nèt c¬ b¶n ë khu«ng nh¹c dïng kho¸ Sol. Trong ©m nh¹c, kho¸ Sol ®−îc dïng th«ng dông nhÊt. C¸c bμi h¸t th−êng viÕt trªn khu«ng nh¹c dïng kho¸ Sol v× giäng h¸t con ng−êi phï hîp víi cao ®é ë khu 11
vùc nμy. Ngoμi ra, kho¸ Sol cßn dïng cho mét sè nh¹c cô nh− : flûte, oboe, clarinette, trumpet, violon, guitar... − Kho¸ Fa : Kho¸ Fa cã kÝ hiÖu : Kho¸ Fa ®−îc b¾t ®Çu tõ dßng kÎ thø t− cña khu«ng nh¹c. X¸c ®Þnh nèt n»m trªn dßng kÎ thø t− lμ nèt Fa (qu·ng t¸m nhá). Fa C¸c nèt c¬ b¶n ë khu«ng nh¹c dïng kho¸ Fa (qu·ng t¸m nhá). Kho¸ Fa dïng ®Ó ghi nèt nh¹c cã ©m thanh trÇm, mét sè nh¹c cô dïng kho¸ Fa nh− : fagotte, trombone, tuba, violoncell, contrebass... Th«ng th−êng, viÕt nh¹c cho piano ph¶i dïng hai khu«ng nh¹c víi hai kho¸ Sol vμ Fa. Hai khu«ng nh¹c ®−îc liªn kÕt víi nhau b»ng mét dÊu ngoÆc ë ®Çu khu«ng, gäi lμ dÊu ¸c-c«-l¸t. Tr−êng hîp kh¸c, cã thÓ c¶ hai khu«ng cïng dïng kho¸ Sol hoÆc kho¸ Fa. ViÕt cho hîp x−íng bèn 4 bÌ, ph¶i dïng bèn khu«ng nh¹c viÕt b»ng hai lo¹i kho¸ Sol vμ Fa. Bèn khu«ng nh¹c ®−îc liªn kÕt víi nhau b»ng mét dÊu mãc ë ®Çu khu«ng. 12
− Kho¸ §« : Kho¸ §« cã 2 − 3 lo¹i kh¸c nhau, trong ®ã hay dïng lμ kho¸ §« Alto : Kho¸ §« Alto x¸c ®Þnh nèt n»m trªn dßng kÎ thø ba lμ nèt §«1. C¸c nèt c¬ b¶n trªn khu«ng nh¹c dïng kho¸ §« Alto (qu·ng t¸m thø nhÊt). Kho¸ §« dïng cho ®μn violon alto (viola). Ngoμi ba lo¹i kho¸ trªn, cßn mét sè lo¹i kho¸ Ýt dïng h¬n nh− kho¸ §« Tenor ë dßng thø t−, kho¸ §« Soprano ë dßng thø nhÊt, kho¸ §« Mezzo Soprano ë dßng thø hai vμ kho¸ §« Bariton ë dßng thø n¨m. T−¬ng quan cao ®é gi÷a 3 lo¹i kho¸ th−êng dïng : Dïng nèt §«1 ®Ó so s¸nh t−¬ng quan gi÷a ba lo¹i kho¸. Nèt §«1 viÕt trªn kho¸ Sol lμ : Nèt §«1 viÕt trªn kho¸ Fa lμ : Nèt §«1 viÕt trªn kho¸ §« Alto lμ : 3.3. Nèt nh¹c Nèt nh¹c lμ kÝ hiÖu dïng ®Ó diÔn t¶ cao ®é vμ tr−êng ®é cña ©m thanh. Nèt nh¹c cã thÓ n»m ë khu«ng nh¹c hoÆc cã thÓ n»m trªn hay d−íi dßng kÎ phô. Nèt nh¹c gåm phÇn th©n nèt, ®u«i nèt vμ mãc. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i lo¹i nèt nμo còng cã ®ñ nh÷ng phÇn ®ã. − Th©n nèt nh¹c : h×nh bÇu dôc (®Ó tr¾ng hoÆc t« ®en), phÇn nμy ®Ó x¸c ®Þnh cao ®é cña ©m thanh. 13
