Giáo trình Cơ sở lý thuyết Âm nhạc: Phần 1 - ĐH Huế

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:78

Thêm vào BST

Báo xấu

338
lượt xem 99
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của cuốn sách Cơ sở lý thuyết Âm nhạc được biên soạn theo từng chương tách rời từ đơn gian đến phức tạp giới thiệu về âm thanh, phương pháp ghi âm bằng nốt, tiết tấu và nhịp tiết. Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Cơ sở lý thuyết Âm nhạc: Phần 1 - ĐH Huế

®¹i häc huÕ trung t©m ®µo t¹o tõ xa tr−¬ng ngäc th¾ng c¬ së lý thuyÕt ©m nh¹c HuÕ - 2007 1
Môc lôc Lêi nãi ®Çu 7 Ch−¬ng I: ¢M Thanh 8 1. C¬ së vËt lÝ cña ©m thanh 8 2. C¸c thuéc tÝnh cña ©m thanh cã tÝnh nh¹c 8 3. Båi ©m - hµng ©m tù nhiªn 9 4. HÖ thèng ©m nh¹c, hµng ©m, c¸c bËc c¬ b¶n vµ tªn gäi cña chóng, c¸c qu∙ng t¸m 10 5. hÖ ©m nh¹c, hÖ ©m ®iÒu hoµ, nöa cung vµ nguyªn cung – c¸c bËc chuyÓn ho¸ vµ tªn gäi cña chóng 11 6. Sù trïng ©m cña c¸c ©m thanh 12 7. Nöa cung ®i-A-T«-NÝch, Cr«-Ma-TÝch vµ nguyªn cung 12 8. kÝ hiÖu ©m thanh b»ng hÖ thèng ch÷ c¸i 14 Ch−¬ng II: Ph−¬ng ph¸p ghi ©m b»ng nèt 16 9. nèt nh¹c, tr−êng ®é vµ kÝ hiÖu tr−êng ®é (h×nh d¹ng) - khu«ng nh¹c 16 10. Kho¸ 17 11. DÊu ho¸ 18 12. nh÷ng dÊu hiÖu bæ sung vµo nèt Nh¹c ®Ó t¨ng thªm ®é dµi cña ©m thanh 19 13. DÊu lÆng 20 14. Ghi ©m nh¹c hai bÌ, ghi ©m nh¹c cho ®µn pi-a-n« DÊu ac - c« - l¸t, ghi ©m nh¹c cho hîp ca vµ hîp x−íng. 21 2
15. c¸c lo¹i dÊu viÕt t¾t trong hÖ thèng ghi ©m b»ng nèt nh¹c 23 Ch−¬ng III: TiÕt tÊu vµ tiÕt nhÞp 27 16. tiÕt tÊu - c¸ch ph©n chia c¬ b¶n vµ tù do c¸c lo¹i tr−êng ®é 27 17. Träng ©m, tiÕt nhÞp, lo¹i nhÞp, « nhÞp, v¹ch nhÞp, nhÞp lÊy ®µ 30 18. TiÕt nhÞp vµ lo¹i nhÞp ®¬n - c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é trong « nhÞp cña c¸c lo¹i nhÞp ®¬n 31 19. C¸c lo¹i tiÕp nhÞp vµ lo¹i nhÞp phøc, ph¸ch t−¬ng ®èi m¹nh. c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é trong « nhÞp ®¬n thuéc c¸c lo¹i nhÞp phøc 35 20. c¸c tiÕt nhÞp vµ lo¹i nhÞp hçn hîp - c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é « nhÞp cña c¸c lo¹i nhÞp hçn hîp 36 21. C¸c lo¹i nhÞp biÕn ®æi 39 22. §¶o ph¸ch (nhÊn lÖch) 40 23. c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é trong thanh nh¹c 42 24. nhÞp ®é 42 25. c¸c thñ ph¸p chØ huy 44 26. ý nghÜa cña tiÕt tÊu, tiÕt nhÞp vµ nhÞp ®é trong ©m nh¹c 47 Ch−¬ng IV: Qu∙ng 49 27. qu∙ng 49 28. ®é lín sè l−îng vµ chÊt l−îng cña qu∙ng, qu∙ng ®¬n, qu∙ng ®i-a-t«-nÝch 49 3
29. qu∙ng t¨ng vµ qu∙ng gi¶m (qu∙ng cr«-ma-tÝch). Sù b»ng nhau cã tÝnh chÊt trïng ©m cña c¸c qu∙ng 52 30. §¶o qu∙ng 54 31. qu∙ng ghÐp 55 32. qu∙ng thuËn vµ qu∙ng nghÞch 56 Ch−¬ng V: ®iÖu thøc vµ giäng 59 33. ©m æn ®Þnh, ©m chñ, ©m kh«ng æn ®Þnh - sù gi¶i quyÕt ©m kh«ng æn ®Þnh - ®iÖu thøc 59 34. §iÖu thøc tr−ëng - gam tr−ëng tù nhiªn - c¸c bËc cña ®iÖu thøc tr−ëng - tªn gäi, kÝ hiÖu vµ ®Æc tÝnh cña c¸c bËc trong ®iÖu tr−ëng 60 3.5. giäng ®iÖu, c¸c giäng tr−ëng cã dÊu th¨ng vµ dÊu gi¸ng, vßng qu∙ng n¨m - sù trïng ©m cña c¸c giäng tr−ëng 63 36. Giäng tr−ëng hoµ thanh vµ giäng tr−ëng giai ®iÖu 69 37. ®iÖu thøc thø, gam thø tù nhiªn – c¸c bËc cña ®iÖu thøc thø vµ c¸c thuéc tÝnh cña chóng 71 38. ®iÖu thø hoµ thanh vµ ®iÖu thø giai ®iÖu - c¸c giäng thø, c¸c giäng song song, vßng qu∙ng n¨m cña c¸c giäng thø 72 39. c¸c giäng cïng tªn - mét vµi nÐt gièng vµ kh¸c nhau cña ®iÖu tr−ëng vµ thø - ý nghÜa cña ®iÖu thøc tr−ëng vµ thø trong ©m nh¹c 79 Ch−¬ng VI: qu∙ng ë c¸c giäng tr−ëng vµ thø 83 40. c¸c qu∙ng cña ®iÖu tr−ëng tù nhiªn vµ ®iÖu thø tù nhiªn 83 4
41. qu∙ng cña ®iÖu tr−ëng hoµ thanh vµ ®iÖu thø hoµ thanh – c¸c qu∙ng ®Æc biÖt 86 42. c¸c qu∙ng æn ®Þnh vµ kh«ng æn ®Þnh - sù kh¸c nhau gi÷a tÝnh æn ®Þnh vµ tÝnh thuËn - gi÷a tÝnh kh«ng æn ®Þnh cña qu∙ng thuËn víi tÝnh nghÞch - sù gi¶i quyÕt c¸c qu∙ng nghÞch, sù gi¶i quyÕt c¸c qu∙ng kh«ng æn ®Þnh theo søc hót 88 Ch−¬ng VII: hîp ©m 95 43. hîp ©m - hîp ©m ba- c¸c d¹ng hîp ©m ba - c¸c hîp ©m ba thuËn vµ nghÞch - ®¶o hîp ©m 95 44. c¸c hîp ©m ba chÝnh ë ®iÖu tr−ëng vµ thø – sù liªn kÕt c¸c hîp ©m ba chÝnh 97 45. c¸c hîp ©m ba phô cña ®iÖu tr−ëng vµ thø. c¸c hîp ©m ba trªn c¸c bËc cña ®iÖu tr−ëng, thø tù nhiªn vµ hßa thanh 100 46. hîp ©m b¶y - hîp ©m b¶y ¸t vµ c¸c thÓ ®¶o - gi¶i quyÕt hîp ©m b¶y ¸t vµ c¸c thÓ ®¶o 101 47. c¸c hîp ©m b¶y dÉn - hîp ©m b¶y cña bËc ii - hîp ©m trong ©m nh¹c 103 Ch−¬ng VIII: TÝnh chÊt hä hµng cña c¸c giäng - cr«-ma-tÝch 107 51. tÝnh chÊt hä hµng cña c¸c giäng 107 52. cr«-ma-tÝch - sù ho¸ 108 53. gam cr«-ma-tÝch - Quy t¾c viÕt gam cr«-ma-tÝch 110 Ch−¬ng IX: x¸c ®Þnh giäng - dÞch giäng 113 54. x¸c ®Þnh giäng 113 5
55. dÞch giäng 115 Ch−¬ng X: ChuyÓn giäng 118 56. chuyÓn giäng vµ chuyÓn t¹m 118 57. chuyÓn giäng sang c¸c giäng hä hµng 119 Ch−¬ng XI: giai ®iÖu 124 58. ý nghÜa cña giai ®iÖu trong t¸c phÈm ©m nh¹c – giai ®iÖu cña ©m nh¹c d©n gian (ca khóc) 124 59. h−íng chuyÓn ®éng cña giai ®iÖu vµ tÇm c÷ cña nã – c¸c ©m l−ít vµ ©m thªu 126 60. sù ph©n chia giai ®iÖu thµnh tõng phÇn (kh¸i niÖm chung vÒ có ph¸p trong ©m nh¹c) - kÕt cÊu, sù ng¾t - ®o¹n nh¹c, c©u nh¹c, sù kÕt, tiÕt nh¹c - m« tÝp 128 61. c¸c s¾c th¸i c−êng ®é vµ mèi quan hÖ cña chóng víi sù ph¸t triÓn giai ®iÖu - ph−¬ng ph¸p kÝ hiÖu s¾c th¸i c−êng ®é 130 62. ph©n tÝch t¸c ®éng qua l¹i cña mét sè nh©n tè cña giai ®iÖu qua c¸c thÝ dô 131 Ch−¬ng XII: ©m t« ®iÓm - kÝ hiÖu vÒ mét sè thñ ph¸p biÓu diÔn 137 63. ©m t« ®iÓm : nèt dùa, ©m vç, l¸y chïm, l¸y rÒn 137 64. kÝ hiÖu vÒ mét sè thñ ph¸p biÓu diÔn 140 6
Lêi nãi ®Çu Muèn ®äc vµ viÕt ®óng, con ng−êi ph¶i biÕt ch÷ nghÜa vµ v¨n ph¹m tøc lµ ph¶i biÕt quy t¾c ng«n ng÷. Muèn hiÓu biÕt ©m nh¹c, con ng−êi tr−íc hÕt ph¶i biÕt lÝ thuyÕt ©m nh¹c. LÝ thuyÕt ©m nh¹c chØ lµ mét phÇn trong rÊt nhiÒu phÇn kh¸c cña ©m nh¹c nh− hoµ ©m, phøc ®iÖu, tÝnh n¨ng... LÝ thuyÕt ©m nh¹c chØ lµ m«n ®Çu tiªn gióp cho ng−êi häc hiÓu biÕt cã hÖ thèng mét sè nh©n tè quan träng vµ mèi t−¬ng quan cña chóng trong ho¹t ®éng ©m nh¹c. Nã võa lµ nh÷ng nh©n tè riªng biÖt võa lµ nh÷ng nh©n tè liªn quan. Gi¸o tr×nh nµy ®−îc biªn so¹n tõng ch−¬ng t¸ch rêi, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p. Chóng t«i ®· sö dông tµi liÖu tham kh¶o chÝnh lµ cuèn Nh¹c lÝ c¬ b¶n cña V. Spaxobin vµ V. A. Vakhrameep ; ngoµi ra, chóng t«i cã ®−a vµo mét sè trÝch ®o¹n tõ c¸c t¸c phÈm cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®Ó lµm vÝ dô minh ho¹. Mong r»ng Gi¸o tr×nh nµy sÏ gióp cho c¸c häc viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ lÝ thuyÕt ©m nh¹c ®Ó sau nµy cã thÓ nghiªn cøu s©u h¬n trong c¸c lÜnh vùc kh¸c cña ©m nh¹c. Tr−¬ng ngäc th¾ng 7
