Giáo trình Bảo vệ môi trường - Nxb. ĐHQG Hà Nội

Chia sẻ: 951864273 951864273 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:322

Thêm vào BST

Báo xấu

567
lượt xem 154
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Bảo vệ môi trường nhằm mục đích chính là làm sao hình thành ở sinh viên một thế giới quan sinh thái trong đó cơ sở là quan niệm về sự thống nhất và liên hệ qua lại của tất cả những quá trình tự nhiên, sự biến đổi của chúng dưới tác động của những nhân tố nhân sinh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Bảo vệ môi trường - Nxb. ĐHQG Hà Nội

§¹i häc quèc gia Hμ Néi A.M. Vla®imirov, Iu.I. Liakhin, L.T. Matveev, V.G. Orlov B¶o vÖ m«i tr−êng Biªn dÞch: Ph¹m V¨n HuÊn NguyÔn Thanh S¬n D− V¨n To¸n Nhμ xuÊt b¶n §¹i häc quèc gia Hμ Néi
3.5. Sù l¾ng ®äng m©y phãng x¹ xuèng mÆt ®Êt 73 3.6. VÊn ®Ò «z«n khÝ quyÓn 81 87 Ch−¬ng 4. Sù « nhiÔm khÝ quyÓn tõ nh÷ng nguån th¶i di ®éng 4.1. Më ®Çu 87 4.2. VËn t¶i « t« 87 4.3. M¸y bay 89 4.4. TiÕng ån 91 Môc lôc 93 Ch−¬ng 5. Nh÷ng biÕn ®æi khÝ hËu c¸c thμnh phè cã nguån gèc nh©n sinh 5.1. Më ®Çu 93 Lêi nãi ®Çu 9 5.2. NhiÖt ®é kh«ng khÝ. §¶o nhiÖt 95 NhËp m«n 11 5.3. NghÞch nhiÖt 107 5.4. Bøc x¹ 112 5.5. VËn tèc giã 117 1. B¶o vÖ khÝ quyÓn 5.6. Khãi, s−¬ng, khãi mï vμ tÇm nh×n trong c¸c thμnh phè 124 35 Ch−¬ng 1. B¶n chÊt vμ nh÷ng tÝnh chÊt cña c¸c chÊt lμm « 5.7. Gi¸ng thñy 130 nhiÔm m«i tr−êng tù nhiªn 133 Ch−¬ng 6. Nh÷ng quy luËt lan truyÒn chÊt « nhiÔm (t¹p chÊt) 1.1. Më ®Çu 35 trong m«i tr−êng rèi 1.2. ¤xit cacbon 38 6.1. Sù xuÊt hiÖn vμ c¸c tiªu chuÈn chuyÓn ®éng rèi cña khÝ 133 1.3. §i«xit l−u huúnh 39 quyÓn 1.4. C¸c hîp chÊt cña nit¬ 40 6.2. Ph−¬ng tr×nh vËn chuyÓn t¹p chÊt trong khÝ quyÓn rèi 137 1.5. Hy®r« cacbua 41 6.3. Nh÷ng nh©n tè quyÕt ®Þnh sù biÕn ®æi nång ®é t¹p chÊt 144 1.6. C¸c t¹p chÊt d¹ng r¾n (s«n khÝ) 42 theo thêi gian 47 Ch−¬ng 2. ¶nh h−ëng cña sù « nhiÔm khÝ quyÓn tíi con ng−êi, 6.4. Sù ph©n bè æn ®Þnh c¸c t¹p chÊt theo ®é cao 148 thÕ giíi thùc vËt vμ ®éng vËt 6.5. TÝnh tíi sù hÊp thô vμ röa tr«i t¹p chÊt bëi c¸c h¹t vμ 156 2.1. Më ®Çu 47 tinh thÓ m©y vμ gi¸ng thñy 2.2. ¤xit cacbon 49 6.6. Nguån ®¬n liªn tôc 160 2.3. §i«xit l−u huúnh vμ anhy®rit l−u huúnh 50 6.7. Nh÷ng d÷ liÖu thùc nghiÖm 168 2.4. C¸c «xit nit¬ vμ vμ mét sè chÊt kh¸c 50 6.8. Nh÷ng khÝa c¹nh khÝ t−îng häc cña sù cè nhμ m¸y ®iÖn 174 52 nguyªn tö Checn«b−n 2.5. ¶nh h−ëng cña c¸c chÊt phãng x¹ tíi thÕ giíi thùc vËt vμ 179 Ch−¬ng 7. Dù b¸o sù « nhiÔm nÒn cña kh«ng khÝ thμnh phè ®éng vËt 7.1. Më ®Çu 179 57 Ch−¬ng 3. Sù « nhiÔm khÝ quyÓn toμn cÇu 7.2. Ph−¬ng ph¸p nhËn d¹ng 182 3.1. Më ®Çu 57 7.3. Ph−¬ng ph¸p håi qui ®å thÞ liªn tiÕp 184 3.2. C¸c t¹p chÊt phãng x¹ 58 191 Ch−¬ng 8. C¸c m« h×nh sè vÒ « nhiÔm khÝ quyÓn thμnh phè lín 3.3. §é cao n©ng lªn cña m©y h¹t nh©n 65 69 199 Ch−¬ng 9. Tæ chøc quan tr¾c « nhiÔm kh«ng khÝ khÝ quyÓn 3.4. ¶nh h−ëng cña c¸c ®iÒu kiÖn khÝ t−îng tíi ®é cao m©y 9.1. Quan ®iÓm chung vÒ tæ chøc quan tr¾c 199 h¹t nh©n 3 4
369 9.2. Quan tr¾c vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ khÝ quyÓn ë c¸c ®iÓm 205 Ch−¬ng 6. Dù b¸o chÊt l−îng tμi nguyªn n−íc d©n c− vμ sù « nhiÔm nÒn 375 Ch−¬ng 7. Vïng b¶o tån n−íc vμ d¶i rõng phßng hé 9.3. C¸c ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n ph©n tÝch nh÷ng chÊt lμm « 210 379 Ch−¬ng 8. B¶o vÖ c¸c s«ng nhá nhiÔm khÝ quyÓn Danh môc tμi liÖu tham kh¶o 383 9.4. §¶m b¶o thiÕt bÞ quan tr¾c 223 Danh môc tμi liÖu tham kh¶o 236 3. B¶o vÖ §¹i d−¬ng ThÕ giíi 385 Ch−¬ng 1. Nh÷ng nguån vμ d¹ng « nhiÔm ®¹i d−¬ng 2. B¶o vÖ n−íc lôc ®Þa 1.1. Thμnh phÇn vμ khèi l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong ®¹i d−¬ng 386 239 Ch−¬ng 1. Sù ph¸t triÓn nghiªn cøu vÒ b¶o vÖ tμi nguyªn n−íc 1.2. DÇu vμ c¸c s¶n phÈm dÇu 388 1.1. Nh÷ng luËn ®iÓm chung 239 1.3. Thuèc b¶o vÖ thùc vËt 397 1.2. Tμi nguyªn n−íc cña Liªn X« 243 1.4. C¸c chÊt tÈy tæng hîp 401 1.3. Nh÷ng ®èi t−îng sö dông n−íc chÝnh 247 1.5. C¸c hîp chÊt cã thuéc tÝnh g©y ung th− 404 1.4. Nh÷ng biÕn ®æi ®Þnh tÝnh vμ ®Þnh l−îng cña tμi nguyªn 257 1.6. Kim lo¹i nÆng 406 n−íc do ho¹t ®éng kinh tÕ 1.7. Sù ®æ phÕ th¶i xuèng biÓn nh»m môc ®Ých ch«n gi÷ 410 1.5. Nh÷ng gi¶i ph¸p b¶o vÖ n−íc mÆt khái « nhiÔm 271 1.8. C¸c ®ång vÞ phãng x¹ nguån gèc kü nghÖ 413 287 Ch−¬ng 2. HÖ thèng quan tr¾c vμ kiÓm so¸t chÊt l−îng cña 419 Ch−¬ng 2. M« h×nh hãa sù lan truyÒn c¸c chÊt « nhiÔm trong n−íc mÆt ®¹i d−¬ng 299 Ch−¬ng 3. C¸c nh©n tè thñy v¨n h×nh thμnh vμ ph−¬ng ph¸p 2.1. Ph¸t biÓu to¸n häc bμi to¸n vÒ lan truyÒn t¹p chÊt trong 419 ®¸nh gi¸ chÊt l−îng n−íc mÆt m«i tr−êng biÓn 3.1. Nh÷ng luËn ®iÓm chung 299 2.2. Nh÷ng nghiÖm gi¶i tÝch cña bμi to¸n vÒ biÕn ®æi nång ®é 427 3.2. Ph©n lo¹i c¸c dßng n−íc vμ thñy vùc ®Ó b¶o vÖ chóng 302 t¹p chÊt trong m«i tr−êng biÓn khi c¸c hÖ sè khuÕch t¸n 3.3. Sù h×nh thμnh chÊt l−îng n−íc ë thêi kú kiÖt n−íc trong 311 rèi kh«ng ®æi vμ biÕn thiªn n¨m 2.3. C¸c ph−¬ng ph¸p sè gi¶i ph−¬ng tr×nh khuÕch t¸n rèi t¹p 436 3.4. §¸nh gi¸ chÊt l−îng tù nhiªn cña n−íc ë pha kiÖt cña l−u 325 chÊt trong biÓn n«ng l−îng 2.4. M« h×nh hãa sù vËn chuyÓn c¸c chÊt « nhiÔm trong biÓn 442 3.5. §¸nh gi¸ chÊt l−îng n−íc ë c¸c s«ng vμ thñy vùc trong 338 444 2.5. ¶nh h−ëng cña hoμn l−u n−íc, khuÕch t¸n rèi vμ c¸c ®iÒu ®iÒu kiÖn cã t¸c ®éng nh©n sinh kiÖn biªn tíi kÕt qu¶ tÝnh nång ®é c¸c chÊt « nhiÔm 3.6. Nh÷ng chØ tiªu tÝch ph©n ®¸nh gi¸ chÊt l−îng n−íc vμ 344 2.6. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc nghiÖm vÒ c¸c qu¸ tr×nh 451 møc « nhiÔm c¸c s«ng vμ thñy vùc khuÕch t¸n t¹p chÊt trong ®¹i d−¬ng 349 Ch−¬ng 4. Nh÷ng ®¹i l−îng thñy v¨n vμ nh÷ng yÕu tè thñy lùc 459 Ch−¬ng 3. HiÖn tr¹ng « nhiÔm n−íc §¹i d−¬ng ThÕ giíi cÇn thiÕt ®Ó tÝnh to¸n sù pha lo·ng n−íc th¶i 3.1. C¸c hy®r« cacbua dÇu 459 4.1. X¸c ®Þnh c¸c ®Æc tr−ng dßng cÇn ®Ó tÝnh sù pha lo·ng 349 3.2. C¸c thuèc b¶o vÖ thùc vËt h÷u c¬ chøa clo 465 n−íc th¶i 3.3. C¸c chÊt tÈy tæng hîp 467 4.2. X¸c ®Þnh c¸c ®Æc tr−ng khÝ t−îng vμ thñy lùc cña thñy 354 469 3.4. Nång ®é nÒn cña nh÷ng chÊt « nhiÔm h÷u c¬ trong n−íc vùc cÇn thiÕt ®Ó tÝnh to¸n sù pha lo·ng n−íc th¶i B¾c §¹i T©y D−¬ng 4.3. X¸c ®Þnh l−îng n−íc th¶i cho phÐp 357 3.5. Kim lo¹i ®éc 471 361 Ch−¬ng 5. B¶o vÖ c¸c ®èi t−îng n−íc khái c¹n kiÖt 5 6
3.6. Sù « nhiÔm líp mÆt vi máng cña ®¹i d−¬ng 472 8.3. §¸nh gi¸ dung l−îng dung hßa cña mét hÖ sinh th¸i biÓn 562 3.7. C¸c chÊt g©y ung th− 481 ®èi víi c¸c chÊt « nhiÔm trªn thÝ dô biÓn Bantich 567 3.8. Sù « nhiÔm ®¹i d−¬ng bëi phãng x¹ 484 Ch−¬ng 9. KiÓm so¸t tæng hîp toμn cÇu §¹i d−¬ng ThÕ giíi 491 Ch−¬ng 4. C¸c qu¸ tr×nh tù lμm s¹ch m«i tr−êng biÓn khái 9.1. §Þnh nghÜa kiÓm so¸t 567 9.2. Nh÷ng nhiÖm vô vμ c¬ së khoa häc cña kiÓm so¸t ®¹i 571 nh÷ng chÊt « nhiÔm 4.1. Sù ph©n hñy dÇu trong biÓn 492 d−¬ng tæng hîp toμn cÇu 9.3. Thùc hiÖn hÖ thèng kiÓm so¸t ®¹i d−¬ng 574 4.2. Sù ph©n hñy sinh häc c¸c chÊt tÈy tæng hîp 497 577 4.3. Sù tù lμm s¹ch khái c¸c chÊt phenol 501 Ch−¬ng 10. Ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt b¶o vÖ m«i tr−êng biÓn khái « 4.4. Sù ph©n hñy sinh häc c¸c chÊt poli-hy®r« cacbua th¬m 503 nhiÔm 4.5. Sù kÕt vãn sinh häc c¸c chÊt « nhiÔm 504 10.1. C«ng nghÖ kh«ng chÊt th¶i nh− lμ c¬ së b¶o vÖ m«i 577 507 Ch−¬ng 5. C©n b»ng c¸c chÊt « nhiÔm trong ®¹i d−¬ng tr−êng tù nhiªn khái « nhiÔm 10.2. B¶o vÖ m«i tr−êng biÓn trong khi khai th¸c tÇu biÓn 579 5.1. M« h×nh c©n b»ng c¸c chÊt « nhiÔm 507 10.3. Nh÷ng biÖn ph¸p chèng trμn dÇu 583 5.2. Nh÷ng yÕu tè c©n b»ng c¸c chÊt « nhiÔm 511 589 5.3. C©n b»ng vμ dù b¸o biÕn ®éng møc « nhiÔm n−íc ®¹i 516 Ch−¬ng 11. B¶o vÖ m«i tr−êng biÓn khái « nhiÔm d−¬ng bëi hy®r« cacbua dÇu 11.1. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ph¸p luËt quèc gia vÒ b¶o 589 521 vÖ m«i tr−êng biÓn Ch−¬ng 6. ¶nh h−ëng cña c¸c chÊt « nhiÔm tíi ho¹t ®éng sèng 11.2. Nh÷ng tháa thuËn quèc tÕ quan träng nhÊt vÒ b¶o vÖ 597 cña sinh vËt biÓn m«i tr−êng biÓn 6.1. Nh÷ng chÊt « nhiÔm trong quÇn x· thùc vËt 521 Danh môc tμi liÖu tham kh¶o 606 6.2. Nh÷ng chÊt « nhiÔm trong c¸c chuçi thøc ¨n cña c¸c 527 quÇn x· sinh vËt 6.3. Sù tÝch tô ®ång vÞ phãng x¹ bëi c¬ thÓ thñy sinh vËt 534 6.4. T¸c ®éng cña sù « nhiÔm nhiÖt m«i tr−êng n−íc 536 6.5. Sù « nhiÔm cña c¸c quÇn x· sinh vËt sèng trªn mÆt n−íc 539 vμ trong líp n−íc máng s¸t mÆt 6.6. Nh÷ng hËu qu¶ sinh th¸i cña sù « nhiÔm ®¹i d−¬ng 541 545 Ch−¬ng 7. Nh÷ng nång ®é tíi h¹n cho phÐp cña c¸c chÊt « nhiÔm trong m«i tr−êng n−íc 7.1. C¸c d¹ng ®Þnh chuÈn nång ®é tíi h¹n cho phÐp 545 7.2. Nh÷ng nguyªn t¾c ®Þnh chuÈn sinh th¸i c¸c nång ®é tíi 549 h¹n cho phÐp 7.3. Nång ®é tíi h¹n cho phÐp cña c¸c chÊt « nhiÔm trong m«i 551 tr−êng biÓn 557 Ch−¬ng 8. Nh÷ng c¬ së sinh th¸i häc nh©n sinh ®¹i d−¬ng vμ dung l−îng dung hßa cña c¸c hÖ sinh th¸i biÓn 8.1. Sinh th¸i häc nh©n sinh ®¹i d−¬ng − h−íng khoa häc míi 557 cña h¶i d−¬ng häc 8.2. Kh¸i niÖm dung l−îng dung hßa 559 7 8