− §u«i nèt nh¹c : lμ mét v¹ch th¼ng tiÕp xóc bªn ph¶i th©n nèt nh¹c (tr−êng hîp ®u«i quay lªn) hoÆc tiÕp xóc bªn tr¸i th©n nèt nh¹c (tr−êng hîp ®u«i quay xuèng). B¶n nh¹c cã mét bÌ, nh÷ng nèt nh¹c n»m tõ khe 2 trë xuèng, ®u«i nèt nh¹c quay lªn. Nh÷ng nèt nh¹c n»m tõ khe 3 trë lªn, ®u«i nèt nh¹c quay xuèng. Nèt nh¹c n»m ë dßng 3 ®u«i cã thÓ quay lªn hoÆc xuèng. − Mãc : Nèt nh¹c cã tõ mét ®Õn bèn nÐt mãc. Dï ®u«i nèt quay lªn hay quay xuèng, c¸c nÐt mãc bao giê còng ë bªn ph¶i ®u«i nèt nh¹c. Nèt trßn lμ tr−êng hîp ®Æc biÖt (chØ cã th©n nèt, kh«ng cã ®u«i nèt nh¹c). 3.4. Cao ®é cña ©m thanh Cao ®é (cßn gäi lμ ®é cao) lμ ®é vang lªn cao hoÆc thÊp cña ©m thanh, mét thuéc tÝnh c¬ b¶n cña ©m nh¹c. Mèi t−¬ng quan vÒ cao ®é cña c¸c ©m thanh lμ mét trong nh÷ng nh©n tè quan träng nhÊt ®Ó h×nh thμnh giai ®iÖu cña b¶n nh¹c. Cao ®é cña ©m thanh thÓ hiÖn b»ng vÞ trÝ nèt nh¹c trªn khu«ng víi lo¹i kho¸ cô thÓ. Cung vμ nöa cung lμ ®¬n vÞ ®Ó so s¸nh sù t−¬ng quan vÒ cao ®é gi÷a c¸c ©m. − Cung : Lμ kho¶ng c¸ch réng nhÊt vÒ cao ®é gi÷a hai bËc c¬ b¶n liÒn kÒ (cßn gäi lμ nguyªn cung hoÆc toμn cung). KÝ hiÖu mét cung lμ . Trong c¸c bËc c¬ b¶n, nh÷ng ©m c¸ch nhau mét cung lμ §« − Rª, Rª − Mi, Fa − Sol, Sol − La vμ La − Si. − Nöa cung : Lμ kho¶ng c¸ch hÑp nhÊt vÒ cao ®é gi÷a hai bËc c¬ b¶n liÒn kÒ. KÝ hiÖu nöa cung lμ . Trong c¸c bËc c¬ b¶n, nh÷ng ©m c¸ch nhau nöa cung lμ Mi − Fa vμ Si − §«. Kho¶ng c¸ch vÒ cao ®é gi÷a c¸c ©m c¬ b¶n : 14
3.5. Tr−êng ®é cña ©m thanh Tr−êng ®é lμ ®é ng©n dμi hoÆc ng¾n cña ©m thanh. Cao ®é vμ tr−êng ®é lμ hai thuéc tÝnh c¬ b¶n nhÊt trong ©m nh¹c. Trong mét t¸c phÈm ©m nh¹c cã sù chuyÓn tiÕp gi÷a nh÷ng tr−êng ®é kh¸c nhau cña ©m thanh, t¹o thμnh nhãm nhÞp ®iÖu. C¸c nhãm nhÞp ®iÖu nμy khi liªn kÕt l¹i sÏ h×nh thμnh lo¹i nhÞp cña t¸c phÈm ©m nh¹c. ThÓ hiÖn tr−êng ®é cña ©m thanh b»ng c¸c h×nh nèt nh¹c. §¬n vÞ ®o tr−êng ®é trong ©m nh¹c lμ nhÞp vμ ph¸ch. C¸c lo¹i h×nh nèt nh¹c : − Nèt trßn : − Nèt tr¾ng : − Nèt ®en : − Nèt mãc ®¬n : − Nèt mãc kÐp : − Nèt mãc tam : − Nèt mãc tø : Sù t−¬ng quan gi÷a c¸c h×nh nèt : Nèt trßn (kÝ hiÖu ®Ó ghi tr−êng ®é lín nhÊt) : Nèt tr¾ng (tr−êng ®é b»ng nöa nèt trßn) : Nèt ®en (tr−êng ®é b»ng nöa nèt tr¾ng) : Nèt mãc ®¬n (tr−êng ®é b»ng nöa nèt ®en) : Nèt mãc kÐp (tr−êng ®é b»ng nöa nèt mãc ®¬n) : Nèt mãc tam (tr−êng ®é b»ng nöa nèt mãc kÐp) : Nèt mãc tø (tr−êng ®é b»ng nöa nèt mãc tam) : Tæng hîp sù t−¬ng quan gi÷a c¸c h×nh nèt : HoÆc biÓu thÞ b»ng s¬ ®å : 15
Hai hay nhiÒu nèt mãc cã cïng ®é dμi ®øng c¹nh nhau cã thÓ dïng v¹ch ngang nèi ®u«i cïng víi nhau. VÝ dô : ®−îc viÕt lμ ®−îc viÕt lμ ®−îc viÕt lμ ®−îc viÕt lμ §4. C¸c qu·ng t¸m, hÖ thèng b×nh qu©n 4.1. C¸c qu∙ng t¸m B¶y bËc c¬ b¶n §«, Rª, Mi, Pha, Sol, La, Si ®−îc lÆp l¹i theo chu k× trong toμn bé thang ©m cña hÖ thèng ©m nh¹c. Kho¶ng c¸ch gi÷a hai ©m cã tªn gièng nhau sau mçi chu k× (§«1 − §«2 hoÆc Mi1 − Mi2) gäi lμ qu·ng t¸m. Toμn bé thang ©m gåm b¶y qu·ng t¸m ®Çy ®ñ vμ hai qu·ng t¸m thiÕu ë hai ®Çu cña thang ©m. C¸c qu·ng t¸m tÝnh tõ thÊp lªn cao cã tªn gäi nh− sau : Qu·ng t¸m cùc trÇm (thiÕu) Qu·ng t¸m trÇm Qu·ng t¸m lín Qu·ng t¸m nhá Qu·ng t¸m thø nhÊt Qu·ng t¸m thø hai Qu·ng t¸m thø ba Qu·ng t¸m thø t− Qu·ng t¸m thø n¨m (thiÕu) VÞ trÝ c¸c qu·ng t¸m trªn ®μn piano : 16
4.2. HÖ thèng b×nh qu©n Trong ©m nh¹c, mçi qu·ng t¸m ®−îc chia lμm 12 phÇn ®Òu nhau, lμ 12 nöa cung. §ã lμ hÖ thèng b×nh qu©n (cßn gäi lμ hÖ ®iÒu hoμ). Nh− vËy qu·ng t¸m cã 12 ©m víi ®é cao kh¸c nhau, gåm c¸c ©m c¬ b¶n vμ c¸c bËc chuyÓn ho¸. VÝ dô : §5. dÊu ho¸, trïng ©m 5.1. C¸c bËc chuyÓn ho¸ Trong hÖ thèng ©m nh¹c, c¸c bËc c¬ b¶n ®Òu cã thÓ n©ng cao hoÆc h¹ thÊp nöa cung hoÆc mét cung. Nh÷ng ©m ®−îc n©ng cao hoÆc h¹ thÊp nh− vËy gäi lμ nh÷ng bËc chuyÓn ho¸. Trªn ®μn piano, phÝm tr¾ng lμ c¸c bËc c¬ b¶n, phÝm ®en lμ c¸c bËc chuyÓn ho¸. 5.2. DÊu ho¸ Khi mét ©m ®−îc n©ng cao lªn nöa cung gäi lμ Th¨ng (kÝ hiÖu #), nÕu n©ng cao lªn mét cung gäi lμ th¨ng kÐp (kÝ hiÖu x). Khi mét ©m h¹ thÊp xuèng nöa cung gäi lμ Gi¸ng (kÝ hiÖu b), nÕu h¹ thÊp xuèng mét cung gäi lμ gi¸ng kÐp (kÝ hiÖu bb). VÝ dô : C¸c bËc chuyÓn ho¸ ®−îc gäi theo tªn cña c¸c bËc c¬ b¶n cïng víi c¸c kÝ hiÖu th¨ng, gi¸ng. 17