Ch−¬ng I: ¢M Thanh 1. C¬ së vËt lÝ cña ©m thanh Danh tõ “©m thanh” x¸c ®Þnh kh¸i niÖm : thø nhÊt - ©m thanh lµ mét hiÖn t−îng vËt lÝ, thø hai - ©m thanh lµ mét c¶m gi¸c. 1) Do kÕt qu¶ cña sù rung( dao ®éng) cña mét vËt thÓ ®µn håi nµo ®ã, ch¼ng h¹n cña d©y ®µn, mµ xuÊt hiÖn sù lan truyÒn theo h×nh lµn sãng nh÷ng dao ®éng kÐo dµi cña m«i tr−êng kh«ng khÝ. Nh÷ng dao ®éng nµy ®−îc coi lµ nh÷ng sãng ©m. Tõ nguån ph¸t ©m, chóng lan truyÒn ra theo tÊt c¶ c¸c h−íng (theo h×nh cÇu). 2) C¬ quan thÝnh gi¸c tiÕp nhËn c¸c sãng ©m ; c¸c sãng ©m nµy g©y ra sù kÝch thÝch trong c¬ quan thÝnh gi¸c, truyÒn qua hÖ thÇn kinh vµo bé n·o, t¹o nªn c¶m gi¸c vÒ ©m thanh. 2. C¸c thuéc tÝnh cña ©m thanh cã tÝnh nh¹c Chóng ta tiÕp nhËn mét sè l−îng lín c¸c ©m thanh kh¸c nhau, nh−ng kh«ng ph¶i mäi ©m thanh ®Òu dïng trong ©m nh¹c. ThÝnh gi¸c cña ta ph©n biÖt nh÷ng ©m thanh cã tÝnh nh¹c vµ ©m thanh cã tÝnh chÊt tiÕng ®éng. Nh÷ng ©m thanh cã tÝnh chÊt tiÕng ®éng kh«ng cã cao ®é chÝnh x¸c, thÝ dô tiÕng rÝt, tiÕng kÑt cöa, tiÕng gâ, tiÕng sÊm, tiÕng r× rµo, v.v... Vµ v× thÕ kh«ng thÓ sö dông trong ©m nh¹c ®−îc1. §Æc tÝnh cña ©m thanh cã tÝnh nh¹c ®−îc x¸c ®Þnh bëi ba thuéc tÝnh lµ ®é cao, ®é m¹nh vµ ©m s¾c. Ngoµi ra, ®é dµi cña ©m thanh còng cã ý nghÜa to lín trong ©m nh¹c. §é dµi ng¾n cña ©m thanh kh«ng lµm thay ®æi tÝnh chÊt vËt lÝ, nh−ng ®øng trªn quan ®iÓm ©m nh¹c mµ xem xÐt, v× lµ mét trong nh÷ng thuéc tÝnh, nã l¹i cã ý nghÜa quan träng bËc nhÊt (ngang víi c¸c thuéc tÝnh c¬ b¶n kh¸c cña ©m nh¹c). B©y giê ta h·y ph©n tÝch riªng tõng thuéc tÝnh cña ©m thanh cã tÝnh nh¹c. §é cao cña ©m thanh phô thuéc vµo tÇn sè (tèc ®é) dao ®éng cña vËt thÓ rung. Dao ®éng cµng nhiÒu, ©m thanh cµng cao vµ ng−îc l¹i. §é m¹nh cña ©m thanh phô thuéc vµo søc m¹nh cña nh÷ng dao ®éng, tøc phô thuéc vµo quy m« dao ®éng cña vËt thÓ - nguån ©m thanh. Kh«ng gian trong ®ã diÔn ra c¸c dao ®éng gäi lµ biªn ®é dao ®éng (h×nh1). Biªn ®é (quy m«) dao ®éng cµng réng, ©m thanh cµng to vµ ng−îc l¹i: 1 Trong ®µn nh¹c hiÖn ®¹i ng−êi ta sö dông nh÷ng nh¹c cô gâ cã ®é cao ©m thanh kh«ng cè ®Þnh, thÝ dô kÎng ba gãc, trèng con, xanh ban, trèng c¸i, v.v... Nh÷ng nh¹c cô nµy chØ lµm nhiÖm vô hç trî vµ c¸c nh¹c sÜ sö dông chóng ®Ó t¨ng c−êng tÝnh diÔn c¶m cña ©m nh¹c. 8
H×nh 1 ¢m s¾c lµ khÝa c¹nh chÊt l−îng cña ©m thanh, lµ mµu s¾c cña nã. §Ó x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm cña ©m s¾c, ng−êi ta sö dông nh÷ng danh tõ thuéc c¸c lÜnh vùc c¶m gi¸c kh¸c nhau, thÝ dô, ng−êi ta nãi : ©m thanh mÒm m¹i, gay g¾t, ®Ëm ®Æc, lanh l¶nh, du d−¬ng, v.v... Ta biÕt r»ng mçi nh¹c cô hoÆc mçi giäng ng−êi ®Òu cã ©m s¾c riªng. Cïng mét ©m thanh cã cao ®é nhÊt ®Þnh, nh−ng do c¸c lo¹i nh¹c cô kh¸c nhau ph¸t ra th× mçi ©m