®æi nhiÒu. Lêi nãi ®Çu Cuèn gi¸o khoa nμy do tËp thÓ t¸c gi¶ ®ang gi¶ng d¹y c¸c gi¸o tr×nh b¶o vÖ m«i tr−êng viÕt: phÇn më ®Çu − phã gi¸o s− A. Trong kØ nguyªn tiÕn bé khoa häc kÜ thuËt nh÷ng t¸c ®éng A. Alimov, b¶o vÖ khÝ quyÓn − gi¸o s− L. T. Matveev (kh«ng kÓ nh©n sinh lªn m«i tr−êng trë nªn ngμy cμng m¹nh mÏ vμ qui ch−¬ng 9 do phã tiÕn sÜ ®Þa lý häc V. L. An®reev viÕt), b¶o vÖ m« h¬n. Sù « nhiÔm c¸c m«i tr−êng tù nhiªn − khÝ quyÓn, thñy n−íc lôc ®Þa − gi¸o s− A. M. Vla®imirov vμ phã gi¸o s− V. G. quyÓn vμ sinh quyÓn, ®ang gia t¨ng, tá ra trÇm träng vμ nguy Orlov, b¶o vÖ §¹i d−¬ng ThÕ giíi − gi¸o s− Iu. I. Liakhin (kh«ng hiÓm. Do ®ã, nh÷ng vÊn ®Ò kiÓm so¸t chÊt l−îng vμ ®iÒu chØnh kÓ ch−¬ng 2 do phã gi¸o s− L. N. Kuznhesova viÕt). tr¹ng th¸i m«i tr−êng mμ c¸c chuyªn gia khÝ t−îng thñy v¨n C¸c t¸c gi¶ ch©n thμnh c¶m ¬n gi¸o s− N. V. Razumikhin (c¸c nhμ khÝ t−îng häc, thñy v¨n häc, h¶i d−¬ng häc) cã nghÜa (§¹i häc Tæng hîp Lªningrat), gi¸o s− G. S. Bashkirov (§¹i häc vô tham gia trùc tiÕp cã tÇm quan träng to lín nhÊt. KhÝ t−îng Thñy v¨n ¤®esa), phã tiÕn sÜ khoa häc to¸n lý V. A. C¸c chuyªn gia t−¬ng lai cÇn cã kh¸i niÖm râ rμng vÒ ®Æc Pavlov, gi¸o s− A. V. Ts−ban vμ phã tiÕn sÜ sinh häc N. P. ®iÓm vμ qui m« cña tÊt c¶ c¸c d¹ng t¸c ®éng nh©n sinh (vËt lý, Timoshencova (ViÖn khÝ hËu vμ sinh th¸i toμn cÇu) ®· ®äc b¶n hãa häc, sinh häc) lªn m«i tr−êng tù nhiªn vμ nh÷ng hËu qu¶ th¶o vμ nªu ra nhiÒu nhËn xÐt, ®Ò xuÊt rÊt x©y dùng. cña nh÷ng t¸c ®éng ®ã, vÒ nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ tr¹ng th¸i « nhiÔm khÝ quyÓn vμ c¸c ®èi t−îng n−íc, vÒ nh÷ng ph−¬ng ph¸p hiÖn hμnh tÝnh to¸n vμ m« pháng to¸n häc sù lan truyÒn c¸c hîp chÊt ®éc h¹i trong m«i tr−êng, còng nh− nh÷ng chuÈn mùc ph¸p lý cña luËt ph¸p quèc gia vμ quèc tÕ trong lÜnh vùc b¶o vÖ m«i tr−êng khái sù « nhiÔm vμ suy tho¸i. TÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò ®· liÖt kª vμ hμng lo¹t nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan sÏ ®−îc xem xÐt trong cuèn gi¸o khoa nμy. NhiÖm vô chÝnh cña c¸c gi¸o tr×nh b¶o vÖ m«i tr−êng lμ lμm sao h×nh thμnh ë sinh viªn mét thÕ giíi quan sinh th¸i trong ®ã c¬ së lμ quan niÖm vÒ sù thèng nhÊt vμ liªn hÖ qua l¹i cña tÊt c¶ nh÷ng qu¸ tr×nh tù nhiªn, sù biÕn ®æi cña chóng d−íi t¸c ®éng cña nh÷ng nh©n tè nh©n sinh. Nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n tr×nh bμy trong s¸ch ®−îc minh häa b»ng c¸c thÝ dô vμ d÷ liÖu thùc tÕ, chóng ®−îc sö dông ®Ó chØ ra qui m« vμ ý nghÜa cña mét hiÖn t−îng nμo ®ã; ®−¬ng nhiªn, víi thêi gian nh÷ng quan niÖm cña chóng ta cã thÓ thay 9 10
sèng kh«ng chØ cña mét thÕ hÖ h«m nay mμ c¶ c¸c hÕ hÖ mai NhËp m«n sau v× nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n vμ Ých kØ cña nh÷ng ng−êi ®ang sèng hiÖn nay. Trong lÞch sö nh©n lo¹i lu«n cã kh«ng Ýt nh÷ng vÊn ®Ò vμ TÝnh phøc t¹p, ®a ph−¬ng diÖn vμ m©u thuÉn cña vÊn ®Ò nh÷ng bμi to¸n mμ sù phån thÞnh vμ ph¸t triÓn cña x· héi tïy sinh th¸i ®ang g©y khã kh¨n cho viÖc ®Ò ra mét chiÕn l−îc toμn thuéc vμo sù gi¶i quyÕt chóng cã thμnh c«ng hay kh«ng. Tuy nh©n lo¹i øng sö sinh th¸i, c¶n trë qu¸ tr×nh x©y dùng mét con nhiªn, tr−íc ®©y ch−a bao giê n¶y sinh nh÷ng vÊn ®Ò cã tÇm cì ®−êng ph¸t triÓn x· héi hîp lý nhÊt trong kØ nguyªn c¸ch m¹ng nh− mét ng−ìng lμm cho sù tiÕn bé x· héi sÏ v« cïng khã kh¨n khoa häc − kÜ thuËt. nÕu kh«ng nãi lμ hoμn toμn kh«ng thÓ. Cã thÓ ph©n biÖt ba hîp phÇn c¬ b¶n cña vÊn ®Ò sinh th¸i: Ngμy nay trë nªn râ rμng r»ng ®Õn cuèi thÕ kØ 20 loμi ng−êi a) sinh häc, ®· ®ông ®é víi nh÷ng vÊn ®Ò nÆng nÒ nhÊt tÝch tô l¹i tõ nh÷ng thÕ kØ tr−íc ®ã. b) kÜ thuËt, Cïng víi nh÷ng m©u thuÉn kinh tÕ − x· héi, chÝnh trÞ cña c) kinh tÕ − x· héi. ngμy h«m nay, ®ang næi lªn nh÷ng m©u thuÉn qui m« toμn cÇu Tuy nhiªn sè l−îng c¸c khuynh h−íng riªng biÖt vμ nh÷ng ®ông ch¹m tíi chÝnh nh÷ng c¬ së tån t¹i cña nÒn v¨n minh. §ã ph−¬ng diÖn kh¸c cña hÖ thèng vÊn ®Ò sinh th¸i th× nhiÒu h¬n lμ nh÷ng vÊn ®Ò c¨ng th¼ng nh− sù « nhiÔm m«i tr−êng, bÇu nhiÒu. §ã lμ nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ, ph¸p lý, kiÓm so¸t, qu¶n lý kh«ng khÝ vμ c¸c ®¹i d−¬ng, sù c¹n kiÖt tμi nguyªn thiªn nhiªn. chÊt l−îng m«i tr−êng v.v... Lμ mét vÊn ®Ò toμn cÇu, vÊn ®Ò sinh th¸i (nh− mét tËp hîp MÆc dï ý nghÜa nghiªm tóc cña c¸c hîp phÇn sinh häc vμ kÜ nh÷ng vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng vμ sö dông hîp lý tμi nguyªn thuËt, tÝnh qui m« vμ tÝnh m©u thuÉn cña hîp phÇn thø ba − thiªn nhiªn) ®ang ¶nh h−ëng tíi lîi Ých cña tÊt c¶ 5 tØ d©n c− hîp phÇn kinh tÕ − x· héi, ®ang ngμy cμng t¨ng lªn, bëi v× sù cña hμnh tinh chóng ta, lîi Ých cña tÊt c¶, kh«ng ngo¹i trõ, c¸c phøc t¹p cña vÊn ®Ò nμy lμ do tÝnh kh«ng ®¬n trÞ kh¸ch quan quèc gia hiÖn ®¹i vμ cuèi cïng, lîi Ých cña tõng con ng−êi sèng cña b¶n th©n qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c gi÷a x· héi vμ tù nhiªn quy trªn Tr¸i §Êt. ®Þnh. ë ®©y ®ang ®an xen nh÷ng qui luËt ph¸t triÓn cña tù Sù ®¶m b¶o nh÷ng −u tiªn sinh th¸i ®ang trë thμnh yÕu tè nhiªn vμ x· héi, “®ang ®ông ®é” “nh÷ng lîi Ých” sinh häc cña tù ngμy cμng quan träng cña sù tiÕn bé x· héi. Nh÷ng −u tiªn nμy nhiªn vμ nh÷ng yªu cÇu x· héi cña x· héi. ®ang dÇn dÇn ®¹t tíi tÝnh chÊt cña nh÷ng gi¸ trÞ tuyÖt ®èi. Do Trong ®iÒu kiÖn con ng−êi khai th¸c m¹nh mÏ tμi nguyªn ®ã, ngay tõ nay, ®Æc biÖt trong t−¬ng lai, mét quyÕt s¸ch kinh tÕ thiªn nhiªn, viÖc thu hót tμi nguyªn thiªn nhiªn vμo ho¹t ®éng hay chÝnh trÞ bÊt kú sÏ lμ kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc vÒ nguyªn kinh tÕ sÏ ngμy cμng lμm tæn h¹i b¶n th©n tù nhiªn. Tù nhiªn t¾c nÕu nã vi ph¹m nh÷ng ®ßi hái cã c¨n cø khoa häc vÒ y tÕ, vÒ b¾t ®Çu mÊt ®i kh¶ n¨ng tù håi phôc ®éc ®¸o cña m×nh. C¸c chu sinh th¸i vμ nh÷ng ®ßi hái kh¸c ®èi víi m«i tr−êng. Kh«ng tu©n tr×nh sinh häc tù nhiªn ®ang bÞ ph¸ vì, c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn thñ ®iÒu nμy cã nghÜa lμ hi sinh sè phËn cña mét x· héi, cña sù ®ang chËm l¹i, tù nhiªn ngμy cμng c¶m nhËn ®−îc nh÷ng t¸c 11 12