Nèt nh¹c ®ang th¨ng hoÆc gi¸ng, nÕu muèn trë l¹i ®é cao c¬ b¶n, ph¶i dïng dÊu hoμn (cßn gäi lμ dÊu b×nh). VÝ dô : VÝ dô kh¸c : C¸c kÝ hiÖu th¨ng, gi¸ng, th¨ng kÐp, gi¸ng kÐp, hoμn gäi lμ c¸c dÊu ho¸. §Ó viÕt tªn nèt nh¹c b»ng ch÷ c¸i La-tinh cã dÊu th¨ng, gi¸ng, khi ®ã dÊu th¨ng ®−îc thay b»ng ch÷ is, th¨ng kÐp thay b»ng isis, gi¸ng thay b»ng es, gi¸ng kÐp thay b»ng eses. VÝ dô : ViÕt §äc Tr−êng hîp ®Æc biÖt Cis §« th¨ng Dis Rª th¨ng Gis Son th¨ng Es Mi gi¸ng Nèt nh¹c viÕt b»ng nguyªn ©m (A, E) th× bá ch÷ e As La gi¸ng thø nhÊt trong côm es cho dÔ ®äc. Des Rª gi¸ng Disis Rª th¨ng kÐp Gisis Son th¨ng kÐp Geses Son gi¸ng kÐp Eses Mi gi¸ng kÐp Nèt nh¹c viÕt b»ng nguyªn ©m (A, E) th× bá ch÷ e Ases La gi¸ng kÐp thø nhÊt trong côm eses cho dÔ ®äc 5.3. Ho¸ biÓu vµ dÊu ho¸ bÊt th−êng − Ho¸ biÓu : Lµ mét hoÆc mét sè dÊu ho¸ n»m cè ®Þnh ë ®Çu khu«ng nh¹c (bªn ph¶i kho¸ nh¹c). Ho¸ biÓu bao giê còng cïng lo¹i hoÆc lµ dÊu th¨ng hoÆc lµ dÊu gi¸ng, chóng xuÊt hiÖn theo mét thø tù nhÊt ®Þnh vµ cã hiÖu lùc trong suèt b¶n nh¹c. 18
Bμi h¸t cã ho¸ biÓu mét dÊu gi¸ng : Chó Õch con Nh¹c vμ lêi : Phan nh©n H¬i nhanh − Vui Bμi h¸t cã ho¸ biÓu ba dÊu th¨ng : Con chim non Nh¹c vμ lêi : Lý Träng 19
VÝ dô bμi h¸t cã ho¸ biÓu mét dÊu th¨ng : §Õm sao (TrÝch) Nh¹c vμ lêi : V¨n Chung Võa ph¶i − NhÞp nhμng − DÊu ho¸ bÊt th−êng : Lμ nh÷ng dÊu ho¸ xuÊt hiÖn tr−íc c¸c nèt nh¹c. DÊu ho¸ bÊt th−êng cã hiÖu lùc víi nèt ®ã vμ nh÷ng nèt cïng cao ®é ®øng sau nã trong « nhÞp. DÊu ho¸ bÊt th−êng kh«ng cã hiÖu lùc víi nèt cao h¬n (hoÆc thÊp h¬n) qu·ng t¸m ®øng sau nã trong « nhÞp. NÕu muèn, nh÷ng nèt ®ã còng ph¶i viÕt thªm dÊu ho¸. VÝ dô : DÊu ho¸ bÊt th−êng cßn cã hiÖu lùc víi c¶ nèt nh¹c ë nhÞp sau, trong tr−êng hîp nã ®−îc nèi víi nèt nh¹c bÞ ho¸ ë nhÞp tr−íc. VÝ dô : 20