thanh ®Òu cã mét mµu s¾c riªng. Sù kh¸c biÖt cña ©m s¾c tuú thuéc vµo thµnh phÇn nh÷ng ©m côc bé (tøc c¸c ©m thanh phô tù nhiªn) mµ ë mçi ©m thanh ®Òu cã. C¸c ©m côc bé (hay nãi c¸ch kh¸c lµ c¸c båi ©m1) ®−îc cÊu t¹o nªn do h×nh thøc phøc t¹p cña sãng ©m (xem h×nh vÏ sè 3). §é dµi cña ©m thanh phô thuéc vµo ®é dµi cña c¸c dao ®éng cña nguån ph¸t ©m. Ch¼ng h¹n, quy m« dao ®éng lóc ©m thanh b¾t ®Çu vang cµng réng th× thêi gian ng©n vang cµng kÐo dµi trong ®iÒu kiÖn nguån ph¸t ©m (vËt thÓ ph¸t ©m) ®−îc rung ®éng tù do. 3. Båi ©m - hµng ©m tù nhiªn H×nh thøc phøc t¹p cña sãng ©m n¶y sinh do viÖc vËt thÓ dao ®éng (d©y ®µn) trong khi rung ®· khóc triÕt ë nh÷ng phÇn b»ng nhau. Nh÷ng phÇn nµy t¹o ra nh÷ng dao ®éng ®éc lËp trong qu¸ tr×nh dao ®éng chung cña vËt thÓ vµ t¹o ra nh÷ng lµn sãng phô t−¬ng øng víi ®é dµi cña chóng. C¸c dao ®éng phô ®¬n gi¶n t¹o thµnh båi ©m. §é cao cña båi ©m kh«ng gièng nhau v× tèc ®é dao ®éng cña c¸c sãng t¹o ra chóng kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, nÕu nh− d©y ®µn chØ t¹o ra ©m c¬ b¶n th× h×nh thøc lµn sãng cña nã sÏ t−¬ng øng víi h×nh vÏ sau : H×nh 2 §é dµi lµn sãng cña båi ©m thø hai do mét nöa d©y ®µn t¹o nªn, ng¾n b»ng nöa lµn sãng cña sãng ©m c¬ b¶n, vµ tÇn sè dao ®éng cña nã nhanh h¬n hai lÇn, v.v...(xem h×nh vÏ 3) : 1 Båi ©m cã nghÜa lµ ©m n»m trªn. 9
Nh÷ng lµn sãng Nhanh h¬n hai lÇn cña c¸c nöa Nh÷ng lµn sãng Nhanh h¬n ba lÇn cña mét phÇn ba Nh÷ng lµn sãng Nhanh h¬n bèn cña mét phÇn t− lÇn v.v... H×nh 3 NÕu lÊy sè l−îng dao ®éng cña ©m thanh thø nhÊt cña d©y ®µn (©m c¬ b¶n) lµm ®¬n vÞ, sè l−îng dao ®éng cña c¸c båi ©m sÏ ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét lo¹t sè ®¬n : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, v.v... Hµng ©m nh− vËy gäi lµ hµng ©m tù nhiªn. NÕu lÊy ©m §« cña qu·ng t¸m lín lµm ©m c¬ b¶n, chóng ta sÏ cã hµng ©m sau : 4. HÖ thèng ©m nh¹c, hµng ©m, c¸c bËc c¬ b¶n vµ tªn gäi cña chóng, c¸c qu∙ng t¸m HÖ thèng ©m thanh dïng lµm c¬ së cho ho¹t ®éng ©m nh¹c hiÖn nay lµ mét lo¹i ©m thanh cã nh÷ng mèi t−¬ng quan nhÊt ®Þnh víi nhau vÒ ®é cao. Sù s¾p xÕp c¸c ©m cña hÖ thèng dùa theo ®é cao gäi lµ hµng ©m, cßn mçi ©m thanh lµ mét bËc cña hµng ©m ®ã. Hµng ©m hoµn chØnh cña hÖ thèng ©m nh¹c gåm 88 ©m thanh kh¸c nhau. Dao ®éng cña c¸c ©m ®ã tõ nh÷ng ©m thÊp nhÊt ®Õn nh÷ng ©m cao nhÊt n»m trong giíi h¹n tõ 16 ®Õn 4176 lÇn trong mét gi©y. §ã lµ nh÷ng ©m thanh cã ®é cao mµ tai ng−êi cã thÓ ph©n biÖt ®−îc. C¸c bËc c¬ b¶n cña hµng ©m trong hÖ thèng ©m nh¹c cã b¶y tªn gäi ®éc lËp. §«, rª, mi, pha, son la, xi C¸c bËc c¬ b¶n t−¬ng øng víi nh÷ng ©m thanh ph¸t ra khi gâ c¸c phÝm tr¾ng cña ®µn pian« : B¶y tªn gäi cña c¸c bËc c¬ b¶n ®−îc nh¾c l¹i mét c¸ch chu k× trong hµng ©m vµ do ®ã chóng bao gåm ©m thanh cña tÊt c¶ c¸c H×nh 4 10
bËc c¬ b¶n. Së dÜ nh− vËy v× mçi ©m thø t¸m tÝnh ng−îc lªn (trong sè nh÷ng ©m thanh ph¸t ra khi bÊm c¸c phÝm tr¾ng) ®−îc t¹o nªn bëi sù t¨ng gÊp ®«i sè l−îng dao ®éng so víi ©m thø nhÊt. Cho nªn nã t−¬ng xøng víi båi ©m thø hai cña ©m thø nhÊt (©m xuÊt xø) v× vËy hoµn toµn quyÖn víi ©m ®ã. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ©m thanh cña nh÷ng bËc gièng nhau gäi lµ qu·ng t¸m. Bé phËn cña hµng ©m trong ®ã cã b¶y bËc c¬ b¶n còng gäi lµ qu·ng t¸m. Nh− vËy toµn bé hµng ©m chia thµnh nh÷ng qu·ng t¸m. ¢m thanh cña bËc §« ®−îc coi lµ ©m ®Çu cña qu·ng t¸m. Toµn bé hµng ©m gåm b¶y qu·ng t¸m trän vÑn vµ bèn ©m hîp thµnh hai qu·ng t¸m thiÕu ë hai ®Çu hµng ©m (ë hai ®Çu bµn phÝm trªn ®µn pian«). Tªn gäi c¸c qu·ng t¸m (tõ nh÷ng ©m thÊp ®Õn nh÷ng ©m cao) nh− sau : qu·ng t¸m cùc trÇm, qu·ng t¸m trÇm, qu·ng t¸m lín, qu·ng t¸m nhá, qu·ng t¸m thø nhÊt, qu·ng t¸m thø hai, qu·ng t¸m thø ba, qu·ng t¸m thø t− va qu·ng t¸m thø n¨m. D−íi ®©y lµ s¬ ®å hµng ©m cña hÖ thèng ©m nh¹c d−íi hµng bµn phÝm chia thµnh nh÷ng qu·ng t¸m : 5. hÖ ©m nh¹c, hÖ ©m ®iÒu hoµ, nöa cung vµ nguyªn cung – c¸c bËc chuyÓn ho¸ vµ tªn gäi cña chóng Mèi t−¬ng quan vÒ ®é cao tuyÖt ®èi (®−îc ®iÒu chØnh chÝnh x¸c) cña c¸c ©m trong hÖ thèng ©m nh¹c gäi lµ hÖ ©m. HÖ ©m hiÖn ®¹i lÊy ®iÓm xuÊt ph¸t tõ 440 dao ®éng trong mét gi©y cña ©m La ë qu·ng t¸m thø nhÊt. Trong hÖ thèng ©m nh¹c hiÖn hµnh, mçi qu·ng t¸m chia thµnh hai phÇn b»ng nhau - m−êi hai nöa cung. HÖ ©m nµy gäi lµ hÖ ©m ®iÒu hoµ. Nã kh¸c víi hµng ©m tù nhiªn (hÖ ©m) ë chç c¸c nöa cung trong qu·ng t¸m ë hÖ nµy ®Òu b»ng nhau. V× qu·ng t¸m ®−îc chia thµnh m−êi hai nöa cung b»ng nhau nªn nöa cung lµ kho¶ng c¸ch hÑp nhÊt gi÷a c¸c ©m cña hÖ thèng ©m nh¹c. Kho¶ng c¸ch do hai nöa cung t¹o ra thµnh gäi lµ nguyªn cung. Gi÷a c¸c bËc c¬ b¶n cña hµng ©m cã hai nöa cung vµ n¨m nguyªn cung. Chóng ®−îc s¾p ®Æt nh− sau : 11
®« rª mi pha xon la xi ®« 1c 1c 1/2c 1c 1c 1c 1/2c Nh÷ng nguyªn cung ®−îc t¹o nªn gi÷a c¸c bËc c¬ b¶n chia thµnh c¸c nöa cung. Nh÷ng ©m thanh chia c¸c nguyªn cung Êy thµnh nöa cung lµ nh÷ng ©m thanh ph¸t ra tõ c¸c phÝm ®en trªn ®µn pian«. Nh− vËy, qu·ng t¸m gåm m−êi hai ©m c¸ch ®Òu ®Æn. Mçi bËc c¬ b¶n cña hµng ©m cã thÓ n©ng cao hoÆc h¹ thÊp. Nh÷ng ©m t−¬ng øng víi c¸c bËc n©ng cao hoÆc h¹ thÊp lµ nh÷ng bËc chuyÓn ho¸. Cho nªn tªn gäi cña c¸c bËc chuyÓn ho¸ lÊy tõ tªn gäi c¸c bËc c¬ b¶n. Sù n©ng cao c¸c bËc c¬ b¶n lªn nöa cung gäi lµ “th¨ng”. Sù h¹ thÊp c¸c bËc c¬ b¶n xuèng nöa cung gäi lµ “gi¸ng”. Th¨ng kÐp lµ n©ng bËc c¬ b¶n lªn hai nöa cung, thÝ dô Pha th¨ng kÐp. Gi¸ng kÐp lµ h¹ xuèng hai nöa cung, thÝ dô Xi gi¸ng kÐp. ViÖc n©ng cao vµ h¹ thÊp c¸c bËc c¬ b¶n nh− ®· nªu ë trªn gäi lµ sù ho¸1. 6. Sù trïng ©m cña c¸c ©m thanh Nh− trªn ®· nãi, tÊt c¶ c¸c nöa cung trong qu·ng t¸m ®Òu b»ng nhau. Do ®ã cïng mét ©m thanh nh−ng cã thÓ lµ ©m chuyÓn ho¸ do n©ng bËc c¬ b¶n thÊp h¬n nã nöa cung, hoÆc lµ ©m chuyÓn ho¸ do h¹ thÊp bËc c¬ b¶n cao h¬n nã nöa cung, thÝ dô Pha th¨ng vµ Xon gi¸ng. Sù b»ng nhau cña bËc cã cïng mét ®é cao nh−ng kh¸c tªn vµ kÝ hiÖu gäi lµ sù trïng ©m. BËc chuyÓn ho¸ cã thÓ ë cïng mét ®é cao víi bËc c¬ b¶n, thÝ dô Xi th¨ng vµ §«, Pha gi¸ng vµ Mi. Khi th¨ng kÐp hoÆc gi¸ng kÐp ta còng thÊy t×nh tr¹ng ®ã, thÝ dô Pha th¨ng kÐp vµ Xon, Mi th¨ng kÐp vµ Pha th¨ng, Mi gi¸ng kÐp vµ Pha th¨ng, Mi gi¸ng kÐp vµ Rª, §« gi¸ng kÐp vµ Xi gi¸ng, v.v... 7. Nöa cung ®i-A-T«-NÝch, Cr«-Ma-TÝch vµ nguyªn cung ë trªn ®· nªu c¸c ®Þnh nghÜa vÒ nöa cung vµ nguyªn cung. Nay cÇn ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a c¸c nöa cung ®i-a-t«-nÝch vµ cr«-ma-tÝch. Nöa cung ®i-a-t«-nÝch lµ nöa cung t¹o nªn gi÷a hai bËc kÒ nhau cña hµng ©m. Nh− trªn ®· nãi, c¸c bËc c¬ b¶n cña hµng ©m t¹o nªn hai thø nöa cung : Mi-Pha vµ Xi-§«. Ngoµi c¸c nöa cung nãi trªn, cã thÓ t¹o ra c¸c nöa cung ®i-a-t«-nÝch gi÷a c¸c bËc c¬ b¶n víi bËc chuyÓn ho¸ n©ng cao hoÆc h¹ thÊp kÒ bªn. 1 Sù ho¸ nghÜa lµ sù thay ®æi. 12
hoÆc gi÷a hai bËc chuyÓn ho¸: Nöa cung cr«-ma-tÝch lµ nöa cung ®−îc t¹o ra : a) Gi÷a bËc c¬ b¶n víi sù n©ng cao hoÆc h¹ thÊp cña nã. ThÝ dô : a) vµ ng−îc l¹i b) b) Gi÷a bËc n©ng cao víi sù n©ng cao kÐp cña nã, gi÷a bËc h¹ thÊp víi bËc h¹ thÊp kÐp cña nã. a) vµ ng−îc l¹i b) Nguyªn cung ®i-a-t«-nÝch lµ nguyªn cung ®−îc t¹o nªn gi÷a hai bËc kÒ nhau. C¸c bËc c¬ b¶n t¹o nªn n¨m nguyªn cung : §« - Rª, Rª - Mi, Pha - Xon, Xon - La, La - Xi. Ngoµi ra nguyªn cung ®i-a-t«-nÝch cã thÓ ®−îc t¹o nªn gi÷a bËc c¬ b¶n vµ bËc chuyÓn ho¸ còng nh− gi÷a hai bËc chuyÓn ho¸. a) b) Nguyªn cung cr«-ma-tÝch lµ nguyªn cung ®−îc t¹o ra: a) Gi÷a bËc c¬ b¶n víi sù n©ng cao kÐp hoÆc h¹ thÊp kÐp cña nã. ThÝ dô : b) Gi÷a hai bËc chuyÓn ho¸ cña mét bËc c¬ b¶n : c) Gi÷a c¸c bËc ë c¸ch nhau mét bËc : : 13
8. kÝ hiÖu ©m thanh b»ng hÖ thèng ch÷ c¸i Ngoµi tªn gäi b»ng vÇn cña c¸c ©m thanh, trong ho¹t ®éng ©m nh¹c ng−êi ta cßn dïng ph−¬ng thøc kÝ hiÖu ©m thanh b»ng ch÷ c¸i, dùa theo b¶ng ch÷ c¸i Latinh. B¶y bËc c¬ b¶n ®−îc kÝ hiÖu nh− sau : C, D, E, F, G, A, H §«, Rª, Mi, Pha, Xon, La, Xi Khi h×nh thµnh hÖ thèng nµy vµo thêi k× trung cæ, hµng ©m b¾t ®Çu tõ ©m La, trong ®ã Xi gi¸ng lµ bËc c¬ b¶n. VÒ sau ©m Xi gi¸ng ®−îc thay b»ng Xi. Do ®ã ban ®Çu hµng ©m cã d¹ng nh− sau : A, B, C, D, E, F, G La, Xi gi¸ng, §«, Rª, Mi, Pha, Son §Ó kÝ hiÖu c¸c bËc chuyÓn ho¸ ng−êi ta thªm vµo c¸c ch÷ c¸i nh÷ng vÇn : is - th¨ng, isis - th¨ng kÐp, es - gi¸ng, eses - gi¸ng kÐp. ThÝ dô : cis - §« th¨ng fisis - Pha th¨ng kÐp des -Rª gi¸ng gesÐ - Xon gi¸ng kÐp Tr−êng hîp ngo¹i lÖ lµ bËc chuyÓn ho¸ Xi gi¸ng vÉn gi÷ nguyªn kÝ hiÖu b»ng ch÷ c¸i B, b. Khi gÆp nh÷ng nguyªn ©m a vµ e, ®Ó tiÖn ph¸t ©m, ng−êi ta t−íc bá trong vÇn es, thµnh ra: Mi gi¸ng kh«ng ph¶i lµ ees mµ lµ es. La gi¸ng kh«ng ph¶i lµ aes mµ lµ as. §Ó kÝ hiÖu qu·ng t¸m, ng−êi ta thªm vµo nh÷ng con sè vµ nh÷ng v¹ch nhá. C¸c ©m thanh cña qu·ng t¸m lín vµ nhá kÝ hiÖu b»ng c¸c ch÷ c¸i hoa vµ ch÷ th−êng (tøc kµ c¸c ch÷ c¸i to vµ nhá). ThÝ dô La qu·ng t¸m lín lµ A, Xon qu·ng t¸m nhá lµ g. C¸c ©m thanh tõ qu·ng t¸m thø nhÊt ®Õn thø n¨m kÝ hiÖu b»ng nh÷ng ch÷ th−êng kÌm theo c¸c sè t−¬ng øng víi tªn gäi cña c¸c qu·ng t¸m hoÆc kÌm theo nh÷ng v¹ch ë phÝa trªn víi sè l−îng t−¬ng øng. ThÝ dô : §« qu·ng t¸m thø nhÊt c 1 hoÆc c Rª qu·ng t¸m thø hai lµ d2 hoÆc d Mi qu·ng t¸m thø ba lµ e3 hoÆc e pPha qu·ng t¸m thø t− lµ f4 hoÆc f §« qu·ng t¸m thø n¨m lµ c5 hoÆc c 14