s¹ch) cÇn 5−12 lÇn l−îng n−íc s¹ch tù nhiªn ®Ó gi¶i nhiÔm. ®éng mang tÝnh chÊt “tÊn c«ng” cña x· héi. Trong kØ nguyªn c¸ch m¹ng khoa häc − kÜ thuËt, nh÷ng lêi Sù « nhiÔm sinh quyÓn, sù c¹n kiÖt tμi nguyªn thiªn nhiªn, sau ®©y cña F. ¡nghen trë thμnh ®Æc biÖt ý nghÜa: “Tù nhiªn − sù ph¸ hñy c¸c hÖ sinh th¸i, tù nhiªn bÞ mÊt kh¶ n¨ng tù phôc håi − ®ã lμ nh÷ng qu¸ tr×nh cùc κ nguy hiÓm vμ phøc t¹p, tÊt ®ã lμ con nh©n s−... lu«n ®Æt ra c©u hái cho mçi con ng−êi vμ mçi thêi ®¹i. Ai tr¶ lêi ®óng c©u hái ®ã lμ ng−êi h¹nh phóc, cßn c¶ ®· bÞ g©y nªn vμ ®ang ®−îc khuyÕn khÝch bëi ho¹t ®éng kinh ai kh«ng tr¶ lêi hoÆc tr¶ lêi sai sÏ bÞ nã khuÊt phôc, thay v× mét tÕ cña con ng−êi. Tíi nay, nhiÒu d¹ng chÊt « nhiÔm, thÝ dô nh− nμng d©u xinh ®Ñp anh ta sÏ t×m thÊy mét ¶ s− tö c¸i hung c¸c kim lo¹i, bôi, thuèc b¶o vÖ sinh vËt, chÊt phãng x¹, do c¸c h·n”. (C. Mac, F. ¡nghen − Toμn tËp, tËp 20). qu¸ tr×nh hoμn l−u trong khÝ quyÓn vμ thñy quyÓn mμ ®· v−¬n tíi møc khu vùc vμ toμn cÇu, biÕn hμnh tinh thμnh mét hÖ H«m nay, loμi ng−êi cÇn tr¶ lêi c©u hái − liÖu x· héi cã kh¶ thèng sinh häc c«ng nghÖ thèng nhÊt. n¨ng ng¨n ngõa ®−îc cuéc khñng ho¶ng sinh th¸i toμn cÇu, hay lμ hä bÞ tiªu diÖt bëi sù c¹n kiÖt tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ sù « Nh÷ng biÕn ®æi nh− vËy trong m«i tr−êng thiªn nhiªn nhiÔm qu¸ ®é cña m«i tr−êng tù nhiªn xung quanh. kh«ng ph¶i kh«ng ®Ó l¹i dÊu tÝch ®èi víi con ng−êi. Theo ý kiÕn cña c¸c thÇy thuèc vμ chuyªn gia trong lÜnh vùc vÖ sinh m«i VËy vÊn ®Ò lμ g×? C¸i g× lμ nguyªn nh©n t¹o ra t×nh huèng tr−êng, trong chÊt th¶i cña c¸c xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp chøa tíi sinh th¸i toμn cÇu cùc kú bÊt lîi? 150 chÊt g©y h¹i cho søc kháe mäi ng−êi. B©y giê ng−êi ta ®· Chóng ta sÏ xem xÐt bøc tranh tæng thÓ sù ph¸t triÓn kinh ph¶i lo l¾ng vÒ chuyÖn nhiÒu bÖnh tËt cña con ng−êi cã liªn tÕ cña thÕ giíi hiÖn ®¹i. quan tíi sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng s¶n phÈm c«ng nghiÖp hãa häc NÒn kinh tÕ thÕ giíi cã kh¶ n¨ng hμng n¨m “xuÊt x−ëng” vμ chÊt th¶i vËn t¶i trong m«i tr−êng, h¬n n÷a nhiÒu chÊt « h¬n 800 triÖu tÊn kim lo¹i ®en, h¬n 60 triÖu tÊn c¸c vËt liÖu nhiÔm cã nh÷ng tÝnh chÊt biÕn ®æi gien cã kh¶ n¨ng lμm thay tæng hîp mμ thiªn nhiªn ch−a tõng ®−îc biÕt, gÇn 500 triÖu tÊn ®æi tÝnh di truyÒn cña con ng−êi. ph©n kho¸ng, gÇn 8 triÖu tÊn hãa chÊt ®éc, h¬n 300 triÖu tÊn Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mμ c¸c nhμ khoa häc, c¸c chuyªn hîp chÊt hãa häc h÷u c¬ víi h¬n 150 tªn gäi v.v... gia, c¸c ®¹i biÓu x· héi ngμy cμng b¨n kho¨n nãi vÒ sù xuÊt hiÖn Do c«ng suÊt s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, trong nöa sau cña thËp “mèi liªn hÖ ng−îc” trong qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c gi÷a x· héi vμ niªn 80 ®· ®−a vμo khÝ quyÓn h¬n 300 triÖu tÊn «xit cacbon, 50 thiªn nhiªn. triÖu tÊn hy®r« cacbua c¸c lo¹i, 120 triÖu tÊn bôi khãi, 150 triÖu ThËt vËy, thÝ dô nhμ triÕt häc X« viÕt G. Saregoro®sev tÊn ®i«xit l−u huúnh, cßn vμo n−íc §¹i d−¬ng ThÕ giíi − 6 ÷ 10 nhËn ®Þnh r»ng, søc kháe ng−êi ta trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hiÖn triÖu tÊn dÇu th«, l−u l−îng r¾n ®¹t tíi 17 triÖu tÊn. ®¹i phô thuéc tíi 15−20 % vμo tr¹ng th¸i cña m«i tr−êng. C¸c Ngoμi ra, ®Ó t−íi ruéng, s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, sinh ho¹t, chuyªn gia kh¼ng ®Þnh r»ng sù « nhiÔm kh«ng khÝ khÝ quyÓn nh©n lo¹i ®· sö dông h¬n 13 % l−îng n−íc s«ng vμ ®−a vμo c¸c m¹nh bëi c¸c hãa chÊt, sù tiÕp xóc ngμy cμng gia t¨ng cña con thñy vùc ®Õn 500 tØ m3 n−íc th¶i c«ng nghiÖp vμ sinh ho¹t mét ng−êi víi c¸c hîp chÊt vμ vËt liÖu tæng hîp nh©n t¹o sÏ dÉn tíi n¨m, vμ muèn trung hßa l−îng n−íc ®ã (tïy thuéc møc ®é lμm nh÷ng biÕn ®æi trong hÖ thèng miÔn dÞch cña c¬ thÓ. ë mét bé 13 14
phËn nhÊt ®Þnh cña nh©n lo¹i, hÖ thèng nμy ®· bÞ hñy ho¹i C¸c «ng ®· viÕt: ”Tuy nhiªn, chóng ta sÏ ®õng cã qu¸ tháa m·n ®¸ng kÓ vμ x· héi buéc ph¶i cã nh÷ng chi phÝ khæng lå ®Ó ng¨n víi nh÷ng chiÕn th¾ng cña m×nh tr−íc thiªn nhiªn. Tù nhiªn sÏ chÆn nh÷ng th¶m häa ®ã. tr¶ thï chóng ta vÜ mçi chiÕn th¾ng ®ã. ThËt ra, mçi chiÕn th¾ng nh− vËy cã nh÷ng hÖ qu¶ mμ lóc ®Çu sÏ ®óng nh− chóng H¬n n÷a, mèi nguy nμy cßn ®¸ng sî ®Õn møc theo ý kiÕn ta dù ®Þnh, nh−ng sau ®ã vμ sau ®ã n÷a sÏ cã nh÷ng hËu qu¶ nhμ khoa häc ng−êi Ph¸p M. Mauruat, chóng ta cÇn ph¶i t¹o ra kh¸c, kh«ng l−êng tr−íc vμ th−êng lμ thñ tiªu ý nghÜa cña nh÷ng ®iÒu kiÖn nh»m b¶o tån c¶ nh÷ng axit nucleic trong tÕ nh÷ng hÖ qu¶ ®Çu tiªn”. (Mac C., ¡nghen F. Toμn tËp, tËp 20, bμo cña m×nh ®Ó chóng cung cÊp cho ta toμn bé lÞch sö kh¼ng tr. 495−496). ®Þnh loμi gièng cña m×nh, bëi lÏ nã ®ang bÞ ®e däa. Ngoμi ra, theo lêi cña F. ¡nghen, “sù tr¶ thï” nμy cña thiªn 15−20 n¨m gÇn ®©y vÊn ®Ò sinh th¸i kh«ng chØ g©y nªn sù nhiªn d−íi d¹ng nh÷ng hËu qu¶ kh«ng l−êng sÏ biÓu lé kh«ng chó ý thËt sù, mμ cßn c¶ sù quan ng¹i s©u s¾c cña nhiÒu chuyªn thïy thuéc vμo mét tæ chøc x· héi nμo ®ã, tøc trong ®iÒu kiÖn gia, nhμ khoa häc, nhμ ho¹t ®éng chÝnh trÞ vμ d− luËn thÕ giíi nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ − x· héi kh¸c nhau. réng r·i. Vμ ®· tõ l©u viÖc ®Æt vÊn ®Ò “b¶o vÖ tù nhiªn”, “b¶o vÖ m«i tr−êng” kh«ng cßn lμ chuyÖn träng mèt n÷a. B©y giê lμ ViÖc khai th¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn tõ l©u nay vμ cã tÝnh chuyÖn gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò quan träng sèng cßn − b¶o vÖ vμ tù ph¸t cña con ng−êi nãi chung diÔn ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn g×n gi÷ søc kháe cña c¸c thÕ hÖ hiÖn nay vμ t−¬ng lai khái t−¬ng ®èi thuËn lîi c¶ ®èi víi x· héi vμ ®èi víi tù nhiªn ®· t¹o nh÷ng hËu qu¶ tai h¹i cña tiÕn bé khoa häc − kÜ thuËt vμ ho¹t ra mét tËp qu¸n t©m lý − x· héi trong th¸i ®é cña con ng−êi ®èi ®éng kinh tÕ. víi nh÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn quanh hä. Ng−êi ta ®oan ch¾c r»ng, dï qui m« ho¹t ®éng cña con ng−êi thÕ nμo ch¨ng n÷a, th× Trong thêi ®¹i c¸ch m¹ng khoa häc − kÜ thuËt ®· xuÊt hiÖn ¶nh h−ëng cña con ng−êi tíi tù nhiªn còng chØ lμ hoÆc rÊt nhá mét t×nh huèng nghÞch lý: mét mÆt, tri thøc vμ kh¶ n¨ng kÜ bÐ, hoÆc chØ mang tÝnh chÊt khu vùc. thuËt cña con ng−êi ®· trë thμnh c¬ së t¹o ra søc s¶n xuÊt hïng Nh−ng ®Õn nay, hÖ thèng x· héi − tù nhiªn ®· tá ra lμ mét m¹nh, cã kh¶ n¨ng chñ ®éng tiÕn c«ng vμo tù nhiªn, lμm thay ®æi bé mÆt Tr¸i §Êt, lμm cho m«i tr−êng phôc vô lîi Ých x· héi, hÖ thèng chøc n¨ng ®ãng kÝn. §èi víi x· héi, tù nhiªn tá ra nh−ng mÆt kh¸c, chÝnh lμ v× thiÕu tri thøc, ®Æc biÖt vÒ c¸c vÊn kh«ng ph¶i lμ mét m«i tr−êng v« biªn vμ v« ®Þnh h×nh, mμ lμ ®Ò m«i tr−êng, ®ang h¹n chÕ kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ ®óng vμ ®Çy ®ñ mét hÖ thèng chøc n¨ng, nã t¸i t¹o nh÷ng kÕt qu¶ ho¹t ®éng vÒ møc ®é t¸c ®éng cña søc s¶n xuÊt x· héi tíi thiªn nhiªn. kinh tÕ thμnh nh÷ng nh©n tè míi mμ sau nμy sÏ biÓu lé ra vμ x· héi buéc ph¶i tÝnh tíi. Sù m¶i mª cña con ng−êi víi nh÷ng “thμnh c«ng”, “chiÕn th¾ng” cña m×nh trong qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c víi thiªn nhiªn ®· V× vËy vÊn ®Ò x©y dùng mét quan niÖm khoa häc tæng qu¸t dÉn tíi chç chÝnh nh÷ng “chiÕn th¾ng” Êy ®· trë thμnh sù thÊt ®Ó dùa vμo ®ã mμ thùc hiÖn qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c gi÷a x· héi vμ b¹i. H¬n n÷a, tÝnh sai lÇm vμ hoang t−ëng cña nh÷ng “chiÕn tù nhiªn mét c¸ch tù gi¸c, cã môc tiªu vμ mang l¹i kÕt qu¶ tèi −u ®ang trë thμnh cùc κ quan träng. th¾ng” Êy thËt râ rμng, vÒ ®iÒu nμy th× c¸c nhμ t− t−ëng vÜ ®¹i C. Mac vμ F. ¡nghen ®· nh¾c nhë tõ h¬n mét thÕ kØ tr−íc ®©y. 15 16
Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· h×nh thμnh mét h−íng khoa häc nhiªn h×nh thμnh nªn m«i tr−êng tù nhiªn xung quanh vμ do míi tÝch hîp liªn ngμnh − sinh th¸i x· héi häc. Vμ nã sÏ ph¶i trë ®ã, nã thùc hiÖn chñ yÕu chøc n¨ng sinh th¸i. thμnh c¬ së quan ®iÓm cña nh÷ng nghiªn cøu lý luËn, bëi v× ®èi Vμ chØ ®ång thêi − tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ m«i tr−êng t−îng kh¶o s¸t cña nã lμ qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c sinh häc − x· héi thiªn nhiªn (th−êng lμ d−íi d¹ng ®· bÞ biÕn ®æi d−íi t¸c ®éng gi÷a x· héi vμ m«i tr−êng xung quanh, cßn môc tiªu − x¸c ®Þnh cña con ng−êi) cïng víi nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ lμm nh÷ng con ®−êng tèi −u ph¸t triÓn vμ hoμn thiÖn qu¸ tr×nh thμnh hÖ thèng kinh tÕ − sinh th¸i, bao gåm tù nhiªn vμ nÒn s¶n t−¬ng t¸c gi÷a x· héi vμ m«i tr−êng nh»m gi¶m thiÓu t¸c h¹i xuÊt. §−îc biÕt r»ng nÒn s¶n xuÊt chØ cã thÓ vËn hμnh trong cña ho¹t ®éng kinh tÕ cña con ng−êi tíi tr¹ng th¸i m«i tr−êng tr−êng hîp nÕu ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt ®−îc kÕt hîp víi søc lao xung quanh. ®éng vμ ph¸t huy qu¸ tr×nh ho¹t ®éng tù gi¸c cña mäi ng−êi Cuèi nh÷ng n¨m b¶y m−¬i ng−êi ta ®· nªu ra luËn ®Ò r»ng nh»m môc ®Ých nhËn ®−îc phóc lîi tiªu dïng. Nãi c¸ch kh¸c, thùc hiÖn qu¸ tr×nh lao ®éng − qu¸ tr×nh mμ trong ®ã theo lêi C. kh«ng cã mét lÜnh vùc khoa häc nμo cã thÓ hoμn toμn bá qua nhiÖm vô b¶o tån tù nhiªn vμ sö dông tù nhiªn hîp lý. Ngμy Mac “con ng−êi b»ng ho¹t ®éng cña chÝnh m×nh vËt hãa, ®iÒu nay, luËn ®iÓm nμy ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh ®Çy ®ñ trong thùc tiÔn. chØnh l¹i vμ kiÓm so¸t sù trao ®æi chÊt gi÷a m×nh vμ tù nhiªn”. C¸c khoa häc nh− ®Þa lý häc, kinh tÕ häc, hãa häc, vËt lý häc, §ång thêi, qu¸ tr×nh lao ®éng ®−îc thùc hiÖn kh«ng ph¶i sinh häc, lÞch sö, to¸n häc vμ nh÷ng khoa häc kh¸c, ®ang tÝch mét c¸ch trõu t−îng, mμ trong khu«n khæ nh÷ng mèi liªn hÖ vμ cùc nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò b¶o tån m«i tr−êng vμ sö dông quan hÖ x· héi nhÊt ®Þnh, vμ do ®ã, tÝnh chÊt liªn kÕt søc lao hîp lý tμi nguyªn thiªn nhiªn. ®éng víi ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt vμ môc ®Ých s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh Ngμy nay, chóng ta cã thÓ nãi r»ng luËn ®iÓm do nhμ khoa tÝnh chÊt cña quan hÖ qua l¹i cña x· héi víi tù nhiªn. KÕt qu¶ häc lçi l¹c V. I. Verna®sky cho r»ng sau nμy tri thøc cña chóng lμ tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ m«i tr−êng tù nhiªn, quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ cïng víi b¶n th©n x· héi t¹o thμnh hÖ thèng kinh ta sÏ ph¸t triÓn kh«ng ph¶i theo c¸c bé m«n khoa häc, mμ theo tÕ − x· héi − sinh th¸i. nh÷ng vÊn ®Ò, ®· ®−îc minh chøng hoμn toμn. Vμ trong thÝ dô vÊn ®Ò sinh th¸i th× ®iÒu nμy ®· trë thμnh ®Æc biÖt hiÓn nhiªn. ChÝnh lμ tõ ®©y mμ quan ®iÓm gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sinh th¸i C¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cña sinh th¸i x· héi häc lμ ph−¬ng tõ lËp tr−êng cña khoa häc kinh tÕ x· héi häc trë thμnh quan ph¸p duy vËt biÖn chøng nghiªn cøu tÊt c¶ nh÷ng qu¸ tr×nh vμ träng. V× vËy, kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mμ nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ hiÖn t−îng diÔn ra trong tù nhiªn vμ x· héi, cßn kinh tÕ häc sö häc sö dông thiªn nhiªn ®· trë thμnh chñ ®Ò cña mét lÜnh vùc dông tù nhiªn ®· trë thμnh c¸i cèt lâi ®Æc biÖt cña c¬ së ®ã. ®Æc biÖt cña khoa häc kinh tÕ cã ®èi t−îng nghiªn cøu lμ nh÷ng quan hÖ h×nh thμnh nªn trong qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c gi÷a x· héi Kinh tÕ häc sö dông tù nhiªn lμ g×? Cã thÓ ®Þnh nghÜa b¶n vμ tù nhiªn. chÊt cña kh¸i niÖm nμy nh− sau. Tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ c¬ së vËt chÊt cña sù ph¸t triÓn s¶n xuÊt x· héi, nã chñ yÕu thùc Kinh tÕ häc sö dông thiªn nhiªn cÇn ph¶i xóc tiÕn x©y hiÖn chøc n¨ng kinh tÕ. Nh−ng kh¸c víi nh÷ng ph−¬ng tiÖn s¶n dùng quan ®iÓm chÝnh s¸ch quèc gia b¶o tån thiªn nhiªn hîp lý. xuÊt kh¸c lμ thÓ hiÖn cña lao ®éng ®· vËt hãa, tμi nguyªn thiªn Nh− vËy, c¬ së cña hÖ thèng ho¹t ®éng b¶o tån thiªn nhiªn ph¶i 17 18
nãi r»ng b¶n th©n kh¸i niÖm “khñng ho¶ng sinh th¸i” hoμn lμ th¸i ®é hîp lý cña x· héi, h×nh thμnh trªn quan ®iÓm khoa toμn kh«ng ®¬n trÞ. ThÝ dô, vÒ ph−¬ng diÖn sinh häc, khñng häc tæng hîp ®èi víi viÖc sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn, bao ho¶ng sinh th¸i − ®ã lμ sù ph¸ hñy nh÷ng hÖ sinh th¸i, sù diÖt gåm sù kh«i phôc vμ nh©n réng nh÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn míi còng nh− t¹o ra nh÷ng l·nh thæ ®−îc b¶o tån ®Æc biÖt b»ng chñng nh÷ng c¬ thÓ sèng, sù suy gi¶m n¨ng suÊt cña tù nhiªn c¸ch t¸ch ra mét sè khu vùc tù nhiªn kh«ng khai th¸c, tu©n thñ vμ sù gi¶m sót c¸c ®iÒu kiÖn sèng cña mäi ng−êi. Nguyªn nh©n b¾t buéc nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n vÒ c¶i t¹o tù nhiªn cã môc ®Ých trùc tiÕp cña nh÷ng qu¸ tr×nh Êy lμ sù « nhiÔm m«i tr−êng ngμy cμng t¨ng. Nguyªn nh©n khoa häc − kÜ thuËt cña khñng ho¶ng vμ cã c¨n cøu khoa häc. sinh th¸i − ®ã lμ c«ng nghÖ cña nÒn s¶n xuÊt hiÖn ®¹i, møc ®é Kinh tÕ häc sö dông thiªn nhiªn bao qu¸t tÊt c¶ nh÷ng t¨ng tr−ëng cao cña c¸c tæ hîp kinh tÕ. khÝa c¹nh khai th¸c tù nhiªn, b¾t ®Çu tõ nh÷ng vÊn ®Ò c¹n kiÖt Nh÷ng gèc rÔ kinh tÕ − x· héi cña khñng ho¶ng sinh th¸i cã tμi nguyªn cho ®Õn s¶n xuÊt s¶n phÈm cuèi cïng vμ sö dông c¸c lo¹i phÕ th¶i kh¸c nhau. V× vËy, trong kinh tÕ häc sö dông thiªn thÓ lμ sù ®iÒu hμnh nÒn s¶n xuÊt kinh tÕ phi kÕ ho¹ch vμ v« nhiªn (còng nh− nãi chung trong sinh th¸i x· héi häc) kh«ng kiÓm so¸t, sù ch¹y ®ua v× siªu lîi nhuËn, th¸i ®é tiªu thô ®èi víi nªn nh©n t¹o t¸ch rêi mét trong c¸c h−íng vμ xem xÐt nã t¸ch thiªn nhiªn, ph−¬ng thøc qu¶n lý kinh tÕ hμnh chÝnh mÖnh biÖt víi tÊt c¶ nh÷ng qu¸ tr×nh kh¸c. lÖnh, sù vi ph¹m nh÷ng nguyªn t¾c khoa häc sö dông tμi nguyªn hîp lý. Sö dông ®Êt ®ai liªn quan tíi nh÷ng vÊn ®Ò tiªu thô n−íc, sö dông tμi nguyªn rõng, khai th¸c kho¸ng s¶n, nhÊt lμ b»ng T¹i thêi ®iÓm nμy cã lÏ ch−a cã c¬ së ®Ó nãi vÒ cuéc khñng c¸c ph−¬ng ph¸p chiÒu réng, khi c¶nh quan trªn nh÷ng l·nh ho¶ng sinh th¸i toμn cÇu, mÆc dï ph¶i thõa nhËn sù hiÖn diÖn thæ réng lín bÞ ph¸ hñy. mét t×nh huèng sinh th¸i bÊt lîi kh«ng chØ trong khu«n khæ nh÷ng vïng riªng biÖt mμ c¶ trªn qui m« hμnh tinh. Nh÷ng thÝ Nh©n lo¹i cÇn ph¶i hiÓu r»ng, kh«ng thÓ hy väng ph¸t triÓn dô trùc quan nhÊt vÒ ph−¬ng diÖn nμy − ®ã lμ sù gia t¨ng nång nÒn v¨n minh mμ kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng qui luËt kh¸ch quan ®é ®i«xit cacbon, c¸c «xit nit¬, l−u huúnh vμ c¸c chÊt « nhiÔm cña b¶n th©n qu¸ tr×nh duy vËt biÖn chøng cña sù ph¸t triÓn vμ kh¸c trong khÝ quyÓn. tù ph¸t triÓn. Vμ vÒ ph−¬ng diÖn nμy, nh÷ng qui luËt sinh th¸i do nhμ khoa häc Mü B. Commoner rót ra thËt ®¸ng quan t©m: Gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nμy chØ cã thÓ víi ®iÒu kiÖn liªn 1) tÊt c¶ mäi thø liªn quan ®Õn mäi thø, 2) mäi c¸i ®Òu ph¶i tr¶ kÕt nç lùc cña tõng quèc gia (ë møc chÝnh s¸ch quèc gia vÒ sö gi¸, 3) kh«ng cã c¸i g× qua ®i mét c¸ch kh«ng dÊu vÕt, 4) thiªn dông thiªn nhiªn) trong khu«n khæ hîp t¸c quèc tÕ hiÖn ®¹i. ë nhiªn bao giê còng biÕt tèt h¬n chóng ta. ®Êt n−íc chóng ta ®· lμm ®−îc kh¸ nhiÒu chuyÖn thuéc lÜnh vùc nμy cña chÝnh s¸ch kinh tÕ − x· héi, song nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t Thêi gian gÇn ®©y, c¸c chuyªn gia ngμy cμng chó ý tíi c¸ch ®−îc th× kh«ng thÓ gäi lμ thμnh c«ng. tiÕp cËn tæng hîp ®èi víi vÊn ®Ò t−¬ng t¸c x· héi vμ tù nhiªn. Sù ®¸nh gi¸ cña hä nhiÒu khi vang lªn nh− mét lêi tiªn ®o¸n vÒ Cã lÏ, thêi kú khã kh¨n vμ cam go cña lÞch sö ®Êt n−íc chóng ta − nh÷ng n¨m ®Çu tiªn cña chÝnh quyÒn X« viÕt, lμ thÝ cuéc khñng ho¶ng sinh th¸i ®ang ®Õn dÇn, mét lêi c¶nh b¸o vÒ th¶m häa sinh th¸i tiÒm n¨ng. Liªn quan ®Õn chuyÖn nμy ph¶i dô trùc quan nhÊt vÒ ph−¬ng diÖn nμy. 19 20