C¸c ©m thanh cña nh÷ng qu·ng t¸m trÇm vµ cùc trÇm ®−îc kÝ hiÖu b»ng ch÷ hoa kÌm theo con sè hoÆc c¸c v¹ch ë d−íi. ThÝ dô : Xi qu·ng t¸m trÇm laf H1 hoÆc H La qu·ng t¸m cùc trÇm lµ A2 hoÆc A C©u hái h−íng dÉn häc tËp Ch−¬ng nµy häc viªn cÇn n¾m v÷ng c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n : - C¸c thuéc tÝnh cña ©m thanh. - HÖ thèng ©m nh¹c, hµng ©m, c¸c bËc c¬ b¶n vµ tªn gäi cña chóng. - HÖ thèng ©m nh¹c, hÖ ©m ®iÒu hoµ, nöa cung vµ nguyªn cung. C©u 1. ThÕ nµo lµ ©m thanh cã tÝnh nh¹c. C©u 2. VÏ s¬ ®å hÖ thèng ©m nh¹c d−íi d¹ng bµn phÝm chia thµnh nh÷ng qu·ng t¸m . C©u 3. Gi÷a c¸c bËc c¬ b¶n cña hµng ©m cã mÊy nöa cung vµ 1 cung. C©u 4. H·y ghi kÝ hiÖu cña c¸c ©m thanh b»ng hÖ thèng ch÷ c¸i. 15
Ch−¬ng II: Ph−¬ng ph¸p ghi ©m b»ng nèt 9. nèt nh¹c, tr−êng ®é vµ kÝ hiÖu tr−êng ®é (h×nh d¹ng) - khu«ng nh¹c HÖ thèng ghi ©m thanh b»ng nh÷ng kÝ hiÖu ®Æc biÖt, nh÷ng nèt nh¹c - ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh lÞch sö, gäi lµ c¸ch viÕt b»ng nèt. Nèt nh¹c lµ mét h×nh trßn rçng hoÆc ®Æc ruét. §Ó kÝ hiÖu c¸c tr−êng ®é kh¸c nhau cña c¸c ©m thanh, ng−êi ta thªm vµo c¸c nèt h×nh trßn nh÷ng v¹ch th¼ng ®øng (®u«i), nh÷ng v¹ch ngang gép c¸c tr−êng ®é nhá thµnh nhãm. Tªn gäi vµ kÝ hiÖu c¸c tr−êng ®é ©m thanh b»ng nèt nh¹c. Tr−êng ®é lín nhÊt - nèt trßn hay Tr−êng ®é b»ng nöa nèt trßn - nèt tr¾ng Tr−êng ®é b»ng nöa nèt tr¾ng - nèt ®en Tr−êng ®é b»ng nöa nèt ®en - mãc ®¬n Tr−êng ®é b»ng nöa mãc ®¬n - mãc kÐp hay trong nhãm Tr−êng ®é b»ng nöa mãc kÐp - mãc ba hay trong nhãm Tr−êng ®é b»ng nöa mãc ba - mãc bèn hay trong nhãm §Ó x¸c ®Þnh ®é cao cña ©m thanh, c¸c nèt trªn ®−îc ph©n bè trªn khu«ng nh¹c, gåm n¨m dßng kÎ song song. §iÓm sè dßng tõ d−íi nªn trªn. ë khu«ng nh¹c, c¸c nèt viÕt trªn c¸c dßng vµ gi÷a c¸c dßng cã nghÜa lµ vµo c¸c khe. o 16
Nh÷ng nèt ng¾n h¬n n÷a Ýt ®−îc sö dông. Nèt cã tr−êng ®é lín h¬n nèt trßn còng Ýt dïng. Ngoµi c¸c dßng kÎ chÝnh, cßn dïng nh÷ng dßng kÎ phô ng¾n cho mét sè nèt. Nh÷ng dßng nµy viÕt d−íi hoÆc trªn khu«ng nh¹c. ThÝ dô : v.v.... C¸ch ®Õm c¸c dßng phô tiÕn hµnh nh− sau : víi c¸c dßng phÝa trªn - tõ dßng phô thø nhÊt trë lªn, cßn c¸c dßng phÝa d−íi - tõ dßng phô thø nhÊt trë xuèng. Trªn khu«ng nh¹c, ®u«i ®−îc ®Æt bªn c¹nh h×nh trßn (®Çu) cña nèt nh¹c ; tõ khe thø hai trë xuèng ®Æt bªn ph¶i, quay lªn, tõ dßng thø ba trë lªn ®Æt bªn tr¸i, quay xuèng. ThÝ dô : v.v... v.v... Khi tËp häp c¸c nèt thµnh c¸c nhãm Khi tËp häp c¸c nèt thµnh nhãm trong tr−êng hîp chóng thuéc c¸c ®é cao kh¸c nhau, ng−êi ta chän vÞ trÝ thuËn lîi nhÊt cho c¸c v¹ch däc vµ ngang, c¨n cø vµo phÇn gi÷a cña khu«ng nh¹c. 10. Kho¸ Kho¸ lµ tªn gäi cña kÝ hiÖu dïng ®Ó x¸c ®Þnh mét ®é cao nhÊt ®Þnh cho c¸c ©m thanh n»m trªn dßng vµ khe. Kho¸ ®Æt ë ®Çu khu«ng nh¹c, trªn mét trong nh÷ng dßng kÎ chÝnh, sao cho dßng ®ã ch¹y qua trung t©m nã. Kho¸ quy ®Þnh cho nèt nh¹c viÕt trªn dßng cã mét ®é cao (mét tªn gäi) cña mét ©m thanh nhÊt ®Þnh, vµ tõ ®ã x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña c¸c nèt nh¹c trªn khu«ng nh¹c. HiÖn nay ng−êi ta dïng ba lo¹i kh¸c nhau. 17