Ngay tõ n¨m 1918, lÇn ®Çu tiªn ®· ®Æt ra vÊn ®Ò thμnh lËp nhiªn nguyªn thñy lμm ®èi t−îng quan s¸t vμ nghiªn cøu c¸c mét c¬ quan nhμ n−íc thèng nhÊt vÒ b¶o tån thiªn nhiªn. qui luËt cña nã. ... NÕu chóng ta kh«ng nhanh chãng tæ chøc Nh−ng chØ tíi cuèi n¨m 1919 ý t−ëng nμy míi ®−îc thùc hiÖn. ngay nh÷ng biÖn ph¸p cÇn thiÕt thùc sù b¶o tån thiªn nhiªn n−íc Nga, th× sau mét thêi gian nμo ®ã, chóng ta sÏ ch¼ng cßn Khi ®ã, trong khu«n khæ ñy ban Nh©n d©n vÒ Gi¸o dôc ®· g× mμ b¶o tån, trong chóng ta chØ cßn l¹i nh÷ng hoμi niÖm vÒ thμnh lËp ñy ban Nhμ n−íc vÒ B¶o tån Thiªn nhiªn víi thμnh nh÷ng cña c¶i tù nhiªn tõng cã mμ b©y giê chóng ta cã thÓ tù viªn gåm nh÷ng nhμ khoa häc næi tiÕng cña n−íc Nga nh− G. A. hμo tr−íc nh÷ng ®Êt n−íc kh¸c. Kogievnhikov, N. M. Kulaghin, §. M. Rossinsky, V. I. Taliev, nhμ du hμnh Nga P. N. Kozlov ®· tham gia tÝch cùc trong c«ng T©y ¢u qu¸ muén mμng b¾t tay vμo c«ng cuéc b¶o tån thiªn nhiªn, khi ®ã n¬i Êy ®· mÊt ®i nhiÒu nÐt thùc vËt nguyªn thñy, t¸c cña ñy ban. ®¹i bé phËn nh÷ng ®éng vËt quÝ hiÕm. Vμ trong ®iÒu kiÖn ®ã C¬ së ho¹t ®éng cña ñy ban lμ nh÷ng khuyÕn c¸o cña Ban tr−íc Céng hßa Nga lμ mét nhiÖm vô cã tÇm quan träng thÕ giíi Khoa häc thuéc D©n ñy Gi¸o dôc, trong ®ã c¸c vÊn ®Ò b¶o tån − b¶o tån mét lo¹t nh÷ng loμi ®éng vËt kh«ng ®©u cßn ngoμi thiªn nhiªn, nh− ®· nhÊn m¹nh trong b¶n b¸o c¸o ®Æc biÖt “VÒ ranh giíi tæ quèc chóng ta vμ sè phËn cña chóng ®ang ®−îc giíi nh÷ng nhu cÇu b¶o tån thiªn nhiªn ë Liªn bang Nga”, ®· ®−îc khoa häc toμn thÕ giíi ch¨m chó theo dâi”. nh×n nhËn nh− lμ mét c«ng cuéc cã tÇm quan träng quèc gia. Nh÷ng lêi nμy, ®· ®−îc viÕt ra vμo ngay ®Çu nh÷ng n¨m Kh«ng thÓ kh«ng dÉn ra mét sè ®iÓm tõ b¶n b¸o c¸o nμy, hai m−¬i, l¹i mét lÇn n÷a ®ang kh¼ng ®Þnh r»ng chóng ta ®· bëi v× trong ®ã biÓu lé râ quan ®iÓm, c¸ch tiÕp cËn, tõ ®ã lμm mÊt ®i nhiÒu ®Õn møc nμo do nh÷ng thËp niªn tiÕp sau nhiÒu c¨n cø x©y dùng nªn chÝnh s¸ch b¶o tån thiªn nhiªn cña nhμ nguyªn t¾c lμnh m¹nh hîp lý cña chÝnh s¸ch b¶o tån thiªn n−íc chóng ta trong nh÷ng n¨m ®Çu tiªn cña chÝnh quyÒn X« nhiªn ®· bÞ hoμn toμn ph¸ bá. viÕt. §iÒu nμy cßn quan träng do chç trong sè c¸c t¸c gi¶ cña KÕt côc ®· râ − hiÖn nay hÖ thèng nh÷ng gi¶i ph¸p b¶o tån v¨n b¶n ®ã kh«ng chØ cã nh÷ng nhμ khoa häc − C. A. Buturlin, thiªn nhiªn ë n−íc ta ®ßi hái ph¶i c¶i tæ c¬ cÊu mét c¸ch nghiªm G. A. Kogievnhikov, N. M. Kulaghin, C. F. Ol®enburg, A. N. träng. §ã lμ do mét lo¹t nguyªn nh©n quyÕt ®Þnh. Seversev, V. I. Taliev, A. E. Fersman, mμ c¶ nh÷ng nhμ ho¹t Thø nhÊt − kÝch th−íc réng lín bÊt th−êng cña ®Êt n−íc ®éng chÝnh trÞ næi tiÕng thêi ®ã. chóng ta vμ qui m« nh÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc thu hót Trong b¸o c¸o ®· ghi: “Tù nhiªn, mét mÆt, lμ nguån cña c¶i vμo nÒn kinh tÕ quèc d©n. Theo nh÷ng tÝnh to¸n s¬ bé, ®Õn ®Çu vËt chÊt ®èi víi chóng ta, nh−ng mÆt kh¸c, nã lμ nguån nghiªn nh÷ng n¨m t¸m m−¬i tæng gi¸ trÞ kinh tÕ quèc d©n c¸c tμi cøu vμ häc tËp v« tËn. NhËn thøc nh÷ng qui luËt ®iÒu khiÓn tù nguyªn rõng cña Liªn X« b»ng kho¶ng 840 tØ róp, gi¸ trÞ hoa lîi nhiªn − ®ã lμ mét trong nh÷ng nhiÖm vô to lín nhÊt tr−íc nh©n n«ng nghiÖp − 540 tØ róp, gi¸ trÞ dù tr÷ kho¸ng s¶n − 460 tØ róp lo¹i mμ thùc hiÖn nã sÏ høa hÑn cho chóng ta nh÷ng øng dông vμ gi¸ trÞ tμi nguyªn n−íc (dßng n−íc mÆt vμ tμi nguyªn n−íc thùc tiÔn réng lín vμ nh÷ng phóc lîi vËt chÊt vÜ ®¹i, nh−ng ®Ó ngÇm) − 250 tØ róp. Nh− vËy, tæng gi¸ trÞ chØ cña nh÷ng tμi nhËn thøc nh÷ng qui luËt Êy chóng ta cÇn ph¶i cã mét thiªn nguyªn thiªn nhiªn ®· liÖt kª v−ît trªn 2 ngh×n tØ róp, v−ît 21 22
trªn gi¸ trÞ −íc l−îng tμi s¶n quèc gia n−íc ta nÕu kh«ng tÝnh nh−ng ë n−íc ta ®· kh«ng ®¶m b¶o ®−îc ®Çy ®ñ viÖc thùc thi tíi tμi nguyªn thiªn nhiªn. chÝnh s¸ch quèc gia sö dông thiªn nhiªn. ThËt vËy, ë Liªn X« ®ang nhËn thÊy sù thuyªn gi¶m s¶n l−îng tù nhiªn cña ®Êt ®ai, Nãi c¸ch kh¸c, chóng ta ®ang ®Ò cËp vÊn ®Ò ®−a vμo lÜnh c¹n kiÖt chÊt mïn trong ®Êt, tr¹ng th¸i tμi nguyªn rõng kh«ng vùc kiÓm kª gi¸ trÞ tiÒn tÖ nÒn kinh tÕ quèc d©n tõ nh÷ng hîp ®¸p øng. phÇn tμi s¶n quèc gia quan träng nhÊt, ngang hμng víi gi¸ trÞ cña c¸c hîp phÇn th−êng ®−îc tÝnh tíi theo truyÒn thèng. ThÝ dô, c¸c xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp th¶i vμo khÝ quyÓn h¬n 65 triÖu tÊn chÊt ®éc h¹i vμ mét l−îng kh«ng Ýt h¬n thÕ lμ tõ « Nh−ng kh«ng ®−îc quªn vÒ gi¸ trÞ sinh th¸i cña nh÷ng tμi t«. Hμm l−îng nh÷ng chÊt nμy trong kh«ng khÝ ë tÊt c¶ c¸c nguyªn thiªn nhiªn ®−îc thu hót vμo qu¸ tr×nh kinh tÕ quèc trung t©m c«ng nghiÖp v−ît qu¸ c¸c tiªu chuÈn vÖ sinh, trong d©n. ThÝ dô, trong khi xem xÐt theo truyÒn thèng nh÷ng tμi ®ã, t¹i 104 thμnh phè víi tæng d©n c− 50 triÖu ng−êi nång ®é nguyªn rõng nh− lμ nguån nguyªn liÖu, chóng ta ®ang m¾c mét nh÷ng chÊt ®ã kh«ng hiÕm khi v−ît trªn chuÈn cho phÐp 10 lÇn sai lÇm nghiªm träng. §−îc biÕt r»ng chÝnh lμ tõ gç nh− lμ hoÆc h¬n. d¹ng chñ yÕu cña nguyªn liÖu “rõng” ngμy nay con ng−êi cã thÓ s¶n xuÊt ra h¬n 2000 lo¹i s¶n phÈm cuèi cïng kh¸c nhau cÇn T×nh h×nh víi tμi nguyªn n−íc còng kh«ng kh¸ h¬n. §Õn trong ®êi sèng hμng ngμy. Nh−ng chÝnh rõng lμ “chiÕc m¸y” ®éc ®Çu nh÷ng n¨m t¸m m−¬i, nÒn kinh tÕ quèc d©n ®· sö dông 400 km3 n−íc (kh«ng kÓ n−íc t−íi!), l−îng nμy b»ng kho¶ng hai lÇn ®¸o ®ang lμm l¹i vμ lÊp ®i nh÷ng khiÕm khuyÕt cña ho¹t ®éng con ng−êi. §−îc biÕt r»ng, thÝ dô, mét ngμy trêi ®Ñp n¾ng 1 ha l−u l−îng n¨m cña s«ng Volga hay t¸m lÇn l−u l−îng n−íc s«ng rõng hÊp thô 220−280 kg ®i«xit cacbon vμ táa ra 180−220 kg §nepr. HÇu nh− mäi n¬i ®Òu gi¶m chÊt l−îng n−íc vμ ®Æc biÖt ë c¸c s«ng vïng T©y Xibiri − s«ng Obi, Irt−sh, c¸c s¶n phÈm dÇu «xy, cßn tÊt c¶ rõng cña hμnh tinh mét n¨m “cho qua” m×nh h¬n 550 tØ tÊn ®i«xit cacbon vμ tr¶ l¹i cho con ng−êi gÇn 400 tØ tÊn tÝch lòy trong n−íc c¸c s«ng nμy lín h¬n 20 lÇn tiªu chuÈn cho «xy. Ngoμi ra, rõng hÊp thô l−îng bôi lín (1 ha rõng mét n¨m − phÐp. Kh«ng nh÷ng c¸c s«ng, mμ c¸c biÓn còng bÞ « nhiÔm. ThËt tõ 32 ®Õn 63 kg bôi tïy thuéc thμnh phÇn cña m×nh), t¸ch ra vËy, nång ®é phenol ë Kaspi v−ît chuÈn cho phÐp 9 lÇn, ë biÓn nh÷ng chÊt rÊt quÝ ®èi víi con ng−êi − phitonxit, cã kh¶ n¨ng Baltich − 4 lÇn. BiÓn Aral nÕu xÐt theo tÊt c¶ “c¸c tiªu chÝ biÓn” diÖt c¸c vi khuÈn g©y bÖnh (1 ha rõng mét ngμy cho 2−4 kg th× ®· trë thμnh vïng th¶m häa sinh th¸i thùc sù. phitonxit, mμ 30 kg chÊt nμy ®ñ ®Ó tiªu diÖt c¸c loμi vi sinh cã Nhμ khoa häc X« viÕt næi tiÕng, viÖn sÜ th«ng tÊn ViÖn hμn h¹i trong mét thμnh phè lín). l©m Khoa häc Liªn X«, ®¹i biÓu quèc héi Liªn X« A. V. Iablokov MÆc dï mét quèc gia x· héi chñ nghÜa cã nh÷ng lîi thÕ ®· ph¸c häa mét bøc tranh rÊt hïng hån trong bμi ph¸t biÓu kh¸ch quan nhÊt ®Þnh trong c¸c vÊn ®Ò sö dông thiªn nhiªn − cña m×nh t¹i §¹i héi c¸c X« viÕt lÇn I. ¤ng nãi: “T×nh huèng vμ ®iÒu nμy ®· ®−îc nhiÒu chuyªn gia ngo¹i quèc nhËn xÐt *, hiÖn nay lμ: 20 % d©n c− n−íc ta ®ang ph¶i sèng trong c¸c vïng * Nhμ sinh th¸i häc ng−êi Mü B. Commoner trong c«ng tr×nh “Vßng trßn khÐp kÝn” ®· viÕt: “... HÖ thèng x· héi chñ nghÜa cña Liªn X« cã mét −u thÕ thùc tÕ quan träng so víi trªn qui m« toμn quèc... lμ mét tÝnh chÊt riªng cã h÷u c¬ cña hÖ thèng X« viÕt” (“Vßng hÖ thèng kinh tÕ t− nh©n. NÒn kÕ ho¹ch toμn diÖn s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vμ n«ng nghiÖp trßn khÐp kÝn”, Lªningrat, 1974, tr. 201). 23 24
th¶m häa sinh th¸i, cßn 34−40 % − trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt viÕt tèi cao cña nh÷ng n−íc céng hßa thuéc Liªn X«. lîi sinh th¸i. KÕt qu¶ lμ t×nh tr¹ng bÖnh tËt liªn quan tíi suy N¨m 1972 (ngμy 29 th¸ng 12), Ban chÊp hμnh Trung −¬ng gi¶m chÊt l−îng m«i tr−êng ®ang t¨ng nhanh”. §¶ng céng s¶n Liªn X« vμ Héi ®ång Bé tr−ëng Liªn X« ®· th«ng VËy c¸i g× ®· dÉn tíi t×nh tr¹ng sinh th¸i bÊt lîi nh− vËy? qua nghÞ quyÕt “VÒ t¨ng c−êng b¶o tån thiªn nhiªn vμ c¶i thiÖn V× sao, mÆc dï bao nhiªu ph−¬ng tiÖn ®· ®Çu t− cho thùc thi sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn”, theo ®ã ®· thiÕt lËp quan ®iÓm chÝnh s¸ch sinh th¸i, mÆc dï ®· th«ng qua hμng lo¹t nh÷ng ngμnh trong nh÷ng vÊn ®Ò vÒ b¶o tån vμ sö dông tμi nguyªn quyÕt s¸ch quan träng, mμ vÉn kh«ng ®¹t ®−îc ch¼ng nh÷ng thiªn nhiªn. kÕt qu¶ mong muèn, mμ c¶ kÕt qu¶ cÇn thiÕt? Nh÷ng lîi Ých ngμnh hÑp, ph−¬ng thøc qu¶n lý hμnh chÝnh − mÖnh lÖnh ®· trë thμnh nguyªn nh©n cña nh÷ng vi ph¹m ë ®©y chóng ta ®· tiÕn tíi nguyªn nh©n thø hai, nãi ®óng h¬n, tíi mét tæ hîp toμn vÑn nh÷ng nguyªn nh©n cã tÝnh chÊt nghiªm träng ®èi víi nh÷ng nguyªn t¾c khoa häc cña ®−êng lèi kinh tÕ, chÝnh trÞ vμ t− t−ëng, ®ang g©y khã kh¨n cho sù ph¸t b¶o tån thiªn nhiªn x· héi chñ nghÜa. triÓn c«ng cuéc sö dông thiªn nhiªn hîp lý ë n−íc ta. ë ®©y kh«ng thÓ kh«ng nhí l¹i nh÷ng lêi rÊt quan träng xÐt vÒ ý nghÜa x· héi − chÝnh trÞ cña viÖn sÜ V. S. Nhemtrinov, ë Liªn X« b¶o vÖ m«i tr−êng vμ sö dông hîp lý tμi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc ®−a lªn hμng chÝnh s¸ch quèc gia. HiÕn ph¸p nãi r»ng “sù tù ph¸t duy ý chÝ trong ®iÒu kiÖn chñ nghÜa x· héi n−íc ta qui ®Þnh r»ng “... V× lîi Ých c¸c thÕ hÖ h«m nay vμ t−¬ng cã thÓ ®−a tíi nh÷ng hËu qu¶ kh«ng kÐm nghiªm träng so víi lai, ë Liªn X« ®ang thi hμnh nh÷ng biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó b¶o sù tù ph¸t c¹nh tranh ë Ph−¬ng T©y”. tån vμ sö dông hîp lý cã c¨n cø khoa häc ®Êt ®ai vμ lßng ®Êt, tμi V× thÕ, nh÷ng gi¶i ph¸p ®ang thùc thi tõ tr−íc tíi nay nguyªn n−íc, giíi thùc vËt vμ ®éng vËt, ®Ó gi÷ g×n trong s¹ch kh«ng ®em l¹i kÕt qu¶ cÇn thiÕt. ThËt vËy, nÕu nh− tõ n¨m kh«ng khÝ vμ n−íc, ®¶m b¶o t¸i t¹o nh÷ng cña c¶i thiªn nhiªn 1974 nh÷ng biÖn ph¸p b¶o tån thiªn nhiªn ®· trë thμnh bé vμ c¶i thiÖn m«i tr−êng xung quanh con ng−êi” (tr. 18) trong khi phËn cÊu thμnh b¾t buéc cña nh÷ng kÕ ho¹ch hμng n¨m ph¸t ®ång thêi ®¶m b¶o ®ßi hái tõng c«ng d©n Liªn X« ph¶i cã nghÜa triÓn kinh tÕ ®Êt n−íc, cßn tõ n¨m 1981 chóng ®−îc ®−a thμnh vô g×n gi÷ thiªn nhiªn vμ b¶o vÖ nguån cña c¶i tù nhiªn (tr. 67). nh÷ng ch−¬ng môc vÒ b¶o tån thiªn nhiªn trong c¸c kÕ ho¹ch ë n−íc ta cã mét lo¹t nh÷ng qui ®Þnh ph¸p luËt cña X« viÕt n¨m n¨m, nh−ng c¨n cø khoa häc vμ ph−¬ng ph¸p luËn cña Tèi cao Liªn X« trong thêi kú h¬n 15 n¨m. ThËt vËy, cã thÓ nªu chóng vÉn cßn xa míi hoμn chØnh. Vμ kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn ra Nh÷ng c¬ së cña Ph¸p luËt ®Êt ®ai (1970), LuËt b¶o vÖ kh«ng mμ kÕt côc lμ h¬n 63 tØ róp ®Çu t− vμo sù nghiÖp b¶o tån thiªn khÝ khÝ quyÓn (1980), LuËt b¶o tån vμ sö dông giíi ®éng vËt nhiªn trong hai kÕ ho¹ch n¨m n¨m gÇn ®©y kh«ng ®¶m b¶o lμm (1980). Cßn mét lo¹t c¸c luËt ®· ®−îc th«ng qua ë cÊp c¸c x« gi¶m dung l−îng tμi nguyªn vμ n¨ng l−îng cña nÒn s¶n xuÊt, 25 26
kh«ng lμm gi¶m ®¸ng kÓ sù « nhiÔm m«i tr−êng, vμ n−íc ta, nhiªn. §iÒu nμy lμ do vÉn duy tr× mét lo¹t nh÷ng tμn d−, chóng theo ý kiÕn cña nhμ sinh th¸i häc X« viÕt N. F. Reimers, tôt hËu c¾m rÔ vμo trong nh÷ng quan ®iÓm chÝnh trÞ, kinh tÕ vμ t− 15−20 n¨m so víi c¸c quèc gia ph¸t triÓn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò b¶o t−ëng − lý luËn trong viÖc thi hμnh chÝnh s¸ch quèc gia b¶o tån tån thiªn nhiªn vμ sö dông hîp lý tμi nguyªn thiªn nhiªn. thiªn nhiªn. §¸ng tiÕc, chóng ta ®· kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc nh÷ng nhiÖm Mét vÊn ®Ò kh«ng kÐm phÇn quan träng ë ®©y lμ vÊn ®Ò vô ®Ò ra trong ®Ò môc “B¶o tån m«i tr−êng, sö dông hîp lý tμi ®−îc th«ng tin cña c¸c chuyªn gia, c¸c nhμ khoa häc, cña c«ng nguyªn thiªn nhiªn” trong khu«n khæ “Nh÷ng ph−¬ng h−íng luËn réng r·i vÒ tr¹ng th¸i m«i tr−êng. Sù thiÕu hiÓu biÕt vÒ chñ yÕu ph¸t triÓn kinh tÕ vμ x· héi Liªn X« trong nh÷ng n¨m tÝnh phøc t¹p cña t×nh h×nh sinh th¸i dÉn tíi nh÷ng quyÕt s¸ch 1986−1990 vμ thêi kú ®Õn n¨m 2000”. Thùc chÊt, ®©y lμ mét sai lÇm, vμ kÕt côc − nh÷ng sai lÇm trong lùa chän c¸c ph−¬ng ch−¬ng tr×nh cña nh÷ng biÖn ph¸p quan träng nhÊt nh»m hoμn h−íng quan träng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sinh th¸i. §iÒu nμy ®ang trë nªn cùc κ quan träng ®Æc biÖt hiÖn nay, trong khi chóng ta thiÖn chÝnh s¸ch sinh th¸i trong ®iÒu kiÖn ®Èy nhanh tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ − x· héi cña ®Êt n−íc. ®ang tiÕn hμnh c«ng t¸c lËp c¨n cø cho Ch−¬ng tr×nh Sinh th¸i ®Æc biÖt cã t¸c ®éng ngang b»ng víi nh÷ng ch−¬ng tr×nh l−¬ng §Õn cuèi nh÷ng n¨m t¸m m−¬i, chóng ta ®· dù ®Þnh ®¶m thùc, n¨ng l−îng vμ c¸c ch−¬ng tr×nh kh¸c cña quèc gia. b¶o thùc hiÖn nh÷ng gi¶i ph¸p vÒ sö dông hîp lý tμi nguyªn ®Êt, n−íc, rõng vμ c¸c tμi nguyªn kh¸c cña ®Êt n−íc. §· dù Víi môc ®Ých ®ã, t¹i ñy ban Nhμ n−íc vÒ Khoa häc vμ Kü ®Þnh ¸p dông nh÷ng c«ng nghÖ míi, trong ®ã cã c«ng nghÖ Ýt thuËt Liªn X« ®· thμnh lËp nhãm c«ng t¸c ®Æc biÖt h×nh thμnh nh÷ng ph−¬ng h−íng chñ yÕu cña ch−¬ng tr×nh nμy. th¶i, sö dông nh÷ng ph−¬ng thøc vμ ph−¬ng ph¸p míi kÕ ho¹ch hãa kinh tÕ − sinh th¸i v.v... Tuy nhiªn, theo ý kiÕn cña mét trong c¸c thμnh viªn nhãm c«ng t¸c nμy, nhμ kinh tÕ − sinh th¸i häc, gi¸o s− M. Ia. Nh− ta quan niÖm, c¸ch tiÕp cËn tæng hîp tíi nh÷ng vÊn ®Ò Lemesev, th× ngay tõ ®Çu ta ®· ph¹m nh÷ng sai lÇm nghiªm chÝnh s¸ch b¶o tån thiªn nhiªn ph¶i ®¶m b¶o lμm sao bao hμm träng. Thø nhÊt, ®ã lμ ®Ó x©y dùng mét tμi liÖu qui m« néi dung nh÷ng biÖn ph¸p cùc réng vÒ mÆt ®Þa lý, trong ®ã cã hå Baikal, nh− vËy mμ chØ cho mét thêi h¹n ng¾n ngñi phi hiÖn thùc. l−u vùc c¸c biÓn Baltic, Kaspi, H¾c H¶i vμ Azov, c¸c thñy vùc B¾c B¨ng D−¬ng, vïng Trung ¸, Kazakhstan vμ ViÔn §«ng, Thø hai, ph¶i thõa nhËn r»ng trong khi x¸c ®Þnh nh÷ng hμng ngh×n s«ng nhá vμ hå chøa, nh÷ng thø cÇn ®−îc trî gióp nhiÖm vô cña nhãm ®· biÓu lé quan ®iÓm h×nh thøc “truyÒn sinh th¸i mét c¸ch nghiªm tóc. thèng”, tøc quan ®iÓm ngμnh. §iÒu ®ã kh«ng høa hÑn g× c¶, Tuy nhiªn, thËm chÝ trong hai − ba n¨m gÇn ®©y kh«ng hÒ ngoμi nh÷ng tai häa míi. VÊn ®Ò lμ ë chç: theo quyÕt ®Þnh cña cã mét thay ®æi hiÖn thùc nμo trong chÝnh s¸ch b¶o tån thiªn ñy ban Nhμ n−íc vÒ Khoa häc vμ Kü thuËt th× c¸c bé vμ ngμnh 27 28
tr−íc ®©y chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ b¶o tån nh÷ng d¹ng tμi nguyªn DÜ nhiªn, ®Ó thùc thi thùc tÕ chÝnh s¸ch b¶o tån thiªn thiªn nhiªn riªng biÖt ®−îc trao nhiÖm vô gÊp rót cung cÊp c¸i nhiªn quèc gia th× nh÷ng biÖn ph¸p nh»m gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò gäi lμ nh÷ng sè liÖu kiÓm so¸t, − ®ã lμ nh÷ng ®Çu bμi vÒ b¶o tån cô thÓ nh−: ®¸nh gi¸ c¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn vÒ mÆt kinh tÕ; thiªn nhiªn mμ trªn c¬ së ®ã c¸c bé vμ ngμnh kh¸c cÇn ph¶i x©y x¸c ®Þnh tæn thÊt sinh th¸i; ¸p dông nh÷ng ®¶m b¶o ph¸p luËt dùng nh÷ng biÖn ph¸p b¶o tån thiªn nhiªn theo tõng lÜnh vùc nghiªm ngÆt cho c«ng cuéc b¶o tån tμi nguyªn thiªn nhiªn v.v... cña m×nh. Mét b¶ng tæng hîp c¸c ®Çu bμi nh− vËy chÝnh lμ t¹o còng quan träng. thμnh ch−¬ng tr×nh quèc gia. VÊn ®Ò vÒ ho¹t ®éng cña c¬ quan b¶o tån thiªn nhiªn quèc Tuy nhiªn, kh«ng thÓ kh«ng nãi vÒ chuyÖn khi x©y dùng gia ngo¹i ngμnh còng kh«ng kÐm phÇn phøc t¹p. Theo nghÞ Ch−¬ng tr×nh Sinh th¸i Quèc gia, ng−êi ta ®· sö dông nh÷ng quyÕt cña Ban chÊp hμnh trung −¬ng §¶ng céng s¶n Liªn X« vμ luËn ®iÓm c¬ b¶n cña quan ®iÓm ho¹t ®éng sinh th¸i ®· ®−îc Héi ®ång Bé tr−ëng Liªn X« th¸ng giªng n¨m 1988 ®· thμnh h×nh thμnh trong “Dù th¶o nh÷ng luËn ®iÓm chñ yÕu cña lËp ñy ban Nhμ n−íc vÒ B¶o tån Thiªn nhiªn. Nã ®−îc ®Ò b¹t ch−¬ng tr×nh khoa häc tæng thÓ nghiªn cøu sinh quyÓn vμ sinh nh− mét c¬ quan trung −¬ng qu¶n lý nhμ n−íc trong lÜnh vùc th¸i häc thêi kú ®Õn n¨m 2015”. b¶o tån tù nhiªn vμ sö dông tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ cïng víi c¸c héi ®ång bé tr−ëng cña c¸c n−íc céng hßa trùc thuéc ph¶i V× vËy, cÇn ®Æc biÖt chó ý lμm sao liªn kÕt nh÷ng nh©n tè chÞu tr¸ch nhiÖm ®Çy ®ñ vÒ b¶o tån thiªn nhiªn, tæ chøc sö sinh th¸i vμ kinh tÕ cña viÖc sö dông tμi nguyªn, bëi v× sö dông dông hîp lý vμ t¸i t¹o tμi nguyªn thiªn nhiªn. tμi nguyªn cã thÓ thùc sù lμ tèi −u kinh tÕ chØ trong ®iÒu kiÖn nã tèi −u sinh th¸i. Nh−ng nÕu c¶i tæ tÊt c¶ nh÷ng c¬ cÊu b¶o Nh÷ng nhiÖm vô cña ñy ban Nhμ n−íc vÒ Thiªn nhiªn tån tμi nguyªn mét c¸ch s©u s¾c nh− vËy ch¾c ch¾n sÏ ®éng Liªn X« cùc k× ®a d¹ng: tõ viÖc x©y dùng vμ thi hμnh chÝnh s¸ch ch¹m tíi nhiÒu vÊn ®Ò kinh tÕ − x· héi, chÝnh trÞ vμ t− t−ëng. b¶o tån thiªn nhiªn cã c¨n cø khoa häc tæng hîp cho ®Õn viÖc tæ chøc phæ biÕn nh÷ng tri thøc b¶o tån thiªn nhiªn trong ®«ng Trong nh÷ng v¨n b¶n do ViÖn hμn l©m Liªn X« ®Ò xuÊt vμ ®¶o quÇn chóng d©n c−. ®· ®−îc sö dông khi lËp Ch−¬ng tr×nh Sinh th¸i Quèc gia ®· dù kiÕn tiÕn hμnh nh÷ng nghiªn cøu sinh th¸i c¬ b¶n, trong sè ®ã Mét trong nh÷ng ®iÓm quan träng nhÊt, theo dù kiÕn, quy cã lÜnh vùc tiÕn hãa cña sinh quyÓn, sù trao ®æi n¨ng l−îng vμ ®Þnh vÞ trÝ ®Æc biÖt cña ñy ban Nhμ n−íc vÒ Thiªn nhiªn Liªn khèi l−îng trong sinh quyÓn, hãa häc sinh quyÓn, nh÷ng khÝa X«, ®ã lμ: nh÷ng quyÕt ®Þnh, do nã ®Ò ra trong khu«n khæ quyÒn c¹nh sinh häc cña vÊn ®Ò b¶o tån thiªn nhiªn vμ cuèi cïng lμ lùc cña m×nh, lμ nh÷ng quyÕt ®Þnh b¾t buéc ph¶i thùc hiÖn ®èi x©y dùng mét ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu hÖ thèng vμ m« víi tÊt c¶ c¸c bé, ngμnh, c¸c tËp ®oμn, xÝ nghiÖp vμ tæ chøc. h×nh hãa to¸n häc c¸c qu¸ tr×nh sinh quyÓn. ë ®©y ph¶i l−u ý r»ng tÊt c¶ c¸c tËp ®oμn, xÝ nghiÖp vμ tæ 29 30