Kho¸ Xon : Kho¸ x¸c ®Þnh ®é cao cña ©m Xon thuéc qu·ng t¸m thø nhÊt trªn dßng thø hai cña khu«ng nh¹c. Kho¸ Pha : Kho¸ Pha x¸c ®Þnh ®é cao cña ©m Pha qu·ng t¸m nhá trªn dßng thø t− cña khu«ng nh¹c. Kho¸ §« cã hai d¹ng -an - t« vµ tª-no : Kho¸ §«-an-t« x¸c ®Þnh ®é cao cña ©m ®« qu·ng t¸m thø nhÊt trªn dßng thø ba cña khu«ng nh¹c, cßn kho¸ §« tª - no x¸c ®Þnh ®é cao cïng ©m ®ã trªn dßng thø t− cña khu«ng nh¹c. Kho¸ §« an-t« dïng cho ®µn an-t« vµ kÌn t’r«m-b«n. Kho¸ §« tª-nã dïng cho ®µn vi-«-l«ng-xen, pha-gèt vµ t’r«m-b«n. Tr−íc kia ng−êi ta cßn sö dông nh÷ng d¹ng kh¸c n÷a cña kho¸ §«. Khi nã ®Æt trªn dßng thø nhÊt ng−êi ta gäi lµ kho¸ §« x«-pra-«, trªn dßng thø hai lµ kho¸ §« mÐt-d« x«-pra-n«, trªn dßng thø n¨m lµ kho¸ §« ba-ri-t«ng. C¸c khãa nµy chñ yÕu dïng trong thanh nh¹c, cho nªn tªn gäi cña chóng t−¬ng øng c¸c lo¹i ng÷ ©m cña giäng ng−êi1. Trong hÖ thèng ghi ©m b»ng nèt nh¹c ng−êi ta sö dông c¸c lo¹i kho¸ kh¸c nhau ®Ó tr¸nh sè l−îng qu¸ lín c¸c dßng kÎ phô khiÕn viÖc ®äc nèt nh¹c ®−îc dÔ dµng h¬n. 11. DÊu ho¸ Nh− ®· nãi trong môc 5, viÖc n©ng cao vµ h¹ thÊp c¸c bËc c¬ b¶n ®−îc gäi lµ sù ho¸. Cã n¨m lo¹i dÊu hãa kh¸c nhau : dÊu th¨ng, th¨ng kÐp, dÊu gi¸ng, gi¸ng kÐp vµ dÊu hoµn. C¸ch viÕt c¸c dÊu ®ã nh− sau : DÊu th¨ng - # ; DÊu th¨ng kÐp - X; DÊu gi¸ng - β ; DÊu gi¸ng kÐp - ββ ; DÊu hoµn - ν; Khi cÇn thiÕt ng−êi ta ®Æt dÊu ho¸ tr−íc c¸c nèt vµ c¶ bªn ph¶i kho¸, trªn c¸c dßng vµ khe cña khu«ng nh¹c. 1 ¢m c÷ lµ khèi l−îng ©m thanh mµ giäng cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn, tõ thÊp nhÊt ®Õn cao nhÊt. 18
ThÝ dô : C¸c dÊu ho¸ ®Æt bªn kho¸ ®−îc gäi lµ dÊu ho¸ theo kho¸, cßn khi ®Æt c¹nh nèt nh¹c lµ dÊu ho¸ bÊt th−êng. NguyÔn Xu©n Kho¸t - “TiÕng chu«ng nhµ thê“ ThÝ dô : Gi¸o ®−êng t«n nghiªm. GiÆc sµm tíi chiÕm Gãc cao toµ th¸nh. §Æt sóng thay chu«ng. Hung ¸c b¹o cuång C¸c dÊu ho¸ theo kho¸ cã hiÖu lùc trong suèt t¸c phÈm ©m nh¹c, ®èi víi tÊt c¶ c¸c qu·ng t¸m. C¸c dÊu ho¸ bÊt th−êng chØ cã hiÖu lùc trong mét « nhÞp vµ chØ ®èi víi ©m thanh ®øng sau nã. 12. nh÷ng dÊu hiÖu bæ sung vµo nèt Nh¹c ®Ó t¨ng thªm ®é dµi cña ©m thanh Ngoµi c¸c lo¹i ®é dµi c¬ b¶n nãi trong môc 9, khi viÕt nèt nh¹c ng−êi ta cßn sö dông nh÷ng dÊu hiÖu t¨ng ®é dµi. C¸c lo¹i dÊu ®ã gåm cã : a) DÊu chÊm t¨ng thªm ®é dµi s½n cã thªm ½ n÷a, ghi ë bªn ph¶i nèt nh¹c : b) Hai chÊm nh»m t¨ng thªm tr−êng ®é : dÊu chÊm thø hai t¨ng ®é dµi dÊu chÊm thø nhÊt mét nöa n÷a. 19
c) DÊu liªn kÕt h×nh vßng cung, nèi liÒn ®é dµi cña c¸c nèt cïng ®é cao n»m c¹nh nhau : §é dµi cña nh÷ng nèt Êy b»ng tæng sè ®é dµi c¸c nèt ®−îc liªn kÕt : d) DÊu miÔn nhÞp lµ dÊu cho phÐp t¨ng ®é dµi kh«ng h¹n ®Þnh. DÊu miÔn nhÞp cã h×nh nöa vßng trßn nhá víi mét chÊm ë gi÷a . DÉu miÔn nhÞp ®Æt trªn hoÆc d−íi nèt nh¹c : 13. DÊu lÆng LÆng lµ sù ngõng vang. §é dµi cña dÊu lÆng còng ®o nh− ®é dµi cña ©m thanh. DÊu lÆng b»ng nèt trßn viÕt nh− sau : DÊu lÆng b»ng nèt tr¾ng viÕt nh− sau: DÊu lÆng b»ng nèt ®en viÕt nh− sau: DÊu lÆng b»ng mãc ®¬n nh− sau: DÊu lÆng b»ng mãc kÐp nh− sau : DÊu lÆng b»ng mãc ba nh− sau : DÊu lÆng b»ng mãc bèn nh− sau : §Ó t¨ng ®é dµi cña c¸c dÊu lÆng ng−êi ta còng dïng nh÷ng dÊu chÊm nh− ®èi víi c¸c nèt nh¹c. ý nghÜa cña c¸c chÊm trong tr−êng hîp nµy còng gièng nh− ®èi víi c¸c nèt nh¹c. 20