chøc cã trong thμnh phÇn chuÈn mùc kinh tÕ dμi h¹n còng nhËn thiÓn cËn sinh th¸i, chñ nghÜa phiªu l−u sinh th¸i vμ t×nh tr¹ng ®−îc nh÷ng ®Þnh møc chi tr¶ vÒ tμi nguyªn thiªn nhiªn còng v« ®¹o ®øc sinh th¸i”. nh− nh÷ng ®Þnh møc chi tr¶ do ph¸t th¶i c¸c chÊt « nhiÔm vμo V× vËy, ý nghÜa cña gi¸o dôc sinh th¸i ®ang t¨ng m¹nh. m«i tr−êng. Ngay tõ n¨m 1977, trong c¸c quyÕt nghÞ cña héi nghÞ chuyªn ®Ò §ång thêi trong ñy ban Nhμ n−íc vÒ Thiªn nhiªn Liªn X« vÒ vÊn ®Ò gi¸o dôc trong lÜnh vùc m«i tr−êng diÔn ra ë Tbilisi lËp ra mét quÜ dù tr÷ ®Æc biÖt b¶o tån thiªn nhiªn tõ nguån theo kªnh UNESCO vμ UNEP ®· nªu lªn sù cÇn thiÕt ph¶i tæ triÕt khÊu nh÷ng kho¶n chi tr¶ do ph¸t th¶i chÊt « nhiÔm vμo chøc hÖ thèng gi¸o dôc sinh th¸i liªn tôc. Cã nghÜa r»ng b¾t ®Çu m«i tr−êng tù nhiªn còng nh− tõ kinh phÝ kho¶n ph¹t nh÷ng tõ v−ên trÎ, qua tr−êng trung häc vμ ®¹i häc, còng nh− th«ng ng−êi vi ph¹m ph¸p luËt b¶o tån thiªn nhiªn. qua hÖ thèng t¸i ®μo t¹o c¸n bé tr×nh ®é cao, ph¶i liªn tôc tiÕn hμnh c«ng t¸c gi¸o dôc vμ ®μo t¹o sinh th¸i. Trong b¸o c¸o kÕt Nh−ng ñy ban Nhμ n−íc vÒ Thiªn nhiªn Liªn X« cÇn ph¶i thóc t¹i héi nghÞ nμy ®· nhÊn m¹nh r»ng m«i tr−êng bao gåm trë thμnh “siªu bé”, cã ®−îc quyÒn b·i bá ®èi víi nh÷ng dù ¸n m«i tr−êng x· héi, m«i tr−êng v¨n hãa vμ c¶ m«i tr−êng tù nμo kh«ng phï hîp vÒ gãc ®é sinh th¸i bÊt kÓ ë qui m« nμo. nhiªn, vμ do ®ã, viÖc ph©n tÝch ph¶i tÝnh ®Õn sù liªn hÖ qua l¹i Sai lÇm m¾c ph¶i ngμy h«m nay trong vÊn ®Ò sinh th¸i cã gi÷a m«i tr−êng tù nhiªn, c¸c hîp phÇn sinh häc cña nã vμ c¸c thÓ ngμy mai biÕn thμnh nh÷ng hËu qu¶ sinh th¸i, kinh tÕ nh©n tè x· héi vμ v¨n hãa. kh«ng thÓ bï ®¾p ®−îc, thËm chÝ ®«i khi lμ nh÷ng hËu qu¶ Cßn vÒ gi¸o dôc sinh th¸i ë n−íc ta vμ ®Æc biÖt viÖc ®Æt vÊn chÝnh trÞ kh«ng thÓ bï ®¾p. Kh«ng nªn quªn r»ng trong sè c¸c ®Ò nμy ë tr−êng ®¹i häc, th× râ rμng lμ chóng ta ch−a hiÓu hÕt ý nguyªn nh©n quan träng g©y sù c¨ng th¼ng gi÷a c¸c d©n téc, th× nghÜa cña vÊn ®Ò. Sù thiÕu thèn c¸c c¸n bé gi¶ng d¹y giμu kinh nh÷ng th¶m häa sinh th¸i mμ c¸c n−íc céng hßa riªng biÖt ph¶i nghiÖm vμ ®−îc ®μo t¹o tèt, c¸ch tiÕp cËn chuyªn m«n hÑp ë c¸c g¸nh chÞu do chÝnh s¸ch ngμnh lμ mét nh©n tè rÊt ®¸ng chó ý. c¬ së ®μo t¹o chØ quan t©m ph¸t triÓn c¸i gäi lμ “sinh th¸i häc N¨m 1991, ñy ban Nhμ n−íc vÒ Thiªn nhiªn Liªn X« ®æi thùc dông” − ®ã chØ lμ nh÷ng khã kh¨n riªng lÎ mμ chóng ta cÇn thμnh Bé B¶o tån M«i tr−êng. Vai trß cña nã cÇn ph¶i tÝch cùc ph¶i kh¾c phôc tr−íc hÕt v× lîi Ých cña viÖc gi¶i quyÕt chÝnh vÊn tèi ®a, vμ vÞ trÝ cña nã kh¸c víi vÞ trÝ mμ c¸c bé vμ c¸c ñy ban ®Ò sinh th¸i. nhμ n−íc kh¸c n¾m gi÷. §iÒu nμy cμng quan träng v× trong kh¸i §μo t¹o sinh th¸i ngμy nay cÇn cho c¸c c¸n bé vμ chuyªn niÖm chÝnh s¸ch b¶o tån thiªn nhiªn cßn cã nh÷ng vÊn ®Ò nh− gia (c¶ c¸n bé th«ng th−êng lÉn c¸n bé l·nh ®¹o) thùc tÕ trong ®μo t¹o vμ gi¸o dôc b¶o tån thiªn nhiªn (sinh th¸i). Theo lêi cña tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ quèc d©n. Yªu cÇu nμy còng ®Ò ra ®èi A. Ia. Iablokov, mét trong nh÷ng trë ng¹i lín trªn con ®−êng víi hÖ thèng ®¶m b¶o khÝ t−îng thñy v¨n. gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sinh th¸i ë Liªn X« lμ “sù l¹c hËu sinh th¸i, sù 31 32
§Ó kÕt thóc, cÇn nh¾c l¹i mét lÇn n÷a r»ng tÝnh chÊt toμn phèi hîp ho¹t ®éng b¶o tån thiªn nhiªn cña c¸c quèc gia vμ c¸c cÇu cña vÊn ®Ò sinh th¸i buéc chóng ta ph¶i tÝnh tíi mét thùc tÕ tæ chøc quèc tÕ. r»ng c«ng cuéc ng¨n chÆn khñng ho¶ng sinh th¸i chØ cã thÓ Liªn X« tham gia tÝch cùc vμo c«ng viÖc cña UNEP vμ còng b»ng nh÷ng lç lùc cña tÊt c¶ c¸c quèc gia. Nh÷ng vÊn ®Ò sinh lμ mét trong nh÷ng thμnh viªn thùc hiÖn c¸c ch−¬ng tr×nh sinh th¸i x· héi häc biÓu hiÖn ë c¸c n−íc kh¸c nhau theo kiÓu kh¸c th¸i trong khu«n khæ c¸c tæ chøc ®ã, nh− WMO, EEC, nhau. ë ®©y ph¶i tÝnh tíi c¶ vÞ trÝ ®Þa lý cña quèc gia (nh÷ng UNESCO, IUER vμ c¸c tæ chøc kh¸c. ë Liªn X« ®· thμnh lËp vμ ®iÒu kiÖn vμ tù nhiªn vμ nh÷ng kh¶ n¨ng cña hä) vμ tr×nh ®é ®ang ho¹t ®éng nh÷ng ñy ban quèc gia vÒ c¸c vÊn ®Ò cña ph¸t triÓn kinh tÕ (trong ®ã cã tr×nh ®é c«ng nghÖ) vμ xu thÕ UNESCO vμ Trung t©m c¸c dù ¸n quèc tÕ cña UNEP. Trong ph¸t triÓn kinh tÕ − x· héi cña quèc gia ®ã. khu«n khæ cña UNEP cïng víi WMO vμ UNESCO, trong c¸c Tuy nhiªn, kh«ng phô thuéc vμo chÕ ®é x· héi, tÊt c¶ c¸c n¨m 1979, 1981, 1983 (Riga, Tbilisi, Tallin) ®· diÔn ra c¸c héi n−íc cÇn ph¶i gãp phÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò toμn cÇu toμn nh©n th¶o quèc tÕ vÒ kiÓm so¸t m«i tr−êng tæng hîp toμn cÇu. lo¹i. ë ®©y tr−íc hÕt ph¶i nªu ra nh÷ng h×nh thøc hîp t¸c liªn VËy lμ, nh− chóng ta thÊy, t×nh h×nh sinh th¸i hiÖn ®¹i quèc gia nh− thμnh lËp nh÷ng c¬ quan vμ nh÷ng tæ chøc chuyªn h×nh thμnh d−íi t¸c ®éng cña mét lo¹t nh÷ng nguyªn nh©n sinh m«n b¶o tån thiªn nhiªn liªn quèc gia *. th¸i, kinh tÕ vμ x· héi ®ang ®ßi hái sù ch¨m chó tõ phÝa mçi N¨m 1972, t¹i Stockholm diÔn ra Héi nghÞ vÒ vÊn ®Ò m«i quèc gia vμ toμn bé céng ®ång nh©n lo¹i. tr−êng. Mét trong nh÷ng kÕt qu¶ quan träng nhÊt cña nã lμ lËp ra mét c¬ quan trî gióp míi cña LHQ mμ xÐt vÒ c¬ cÊu vμ tÝnh chÊt ho¹t ®éng th× t−¬ng ®−¬ng víi mét tæ chøc quèc tÕ − Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng cña LHQ (UNEP). C¬ cÊu, nh÷ng h−íng ho¹t ®éng chñ yÕu cña tæ chøc nμy cho phÐp cã ®−îc quan niÖm kh¸ réng vÒ tr¹ng th¸i hiÖn ®¹i cña qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c x· héi vμ tù nhiªn ë c¸c qui m« toμn cÇu, khu vùc vμ phô khu vùc vμ trªn c¬ së ®ã ®Ò ra mét hÖ thèng nh÷ng gi¶i ph¸p xóc tiÕn UNESCO − Tæ chøc gi¸o dôc, khoa häc vμ v¨n hãa cña LHQ, UNEP − * Ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng cña LHQ, WMO − Tæ chøc khÝ t−îng thÕ giíi, EEC − ñy ban kinh tÕ ch©u ¢u cña LHQ, IUER − Liªn hiÖp quèc tÕ b¶o tån m«i tr−êng. 33 34
Tr−íc khi chuyÓn sang ph©n tÝch nh÷ng chÊt g©y nhiÔm 1. B¶o vÖ khÝ quyÓn khÝ quyÓn, chóng ta ®−a ra ®Þnh nghÜa thuËt ng÷ “« nhiÔm”. ¤ nhiÔm trong sinh th¸i ®−îc hiÓu lμ sù biÕn ®æi bÊt lîi cña m«i tr−êng, hoμn toμn hay mét phÇn do kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña con ng−êi, trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp lμm thay ®æi sù ph©n bè n¨ng l−îng ®i tíi, møc phãng x¹, c¸c tÝnh chÊt lý − hãa cña m«i tr−êng vμ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña c¬ thÓ sèng. Ch−¬ng 1 Nh÷ng biÕn ®æi nμy cã thÓ ¶nh h−ëng tíi con ng−êi mét B¶n chÊt vμ nh÷ng tÝnh chÊt cña c¸c chÊt c¸ch trùc tiÕp hoÆc th«ng qua n−íc vμ c¸c s¶n phÈm dinh lμm « nhiÔm m«i tr−êng tù nhiªn d−ìng. Chóng còng cã thÓ t¸c ®éng tíi con ng−êi b»ng c¸ch lμm xÊu ®i c¸c tÝnh chÊt cña nh÷ng vËt mμ con ng−êi sö dông, ®iÒu kiÖn nghØ ng¬i vμ lμm viÖc. 1.1. Më ®Çu §øng ®Çu b¶ng trong sè c¸c nguån « nhiÔm m«i tr−êng lμ c¸c hy®r« cacbua kho¸ng (than, dÇu, khÝ), v× khi chóng ch¸y t¹o VÊn ®Ò « nhiÔm m«i tr−êng sèng cña con ng−êi ®· tån t¹i ra l−îng chÊt th¶i lín. MÆc dï sö dông hy®r« cacbua víi t− c¸ch vμi thÕ kØ (thÝ dô, chóng ta ®−îc biÕt s¾c lÖnh cña Karl VI n¨m lμ nhiªn liÖu kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn lμ b×nh th−êng, mμ 1382 cÊm th¶i “khãi ®éc vμ h«i” ë Pari). Tuy nhiªn, tr−íc khi cßn hîp lý, ng−êi ta ®èt c¸c kho¸ng chÊt kh«ng t¸i sinh chñ yÕu ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, sù « nhiÔm m«i tr−êng mang tÝnh chÊt víi môc ®Ých lÊy n¨ng l−îng (thÝ dô, ë Ph¸p chØ 7 % dÇu mua vÒ h¹n chÕ vÒ ®Þa ®iÓm vμ thêi gian lan truyÒn còng nh− vÒ sè ®−îc dïng lμm nguyªn liÖu trong ngμnh hãa h÷u c¬). l−îng vμ t¸c h¹i cña c¸c chÊt « nhiÔm tíi c¬ thÓ sèng. T×nh h×nh XÐt vÒ t¸c ®éng cña chóng tíi c¬ thÓ con ng−êi, c¸c chÊt g©y ®· thay ®æi m¹nh do sù t¨ng tr−ëng s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vμ « nhiÔm khÝ quyÓn ®−îc ph©n chia thμnh c¸c chÊt lý häc vμ c¸c d©n c− ë c¸c thμnh phè (®« thÞ hãa). D−íi d¹ng tæng qu¸t vÊn ®Ò chÊt hãa häc. C¸c chÊt lý häc bao gåm: a) c¸c nguyªn tè phãng lμ ë chç con ng−êi trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng kinh tÕ t¹o ra x¹, lμ nguån bøc x¹ ion hãa; b) « nhiÔm nhiÖt (lμm t¨ng nhiÖt nh÷ng chÊt th¶i, nh÷ng chÊt nμy kh«ng ®−îc ®−a vμo chu tr×nh ®é); c) tiÕng ån vμ rung tÇn thÊp (ngo¹i ©m). C¸c chÊt hãa häc tiÕp theo (do sù ch−a hoμn thiÖn cña c«ng nghÖ hiÖn thêi hoÆc bao gåm: a) c¸c chÊt dÉn xuÊt d¹ng khÝ cña cacbon vμ hy®r« do nh÷ng lËp luËn kinh tÕ). Thªm vμo ®ã ph¶i kÓ tíi sù gia t¨ng cacbua láng; b) c¸c chÊt tÈy röa; c) c¸c chÊt dÎo; d) thuèc b¶o vÖ tiªu dïng m¹nh vμ tËp qu¸n ngμy cμng phæ biÕn (ë c¸c n−íc ®éng thùc vËt vμ c¸c chÊt tæng hîp; e) c¸c chÊt dÉn xuÊt cña l−u c«ng nghiÖp ph¸t triÓn) vøt bá ®å vËt kh«ng chØ khi chóng h− huúnh; f) c¸c chÊt dÉn xuÊt cña nit¬; g) c¸c kim lo¹i nÆng; h) c¸c háng, mμ c¶ do mèt. Trong sè nh÷ng chÊt th¶i s¶n xuÊt vμ sinh hîp chÊt cña flo; i) t¹p chÊt r¾n; k) c¸c chÊt h÷u c¬. ho¹t con ng−êi, cã nhiÒu chÊt (kho¸ng vμ h÷u c¬) kh«ng chÞu ph©n hñy sinh häc (chÊt dÎo, thuèc b¶o vÖ ®éng thùc vËt, ®å XÐt vÒ ®iÒu kiÖn h×nh thμnh, tÊt c¶ c¸c chÊt g©y « nhiÔm gèm, kim lo¹i kh«ng rØ, ®ång vÞ phãng x¹ v.v...). khÝ quyÓn ph©n chia ra thμnh t¹p chÊt nguån gèc tù nhiªn vμ 35 36
nh©n t¹o (nh©n sinh). c¸c chÊt d¹ng khÝ («xit cacbon, ®i«xit vμ c¸c chÊt dÉn xuÊt kh¸c cña l−u huúnh, hy®r« cacbua, c¸c «xit nit¬, c¸c hîp chÊt h÷u c¬) T¹p chÊt nguån gèc tù nhiªn ®i vμo khÝ quyÓn do ho¹t ®éng b»ng kho¶ng 90 %, d¹ng r¾n (bôi, kim lo¹i nÆng, c¸c hîp chÊt nói löa, phong hãa ®Êt vμ ®¸, ch¸y rõng, chÕt thùc vËt, sãng kho¸ng vμ h÷u c¬, c¸c chÊt phãng x¹) − gÇn 10 %; khèi l−îng biÓn (®i kÌm bät sãng), ch¸y thiªn th¹ch. c¸c t¹p chÊt láng (axit sunphuric) nhá so víi khèi l−îng c¸c t¹p T¹p chÊt nguån gèc nh©n sinh ®−îc h×nh thμnh tr−íc hÕt chÊt khÝ vμ r¾n. Thùc ra, trong thμnh phÇn c¸c t¹p chÊt r¾n trong qu¸ tr×nh ®èt nhiªn liÖu kho¸ng (trong ®éng c¬ ®èt trong, thùc tÕ lu«n cã mÆt n−íc víi hμm l−îng cμng lín nÕu ®é Èm t¹i nhμ m¸y nhiÖt ®iÖn, trong hÖ thèng ®èt lß) còng nh− khi ®èt t−¬ng ®èi cña kh«ng khÝ cμng cao. ch¸y chÊt th¶i c«ng nghiÖp vμ sinh ho¹t, næ h¹t nh©n v.v... Khi ®èt ch¸y tÊt c¶ c¸c d¹ng nhiªn liÖu sÏ t¹o ra h¬i n−íc B¶ng 1.1. Khèi l−îng (tÊn/n¨m) chÊt « nhiÔm th¶i vμo khÝ quyÓn vμ ®i«xit cacbon vμ sau ®ã nhËp vμo khÝ quyÓn, chóng ®−îc chøa trong khÝ quyÓn trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn vμ kh«ng cã t¸c ChÊt NhËp tù nhiªn ChÊt th¶i nh©n sinh h¹i víi con ng−êi. V× vËy, c¸c khÝ nμy kh«ng thuéc c¸c chÊt g©y − 3,5.108 ¤xit cacbon (CO) « nhiÔm khÝ quyÓn, mÆc dï phÇn lín chÊt th¶i nguån gèc nh©n 1,4.108 1,45. 108 §i«xit l−u huúnh (SO2) sinh thuéc lo¹i c¸c chÊt nμy. (1,5÷2,0).107 1,4.109 C¸c «xit nit¬ (NOx) (7,7÷22,0).1010 (9,6÷26,0).1010 S«n khÝ (c¸c h¹t r¾n) − 2,0.106 C¸c chÊt policlorvilyn, phreol − 1.2. ¤xit cacbon 2,0.109 ¤z«n (O3) 1,0.109 1,0.106 Hy®r« cacbua − 2,0.105 Ch× (Pb) ¤xit cacbon (CO) − t¹p chÊt phæ biÕn nhÊt vμ nhiÒu nhÊt − 5,0.103 Thñy ng©n (Hg) (vÒ khèi l−îng) trong khÝ quyÓn. Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, hμm Cã thÓ h×nh dung vÒ sè l−îng vμ t−¬ng quan c¸c t¹p chÊt ®i l−îng CO trong khÝ quyÓn rÊt Ýt: chØ dao ®éng tõ vμi phÇn tr¨m vμo khÝ quyÓn víi nguån gèc tù nhiªn vμ nh©n sinh theo sè liÖu cña phÇn triÖu ®Õn 0,2 phÇn triÖu (ta nhí l¹i r»ng hμm l−îng b¶ng 1.1. ®i«xit cacbon trung b×nh b»ng 325 phÇn triÖu). Khèi l−îng chñ yÕu cña CO ®−îc t¹o thμnh trong qu¸ tr×nh ®èt ch¸y nhiªn liÖu Tæng l−îng chÊt th¶i c«ng nghiÖp thÕ giíi b»ng kho¶ng 600 kho¸ng. Trong ®ã c¸c ®éng c¬ ®èt trong lμ nguån chÝnh. ThÝ dô, tØ tÊn mét n¨m. Trong 100 n¨m gÇn ®©y nhËp vμo khÝ quyÓn ë Mü hμng ngμy « t« x¶ ra h¬n 120 triÖu tÊn khÝ nμy. L−îng CO 1,35 triÖu tÊn silic, 1,5 triÖu tÊn acsen, h¬n 1 triÖu tÊn niken vμ tèi ®a ®−îc t¹o thμnh trong κ nung nãng cña ®éng c¬ vμ trong kho¶ng ngÇn Êy c«ban, 0,6 triÖu tÊn thiÕc vμ ¨ngtimoan. tr−êng hîp t¸i trén hçn hîp. ThÓ tÝch «xit cacbon cã thÓ ®¹t tíi 10 % thÓ tÝch c¸c khÝ th¶i. Theo thμnh phÇn t¹p chÊt ®i vμo khÝ quyÓn, ng−êi ta chia ra thμnh c¸c t¹p chÊt d¹ng khÝ, d¹ng r¾n vμ d¹ng láng. TØ phÇn Tæng khèi l−îng CO bÞ th¶i vμo khÝ quyÓn ®−îc −íc l−îng 37 38
2SO 2 + O 2 → 2SO 3 + 185 kJ . (theo t×nh h×nh tíi n¨m 1988) b»ng kho¶ng 380 triÖu tÊn, trong ®ã tõ ch¸y x¨ng − gÇn 270 triÖu tÊn, than − 15 triÖu tÊn, cñi − Khi tiÕp xóc víi h¬i n−íc, sÏ t¹o thμnh axit sunphua 15 triÖu tÊn, chÊt th¶i c«ng nghiÖp − 35 triÖu tÊn vμ ch¸y rõng SO 2 + H 2 O = H 2 SO 3 + 76 kJ . − 15 triÖu tÊn. Trong khÝ quyÓn Èm vμ « nhiÔm cßn x¶y ra ph¶n øng Hμm l−îng CO ë nh÷ng thμnh phè lín dao ®éng tõ 1 ®Õn SO 2 + NO 2 + H 2 O → H 2 SO 4 + NO , 250 phÇn triÖu vμ trung b×nh gÇn 20 phÇn triÖu. Nång ®é tíi h¹n cho phÐp − ®ã lμ nång ®é x¸c ®Þnh chuÈn møc cña chÊt « dÉn tíi t¹o thμnh axit sunphuric (H2SO4). §i vμo khÝ quyÓn cßn nhiÔm t¹i ®ã nã ch−a cã t¸c ®éng xÊu ®¸ng kÓ tíi c¬ thÓ vμ ®iÒu cã mét hîp chÊt l−u huúnh n÷a − sunphua hy®r« (H2S), ph¸t kiÖn (chÊt l−îng) cuéc sèng cña con ng−êi. Ng−êi ta ph©n biÖt th¶i nguån gèc nh©n sinh cña chÊt nμy kh«ng lín; nã chñ yÕu nång ®é tíi h¹n cho phÐp mét lÇn vμ nång ®é tíi h¹n cho phÐp ®−îc sinh ra bëi vi khuÈn trong ®Êt mμu vμ trong m«i tr−êng ngμy ®Æc tr−ng cho møc ®é ¶nh h−ëng ng¾n h¹n (th−êng kh«ng biÓn (kho¶ng 100 triÖu tÊn/n¨m). qu¸ 20−30 phót) vμ ¶nh h−ëng l©u dμi cña chÊt ®ang xÐt tíi c¬ C¸c «xit l−u huúnh lμm t¨ng m¹nh sù ¨n mßn kim lo¹i thÓ con ng−êi. Hμm l−îng CO cao nhÊt (v−ît tréi h¬n nhiÒu so trong c¸c thμnh phè − 1,5−5 lÇn so víi ë n«ng th«n. T¹i mét víi nång ®é tíi h¹n cho phÐp) ®−îc quan s¸t thÊy trªn c¸c ®−êng trong nh÷ng thμnh phè cña Mü, sù gia t¨ng nång ®é SO2 lªn 3 phè vμ qu¶ng tr−êng thμnh phè víi giao th«ng xe h¬i nhén nhÞp, lÇn kÐo theo t¨ng tèc ®é ¨n mßn thiÕc lªn 4 lÇn. §Æc biÖt v¶i ®Æc biÖt trong c¸c mÉu khÝ x¶ cña xe. nilon rÊt nh¹y c¶m ®èi víi sù « nhiÔm khÝ quyÓn bëi chÊt nμy. 1.3. §i«xit l−u huúnh 1.4. C¸c hîp chÊt nit¬ §i«xit l−u huúnh hay khÝ sunphua (SO2) − chÊt thø hai (vÒ Mét l−îng lín «xit nit¬ NO vμ ®i«xit nit¬ NO2 ®−îc t¹o khèi l−îng) lμm « nhiÔm khÝ quyÓn. Nguyªn nh©n chÝnh (thùc thμnh trong qu¸ tr×nh ®èt ë nhiÖt ®é cao, tr−íc hÕt trong c¸c tÕ lμ nguyªn nh©n duy nhÊt) cña sù hiÖn diÖn SO2 trong khÝ ®éng c¬ ®èt trong dïng x¨ng vμ nhiªn liÖu ®iezen. quyÓn − viÖc sö dông nhiªn liÖu kho¸ng, tr−íc hÕt lμ than, v× §i«xit nit¬ − chÊt khÝ bÒn v÷ng mμu vμng, th−êng lμm cho nhiªn liÖu bÊt kú ®Òu chøa Ýt nhiÒu l−îng l−u huúnh (tõ mét vμi kh«ng khÝ thμnh phè cã s¾c n©u. D−íi ¶nh h−ëng cña bøc x¹ cùc phÇn cña phÇn tr¨m tíi 5−7 %). Theo c¸c −íc l−îng, hμng n¨m tÝm, NO2 bÞ ph¸ hñy, chuyÓn thμnh NO. Sù ph¸ hñy NO2 còng th¶i vμo líp khÝ quyÓn ®èi l−u gÇn 145 triÖu tÊn SO2, trong ®ã diÔn ra khi nhiÖt ®é cao h¬n 600 oC, ®iÒu nμy gi¶i thÝch hμm 70 % ®−îc t¹o thμnh khi ch¸y than vμ 16 % − ch¸y nhiªn liÖu l−îng NO cao so víi hμm l−îng NO2 trong khÝ x¶ « t«. §i«xit láng (®Æc biÖt lμ mazót). nit¬ t¹o thμnh trong kh«ng khÝ trong khi lan truyÒn c¸c khÝ x¶ Sù ph©n hñy SO2 trong khÝ quyÓn diÔn ra d−íi t¸c ®éng cña theo ph¶n øng bøc x¹ cùc tÝm, thμnh anhy®rit h−u huúnh (SO3) theo ph¶n øng 2 NO + O 2 → 2 NO 2 + 120 kJ . 39 40